йымдастыру коммуникациясы
йымдардаы коммуникациялар кп жадайда жеке адам аралы сипатта боланымен‚ оларды йымдарыны проблемалары рашанда жеке адам аралы тоауылдар арылы шешіле бермейді.
Демек, йымдарда коммуникациялы процестер кезінде біратар кедергілер кездесетіндігін айындап отыр. Сол кедергілерге тоталып тейік.
йымдастыру коммуникациясында кездесетін кедергiлер:
1. Хабарды брмалануы.Мндай брмалануа бiрнеше себеп бар:
а)жекеадамаралы тсiнбеушiлiктен пайда болан брмалану;
б) басшы хабармен келiспеген жадайда саналы трде брмаланады.
2. Шамадан тыс млiметтердi болуы.
йымдастыру коммуникациясын жетiлдiру дiстерi:
1. Млiметтер аымын реттеу жне баару;
2. Басарушы iс-рекеттерiн жасау;
3. Керi байланыс жйесiн жасау;
4. сыныстар жинатау жйесi ;
5. Млiмет бюллетендерi;
6. азiргi кезедегi апаратты технологиялар.
6 . Басару жйесiндегi басарушы шешiмдер
6.1. Шешiм абылдау процестерiнi табиаты
6.2. Басарушы шешiмдердi трлерi
6.3. Шешiм абылдауды моделдерi мен дiстерi
6.1. Шешiм абылдау процестерiнi табиаты
йымдастыру шешiмдерiн абылдайтын жне оларды баса адамдар арылы жзеге асыратын адамдарды ана менеджер дей аламыз.
Шешiм абылдау – апарат алмасу сияты кез келген басару ызметiнi (функциясыны) рамдас блiгi. Шешiм абылдау ажеттiгi басарушыны ала ойан масатыны алыптасумен, сол масата жетудегi iс-имылын тгелдей амтиды.
Шешiмдегенiмiз – бл альтернативтi тадау.
Альтернатив – ммкiн болан екi йарымны бiрiн ана тадап алуа мжбрлiк.
Баарушы шешiмдердi басару жйесiндегi ролi.
Басарушы шешiмдер деген сз кп аспектiлi маынаны сипаттайтын категория.
Басарушы шешiмдер зара байланыста 3 аспектiден трады:
1. Бiрiншiден, басарушы шешiм – басару жйесiнде жретiн ызмет трi;
2.Екiншiден, басарушы шешiм – басару обьектiсiне басару органдарыны ыпал тигiзуiне варианттар сынады;
шiншiден, басарушы шешiм – ол басару жйесiнде тжiрибе - йымдастыру ызметi болып табылады.
Басару шешiмi – ол ттынуды обьективтi даму жйесiмен жне оны анааттандыратын ммкiндiктер арасындаы айшылытарды саналы трде жне кш - жiгермен жеiп шыу шiн жасалан жоспар.
6.2. Басарушы шешiмдердi трлерi
Басару шешімдеріні трлері бл - йымды шешім‚ сезуге негізделген шешім‚ пікірлерге негізделген шешімдер‚ тымды шешімдер.
1) йымды шешiм дегенiмiз – лауазымды адамдарды здерiне берiлген мiндеттердi орындаулары шiн тадау абiлеттiлiктерiнi болуы. йымды шешiмдердi бадарланан жне бадарланбаан деп блуге болады.
А) Бадарланан шешiм
Б) Бадарланбаан шешiмдер.
В) Келiсiмдер.
2) Сезуге негiзделген шешiмдер (интуитивное решение) –бл шешімні дрыс екендiгiн тсiну негiзiнде жасалан тадау.
3) Пiкiрлерге негiзделген шешiмдер - бл бiлiмге немесе жинаталан тжiрибеге сйенген тадау.
4)тымды шешiмдер. Олар обьективтi – талдау процестердi кмегiне негiзделген. тымды шешiмдер бес кезенен трады, дегенмен кезенi саны проблеманы зiне байланысты болып келедi.
Енді осы тымды шешімдерді негізгі кезедеріне тоталып тейік.
1 кезе. Проблеманы диагностикалау.
2 кезе. абылданатын шешiмдi шектеу жне белгiлеу тжырымдары.
3 кезе. Альтернативаны анытау.
4 кезе. Альтернативаны баалау.
5 кезе. Альтернативаны тадау.
Шешiм абылдауды лгілері мен дiстерi
лгіні басты сипаттамасы ретінде наты шаруашылы жадайды ысартылуын санауа болады.
