Шаатай лысыны орнына рылан мемлекеттер: Моолстан мен Темір мемлекеті

Моолстан — 14 . орталыында рылан мемлекет. Ол Шаатай улеті иеліктеріні шыыс блігінде алыптасты. Бл мемлекетті негізін алаан Толы Темір (1348—1362) болды.Моолстан атауы моол деген сзді тркіше, парсыша атауы болып табылады. 14—15 