лгілеу\модельдеу\ -бл обьектіні‚ жйені‚ идеяны басаша формада зіні негізгі жалпы трінен ерекшеленетінін елестету. Шешімді деу кезінде йымдармен олданылатын лгілерді ш типі бар. Олар: физикалы‚ йлестік жне математикалы лгілер.
Шешiм абылдау дiстерi
1. Тлем матрицасы - бл шешiмдердi статистикалы теория дiстерiнi бiрi. Бл дiс басшыа бiрнеше варианттерды бiрiн тадауда кмек крсетуi ммкiн.
2. Шешiмдер аашы - бл шешiм абылдау мселелерiнi схемалы крiнiсi. Шешiмдер аашы - бл кезектiлiк шешiмдерiн абылдау шiн пайдалану болып табылады.
3. Болжамдау -альтернативаларды жне оларды ытималдылыын анытау шін олданылады. Болжамдау сапалы жне санды дістерден трады.
Болжамдауды сапалы дістеріне - діл - азылар ойлары‚ ткізушілерді ойлары жне эксперттік баалау дісі жатады.
7. Баару ызметіні мазмны
7.1. Процесс - ретіндегі баару функциялары
7.2. Баару функцияларыны тсінігі мен рамы
7.3. Стратегиялы жне тактикалы жоспарлау
7.1. Процесс - ретіндегі баару функциялары
Функция – жнелтудi, рекеттi бiлдiретiн латын сзi. Басаруда жекеленген функцияларды блiп крсету - ндiрiспен, оны йымдастыруды крделiлiгiн туызатын обьективтi процесс.
ылыми басару саласыны крнектi кiлi Ф.Тейлор басару функциялары атарына тмендегiлердi жатызады:
- масатты анытау;
- ралдарды тадау жне зiрлеу;
- нтиженi баылау.
Ал кiмшiлiк басару мектебiнi кiлi А.Файоль басару функциялары атарына:
- болжамдау;
- жоспарлау;
- йымдастыру;
- жарлы беру;
- йлестiру жне баылау.
Сонымен атар ксiпорында орын алатын операциялар жиынтыы турасынан келесi функцияларды анытаан:
- техникалы функция (ндiрiс);
- сауда - сатты функциясы;
- есеп жргiзу функциясы;
- аржылы функциясы;
- кiмшiлiк функциясы.
Функция – бл басаруды обьективті растырушысы. Ал басару – функциялар жиынтыыны іске асуы. Функцияны обьективті рамына кез келген иерархиялы дегейлер енгізуге болады‚ жне кез келген ндіріс ерекшеліктері кезінде басаруа тн болады. Осыдан барып, кез келген дегейдегі басаруды сапалы бір тектілігі шыады.
Басару функциясы –жоспарлауды тсінігі мен рамы
Басаруды басты функциясы ретiнде жоспарлау:
- йымны болашатаы дамуын анытайды;
- ала ойылан масата жетудi жолдары мен дiстерiн белгiлейдi;
- мiндеттi орындауда болуы ытимал зардаптарды кре бiлудi амтиды.
Жоспарлау – баару функциясы ретінде крделі рылымнан трады жне зіні тмендегідей осымша функциялары арылы жзеге асады: болжамдау‚ лгілеу жне бадарлау.
Жоспарлау - баару функциясы ретінде масаттарды анытау жне олара жету жолдарын анытау процесін крсетеді. Ол кез-келген йымны ртрлі дегейін амтып‚ уаыт бойынша за мерзімді‚ орта мерзімді жне ыа мерзімді сипатта болады.
Жоспарлауды негiзгi жiктеулерi:
1) стратегиялы жоспарлау;
2) тактикалы жоспарлау;
3) индикативтi жоспарлау;
4) йым iшiндегi жоспарлау.
Стратегиялы жне тактикалы жоспарлау
Стратегиялы жоспарлаудегенiмiз – бл ксiпорын басшылыымен абылданатын рекеттер жне шешiмдер жиынтыын крсетедi, ол йымны зiнi масаттарына жетуге кмектесу шiн арналан арнаулы стратегияларды дайындауа келедi.
Стратегиялы жоспарлау процесi басару шешiмдерiн абылдауа кмектесетiн рал болып табылады. Оны мiндетi - йымдаы жеткiлiктi дрежедегi жасылытар мен згерiстердi амтамасыз ету.
Тактикалы жоспарлау
Стратегиялы жоспарлаудан шыатын ыса мерзiмдi жоспарларды тактикадеп атаймыз.
Тактикалы жоспарды негiзгi сипаттамасы:
1. Стратегияны дамуы шiн тактиканы жетiлдiредi;
2. Стратегияа араанда тактика ыа мерзiмге есептелiнедi;
3. Стратегияны нтижесi бiрнеше жылды iшiнде де аныталмаса, ал тактиканы нтижесi керiсiнше, тез крiнедi жне наты iстермен ара атынасы жеiл блiнедi.
Тактикалы жоспарлау ртрлi формада болуы ммкiн. Соны бiрi за мерзiмдi жоспарды ыса мерзiмдi жоспара блшектеп блу процесi. йымдарда бiр жыла ндiрiстiк жоспар, аржы жоспары жне маркетинг жоспары арастырылады.
Сонымен атар жоспарлауды трлерiне индикативтiк жне iшкi фирмалы жоспарлау жатады.
Индикативтiк жоспарлау - ол мемлекеттi леуметтiк-экономикалы дамуыны ылыми негiздегi масатын анытау жне осы масатты жйесi мен параметрiн жне оан жетудi дiстерiн анытайды. Индикативтiк жоспар нарыты экономика жадайындаы мемлекеттiк леуметтiк-экономикалы саясатты орындаландыыны баыты мен дiстерiн негiздейдi
Iшкi фирмалы жоспарлау - басаруды функциясы ретiнде микродегейде маызы зор.
йым ішіндегі жоспарлау . Жалпы экономиканы жетістіктері оны рбір субьектісіні‚ демек, жекеленген фирмалар мен ксіпорындарды ндіріс нтижелерімен аныталады.
7.4. йымдастыру –бааруды функциясы
йымдастыру – мекеме рамыны рылу процесі. Ол масата жету шін адамдара бірігіп тиімді жмыс істеу шін жадай жасайды.
йымдастыру - басару функциясы ретінде ндірісті йымдастырумен тыыз байланысты. ндірісті йымдастыру оамды ндірісті функциясы болып табылады.
йымдастырудаы неізгі анытамалар:
рекеттестік‚ йымдарды делегирлеу‚ жауапкершілік‚ кілеттілік.
Басаруды тиімді олдану‚ жалпы аланда‚ йымдастыруды негізгі элементтеріні йлесімді йлестірілуі болып табылады. Олар делегирлеу‚ жауапкершілік‚ кілеттілік.
кілеттілікті делегирлеу негізгі процесс болып табылады. Сол арылы басшылар йымдарда адамдарды ресми арым-атынастарын анытайды.
Делегирлеу жне мселені ою арылы басшылар жмыса адам іріктейді жне ”басшы – баынышты” атынасында‚ айсысыны жмыс істейдігі туралы шешім абылдайды.
Делегирлеу - басару теориясында олданылатын термин ретінде‚ мселе мен кілеттілікті орындауа, зіне жауапкершілік алатын адама беру деген сз.
Делегирлеу тиімділігін тере тсіну шін‚ оан байланысты жауапкершілік концепциясын жне кілеттілікті йыдастыруды тсіну ажет.
Жауапкершілік берілген мселені орындауда жне шешімні анаатты болуына жауап беру міндеттемесі болып табылады.
Міндеттеме – ол жеке адамны наты жмыс талабын орындауды тсінуі.
Жауапкершілік - ызметкерді берілген жмыс нтижесі шін, оан кілеттілік берген адамдар алдындаы жауаптылыын айтады.
Басшыларды‚ оны ішінде ірі корпорация басшыларыны тиісті жалаысыны жоары болу себебі - жауапкершілік млшеріні жоары болуында.
кілеттілік - йым ресурстарын олданудаы шектелген ы ретінде олданылады‚ йымны кейбір ызметкерлеріні кш-жігерін белгілі - бір мселені орындауа баыттай алады.
1) йымды кілеттілікті классикалы концепциясы.
Бл концепция бойынша кілеттілік йымны жоары буын басшыларынан тменгі дегейдегілерге беріледі.
2) йымды кілеттілікті абылдау концепциясы.
Бл концепцияны мнісі, ол астындаы адамдар бастыыны тілегін айтарып тастауа ыы бар екендігін крсетеді. Егер баынышты басшы кілеттілігін абылдамаса‚ онда кілеттілікті беру болмайды.
кілеттілік жне билік.
Бларды айырмашылыын білген дрыс‚ себебі кбінесе осы екеуін бір-брімен шатастырып жатады.
кілеттілік – осы ызметке байланысты йымны орларын‚ ресурстарын олданудаы шектелген ы деп аныталады.
Билік – ол наты жадайа жасай алатын ммкіндік пен іс-рекетті крсетеді.
кілеттілікке ие болмай-а‚ билікке ие болуа болады.
Сонымен, кілеттілік - ол белгілі бір ызметтегі адамны іс-рекет жасау ыыны бар екендігін анытайды, ал билік сол адамны наты іс-рекетіні ммкіндігін крсетеді.
кілеттілік пен біліктілік.
Басару органына бекітіліп берілген ызмет саласы біліктілік деп тсіндіріледі‚ ол зіні функциясын сол ызмет шеберінде іске асырады‚ мселелерді з бетінше шешіп‚ тиісті ыа ие болады. Басару органдарыны біліктілігін белгілеу, оны кілеттілігі мен міндеттеріні жиынтыын‚ оларды тиімді ара-атынасын белгілеуді білдіреді.
кілеттілік мен жауапкершілік.
кілеттілік беру дегеніміз –басару ызметін блісу процесін дамыту. Ол басару жйесіні икемділігін кшейтеді жне штат рылымын згертей-а, шаруашылы жйесіндегі жаа проблемаларды шешуге‚ жедел реттеп отыруа ммкіндік береді.
Жауапкершілік аз, ал кілеттілік кп болан жадайда ойластырылмаан шешімдер жасалуы шін жадай туады. Ал керісінше‚ кілеттілік аз болан жадайда жауапкершілікті кп болуына да болмайды‚ йткені, ол ажетті шешімдер абылдау ммкіндігін жояды.
8. Баару саласындаы ынталандыру
8.1. Ынталандыру тсiнiгi, оны маызы
8.2. Ынталандыруды мазмнды теориясы
8.3. Ынталандыруды процессуалды теориясы
8.1. Ынталандыру тсiнiгi, оны маызы жне эволþциясы
Ынталандыру- ол рекет немесе йымны масатына жету шiн зiн жне бааларды iс-рекеттерге талаптандыру процесiн айтады.
Ынта дегенiмiз – адамдарды белгiлi бiр iс-имыл (рекет) жасауларына итермелейтiн себеп (негiз). Ынта – адамны iшкi хал – ахуалыны жеке тлалы сипат алуы болып табылады.
Ынта адамдарды тек iс - рекетке оятып ана оймайды, сонымен бiрге, ол не iстеу керек екендiгiн жне оны алай орындалатындыын да анытайды?
Ынталандыруды азіргі теориялары.
Ынталандыруды азiргi теориясыны негiзiн алаанда Абрахам Маслоу, Фредерик Герцберг, Дэвид Мак Клелланд жмыстарыны мнiсi те зор. Ынталандыруды азiргi теориясы 2 категорияа блiндi: ол мазмнды жне процессуалды ынталандыру теориялары.
Ынталандыруды мазмнды теориялары адамны мінез-лын анытаушы ажеттіліктер жне олармен байланысты факторларды анытауа баытталан.
Ынталандыруды процессуалды теориялары адамны ртрлі масаттара жету шін кш-жігерін алай блістіретінін жне мінез-лыты наты трін алай тадайтынын талдауа негізделген.
Бл теорияларды тсiну шiн ттыну жне марапаттау деген тсiнiктердi маынасын бiлу ажет.
Ттыну – сранымды басарып тран, жасырын длелдi крiнiсi. Сондытан сраным мен ттыным ол ртрлi маынадаы тсiнiктер. Ттыну бiрiншi жне екiншi болып блiнедi.
Бiрiншi ттыну - ол физиологиялы, демек, туа бiткен ттыну, олар таматаы, судаы, баспанадаы, демалыстаы жне таы баа ттынулар.
Екiншi ттыну – ол табыстаы, рметтегi, маршылытаы, кiметтегi жне таы баа да психологиялы ттыну.
Талаптану (побуждение) – ол белгiлi бiр баыты бар, бiр нрсеге деген жетiспеушiлiктi сезiну.
Марапаттау дегенiмiз – адам зiне нды санайтын барлы нрсе. Марапаттау iшкi жне сырты марапаттау болып блiнедi.
Iшкi мараппаттау дегенiмiз – жмысты зiнен пайда болатын марапаттауды айтады.
Сырты марапаттау дегенiмiз – ол жмысты зiнен емес, сол жмыс iстейтiн йыма байланысты марапаттауды айтады.
Ынталандыруды мазмнды теориялары
Ынталандыруды мазмнды теориялары бiрiншi кезекте адамдарды рекетке итермелейтiн ажеттiлiктердi анытауа баытталан.
А) Маслоу бойынша ажеттіліктер иерархиясы
Бихевиоризм– аылшын тiлiнде мiнез-лы деген маынада, ол ХХ асырда пайда болан, американ психологиясыны бiр баыты. Баса теориядан айырмашылыы психология пнi ойлау, немесе сана-сезiм емес, мiнез-лы деп санады.
Адамны барлы ажеттіліктерін ата иерархиялы рылым трінде орналастырады.
1. Физиологиялы ажеттіліктер – тiрi алу шiн керек ажеттіліктер. Олар таам, су, баспана, демалыс жне т.б.
1. ауiпсiздiк жне келешекке сенiммен арау ажеттіліктері.Оан оршаан ортадан келетiн кштеу жне келешекте физиологиялы ттынуларды анааттандандыру деген сезiмнен туындайды.
2. леуметтiк ажеттіліктер , немесе оны атысты ттыну деп те атайды. Бл тсiнiкке бiреуге, не бiр нрсеге леуметтік атысы бар сезiм кiредi, леуметтiк бiр - бiрiне байланысты iс-рекеттен туындалан сезiм, штарлы жне олдау
4. рметтеу ажеттілігі - зiн - зi рметтеу жне зіні жетiстiктері, тере бiліктілік, айналадаыларды сыйлауы, адiрлеуi жатады.
5. зiн-зi крсету ажеттілігі- зiнi бойындаы ммкiншiлiктердi жмсай бiлуi жне тла ретiнде суі.
Аталан ажеттіліктер адамда ата кезектілікпен пайда болады. Бірінші болып базистік ажеттіліктер деп аталатындар‚ анааттандырылады. Олар мір сруді амтамасыз етумен байланысты. Ебек процестерін ынталандыруды е кшті факторы болып ебекпен анааттану табылады. Егер адам зіні жмысына анааттанса‚ ал егер ол оан иынды тудырса‚ онда оны негізгі ажеттіліктері анааттандырылса да‚ тынымсыздыты сезінеді.
Б) Мак Клелландты ттыну теориясы
Ынталандыруды 2-шi лгісі болып Дэвид Мак Клелландты теориясы жатады. Оны ойынша адамдара тн 3 ттыну бар. Олар: билікке, табыа, атыстыа деген ттыну.
1. Билік ажеттілігі – ол баса адамдара ыпал тигiзу ммкiндiгiнен туады. кiмет ттынуы бар адамдар кбiнесе зiні ашы, айратты адам екендiгiн крсетедi.
2. Табыс ажеттілігі. рмет ажеттілігі мен зiн - зi крсету ажеттілігіні ортасында болады. Бл ажеттілік адамдарды табыа жетуі ана емес, жмысты аяына дейiн табысты жеткiзумен туындаан ажеттілікті айтады.
3. атысты ажеттілік – Мак Клелланндты ынталандаруды атысты ажеттілігін негiздуi Маслоуды ынталандыруына сас келедi.
В) Герцбергтi екi факторлы теориясы
50-шi жылдарды екiншi жартысында Фредерик Герцберг зiнi ызметкерлерiмен бiрiгiп, ттынуа негiзделген ынталандыруды таы бiр лгісін жасады. Бл зерттеушi топ iрi лак бояыш фирманы 200 инженерi мен ызметкерлерiне мынадай сраа жауап берудi срады:
1. ызметтiк жмысты орындааннан кейiн, ай кезде зiiздi жасы сезiндiiз?
2. ызметтiк жмысты орындааннан кейiн, ай кезде зiiздi жаман сезiндiiз?
Герцбергтi орытындысы бойынша, алан жауаптарды екi лкен категорияа жатызуа болады, оларды ”гигиеналы факторлар” жне ынталандыру деп атады. Гигиеналы фактор - ол жмыс жргiзетiн оршаан ортамен байланысты, ал ынталандыру – жмысты зiнi маызы мен сипатына байланысты болады.
Ынталандыруды процессуалды теориялары.
Iс - жргiзу(процессуалды) теориялары ажеттiлiктердi болатынын терiске шыармайды, бiра адамдарды мiнез-лытарын тек ана солар анытайды дегенмен келiспейдi.адамдарды мiнез-лытарын тек ана солар анытайды дегенмен келiспейдi. Процессуалды теориялар бойынша тланы мiнез-лы оны сенуi мен ктуiнi ызметi болып табылады.
Ынталандыруды iс - жргiзу теориялары былайша блiнедi. Олар: кту теориясы, дiлеттілік теориясы жне Портер - Лоулер лгісі.
1) Кту теориясы мынадай аидаа негiзделедi:
Белсендi ажеттiлiктi болуы адамдарды масата жетуiнi бiрден - бiр себебi – ынталандыру болып саналмайды. Кту бл – жеке адамны белгiлi бiр оиаа ытималдылыын баылау.
Ебекке деген ынтаны талдау кезiнде кту теориясы ш зара байланыстыларды бліп крсетеді:
- ебек шыындары – нтижелер \Ш-Н\;
- нтижелер – марапаттау \Н-М\;
- валенттілік –марапаттауа анааттану \В\.
Ебек шыындары – нтижелер атынасынан ктетіні - бл жмсалан кш – жігер мен алынатын нтижелерді ара -атынасы.
Нтижелер – марапаттау атынасынан ктетіні - бл ол жеткен нтижелер дегейіне жауап ретінде белгілі бір марапаттауды ктуі.
Валенттілік – бл белгілі бір марапаттаудан кейін, пайда болатын анааттану немесе анааттанбау дрежесi.
Егер осы ынталандыруды анытауды негізгі ш факторыны маыздылыы тмен болса‚ онда ынталандыру нашар жне ебек нтижелері тмен болады. Осы факторларды ара - атынасын келесі формуламен крсетуге болады:
Ынталандыру =\Ш-Н\*\Н-М\* Валенттілік.
2) ділеттілік теориясы‚ ынталандыруды тсіндіре отырып, адамдар здеріне крсетілген марапат пен жмсалынан кш - жігерді арасындаы атынасты субьективті трде баалайды да‚ дл осындай жмыс атаран баа адамдарды марапатымен салыстырады. Егер де адам оны ріптесі дл осындай жмыа жоары марапат алды деп есептесе‚ онда ол психологиялы жаынан ысым кргенін біледі‚ ол з кезегінде жмсалан кш - жігер дегейіні згерісіне келеді.
3) Портер-Лоулер лгісі. Лайман Портер жне Эдвард Лоулер кту теориясы мен ділеттілік теориясыны элементтерін енгізе отырып‚ ынталандыруды кешенді теориясын жасап шыарды. Оларды лгісінде бес згермелілерді атап крсетуге болады:
- жмсалан кш - жігер;
- сезіну;
- алынан нтижелер;
- марапаттау;
- анааттану дрежесі.
Портер - Лоулер теориясы марапаттау мен нтижелер арасындаы ара - атынасты белгілейді‚ йткені адам з ажеттіліктерін ол жеткен нтижелерге, крсетілген марапаттар есебінен анааттандырады.
9. Басару жйесiндегi баылау
9.1. Баылауды мнi мен маызы
9.2. Баылау процесi жне оны кезедерi
9.3. Тиiмдi баылауды сипаттамасы
9.1. Баылауды мнi мен маызы
Баылау - йымны з масатына жетудi амтамасыз ететiн процесс. Баылау процесi белгi трызудан, наты жеткен нтиженi лшеуден, егер жеткен нтиже трызылан белгiден алшатау жатса, онда згерiс енгiзуден трады.
Баылау функциясы – ол басару сипаттамасындаы проблемаларды анытауа жне йымны ызметiне згерiстi, проблема дадарыса айналып кетпей трып, енгiзуге ммкiншiлiк жасайды.
Баылауды алдымен екі типін бліп крсетейік –стратегиялы жне тактикалы.
Стратегиялы немесе басарушылы баылау стратегиялы міндеттерді шешуге баытталан жне стратегиялы жоспарлауды басарумен тыыз байланыста.
Тактикалы немесе кімшілікті баылау аымды міндеттер‚ бадарламалар‚ жоспарларды орындалуын амтамасыз етуді жйелі адаалайды.
Баылауды негiзгi трлерi
– ол алдын - ала,
– аымды
– орытынды баылау.
Алдын - ала баылаудеп жмысты наты басталуыны алдында жргiзiлетiн баылауды айтады.
Аымды баылау жмысты жрiп тран кезiнде жргiзiледi. Басару аппаратына аымды баылауды жзеге асыру шін міндетті трде кері байланыс ажет.
Керi байланыс – ол алынан нтижелер туралы млiметтер. Керi байланыс жйесi басшылара осы крiнбей алан проблемалара згерiс енгiзу жолдарын крсетедi.
орытынды баылау кезінде кері байланыс жмысы орындалып боланнан со олданылады.
орытынды баылауды екi маызды функциясы бар.
Бiрiншi функциясы – ол орытынды баылау, егер мндай жмыстар келешекте таы да атарылатын болса‚ ондай жмыстарды жоспарлауа жадай жасайды.
орытынды баылауды екiншi функциясы ынталандыруа септiгiн тигiзедi.
9.2. Баылау процесi жне оны кезедерi
Баылауды процедурасы 3 кезедi айырады:
1. лшеумен стандарттарды ндiру;
2. олармен наты нтиженi салыстыру;
3. згерту iсiне керектi рекеттер абылдау.
1. рбір кезеде ртрлі шаралар кешені жзеге асырылады. Бірінші кезе баылау жне жоспарлау функцияларыны мні жаынан те жаын жне тыыз байланыста екенін крсетеді.
Стандарттар –бл лшеуге ммкіндігі бар наты масаттар‚ процестер. Бл масаттар жоспарлау процесінен кейін пайда болады.
Наты лшемдер жне аныталан уаыт кезеін нтижелiк крсеткiш деп атайды.
Нтижелiк крсеткiш – масата жету шiн нені алыну керек, соны тура анытайды.
2. Баылау процесіні екінші кезеі ол жеткен наты нтижелерді белгіленген стандарттармен салыстырудан трады. Бастапы кезде барлы крсеткіштерді стандартты, белгіленген лшемге келтіріп алуы ажет.
3. Баылау процесі баа белгіленгеннен кейін шінші кезеге теді. шінші кезеде менеджер тменде крсетілген іс-рекеттерді біреуін тадауы ажет:
- ешандай рекет жасамау;
- ауытуларды жоþ;
- стандартты айта арау.
Ешандай рекет жасамау. Баылауды негізгі масаты - йымды басару процесі жоспара сйкес міндетті трдегі жмысты орындалуын адаалайтындай дрежеге жету болып саналады.
Ауытуларды жою. Маызды ауытуларды дер кезінде жоя алмайтын баылау жйесі млдем тиімсіз. Негізінде стандарттан ауыту масштабымен оны себебін дл крсету - лшеу сатысына тн болуы керек.
Стандартты айта арау. Стандарттан ауытыан барлы ауытуларды жоþ ажет емес. Кейбір жадайларда жоспара негізделген стандарттар да дрыс
болмауы ммкін‚ ал жоспар дегеніміз – ол болшаты болжау. Жоспарларды айта араан кезде‚ стандарттар да айта аралуы тиіс.
9.3. Тиiмдi баылауды сипаттамасы
Баылау тиiмдi болу шiн ол бiрнеше маызды асиеттерге ие болуы керек:
· адамдарды мiнез-лы;
· баылауды стратегиялы баыты;
· нтижелерге бадарлау;
· iске сйкестiгi;
· баылауды уаыттылыы;
· баылауды икемділігі;
· баылауды арапайымдылыы;
· немділігі;
10. Жеке адам арылы басару жне топ арылы басару.
10.1. Ресми жне бейресми топтар
10.2. Бейресми йымдарды дамуы
10.3. Топты тиiмдi жмысына сер ететiн факторлар
10.1. Ресми жне бейресми топтар
Кез келген йым бiрнеше топтан трады. ндiрiс процесiн йымдастыру шiн басарушыны еркiмен рылан топтарды ресми топтар деп атайды.
Бейресми топтар – ол iшкi серден жне ішкі йлесімділіктен пайда болан‚ рылан адамдарды топтары. Белгiлi масата жету шiн жйелi трде арым-атынасты iстер болады.
Ресми йымны трi мен рылысы саналы трде басшымен жобалау арылы рылады, ал бейресми йымны трi мен рылысы леуметтiк арым - атынас арылы рылады.
Топа кiрудi маызды себебi, ол оны рамында болуды сезiну, зара жрдем беру, зара орау, тыыз атынаста болу жне ынталылы. Бейресми йымдарды негiзгi сипаттамасы:
1. Басшылар топтары; леуметтiк баылау, згерiске арсыласу, бейресми жетекшi. Мавин Шоуды айтуы бойынша, топ дегеніміз – бл екі немесе одан да кп адамдарды‚ рбір баса адамдара ыпал етіп жне здері де басаларды ыпалында жретіндей бір - бірімен арым - атынас жасауы.
2. ндірістік процесті йымдастыру шін басшылы еркімен рылан топтар – ресми топтар деп аталады. Ресми топтарды алашы ызметі наты мселені шешіп‚ наты масаттара жету болып табылады. Жоарыда атап ткеніміздей, йымдарда ресми топтарды ш негізгі трі бар. Олар:
1. Басшылар топтары
2. ндірістік топтар;
3. Комитеттер.
Адамдарды ресми йымдара кіруіні негізгі себептері тмендегідей:
- йым масатына жету шін з лесін оысы келуі;
- лкен табыс іздеуі;
- осы йымда жмыс істеу беделіне ызыуы.
Ресми йымны рылымы мен трлері басшы органдарымен саналы трде жобалауды кмегі арылы жасалынады‚ ал бейресми йым рылымы мен трлері леуметтік арым - атынастар нтижесінде алыптасады.
10.2. Бейресми йымдарды дамуы
Бейресми арым - атынас – бл бірін - бірі рметтеуден‚ орта мддеден‚ сыйластытан туындайтын досты‚ бауырласты байланыс.
Бейресми йым - ішкі себептерден пайда болан‚ белгілі бір масата жету шін жйелі трде зара арым - атынаста болатын жне зара пайда болан адамдар тобы. Ресми йымдара сас бл масаттар, бейресми йымдарды алыптасуыны себебі болып табылады.
Ресми йымдар мен бейресми йымдарды орта крсеткіштері де бар болады, яни‚ иерархияны бар болуы, лидерлік жне міндеттер. з еркімен пайда болан йымдарда жазылмаан ережелер болады. Ал жазылмаан ережелерді -нормалар деп атайды‚ оларды йым мшелері - тртіптілік крсеткіші ретінде арастырады. Адамдара бейресми йымдара деген тиістілік сезімі ебек аы аланнан да маыздыра‚ ол оларды психологиялы орытынды жасап шыаруына мжбр етеді.
Адамдарды бейресми йымдара кіру себептері тмендегідей:
· тиістілік сезімі;
· зара кмек;
· зара орау;
· зара тыыз арым - атынас пен ызыушылы.
Бейресми йымдарды дамуыны негізгі сипаттамалары тмендегідей:
· леуметтік баылау;
· згерістерге арсы тру;
· бейресми лидерлерді болуы.
леуметтік баылау.Бейресми йымдар з мшелеріне леуметтік баылау орнатады. Бл баылауды бірінші адамы – тиімді жне тиімсіз топты млшерлі нормаларды орнатып‚ оны ныайту болып табылады.
згерістерге арсы тру. Адамдар бейресми йымдарды йымда немесе оны блімінде болатын наты немесе алдаы уаыттарда кзделген талылауларда олдануы ммкін.
Бейресми лидерлер.Бейресми лидер зіні жадайын ресми йым лидеріне сас билікке ие болып‚ оны топ мшелеріне олдану арылы жзеге асырады.
Топты тиiмдi жмысына сер ететiн факторлар
Топты тиімді жмыс жасауына ыпал ететін негізгі факторлары тмендегі дей:
- млшер;
- рам;
- топты ереже;
- ынтыматасты;
- дауласу;
- топ мшесiнi мртебесі;
- топ мшесiнi рольi.
Млшер, идеалды топты рамында 3 - 9 адам болу керек.
рам, рам деп тлаларды бiр-бiрiне састыы жне мселенi шешкенде не iстi ыайын бiлгенде, кзарастарыны жаындыын айтады.
Топты ереже, топты абылдаан ережесi жне тлаларды іс - рекетіне ыпал тигізеді. Ереженi атты сер етуi жеке тлаларды з iс - имылдарын осы ережемен сйкес болан жадайда, олар топа тыыз атынастыын мойындайды жне олдауа сенуiне болады.
Ынтыматасты, бл топ мшелерiнi жне топты бiр-бiрiне тарту лшемi. Ынтыматы топ жымда жасы жмыс iстейтiндiктен, жоары дегейдегi ынтыматасты йымны барлы тиiмдiлiгiн, яни оны масатын бiр-бiрiмен сйкестендіреді, жоарылатады.
Дауласу. ртрлi ойды болуы топты тиiмдi жмыс iстеуiне келедi. Бiра, бл жадайда дауды да шыып кетуi ытимал. Белсендi ой алмасу пайда боланмен, онда топты iшiнде айтыс –тартыа, талаа жне дауды ашы трлерiне келедi.
Топ мшелерiнi мртебесі, олар ртрлi факторлармен аныталады. Олара ызмет иерархиясындаы жоары ызметтi атауы, кабинеттi орналаан жерi, бiлiмдiлiк, леуметтiк талапкерлiгi, жан - жаты хабарлылыы жне жинатаан тжiрибе жатады
Топ мшелерiнi ролi, топ тиiмдi жмыс iстеу шiн, оны мшелерi топты масатына жне леуметтiк арым - атынастара жету шiн здерiн соан бейiмдi стауы керек. алыпты жмыс iстейтiн топтар ру шiн екi негiзгi баытты ролдерi бар. Олар:
1. Масатты ролдер – олар топ міндеттерін тадауы мен оларды орындауы;
2. остайтын ролдер – оларды міндеті топты белсендi мiрi мен ызметiн жне оны ары арай дамуын олдау.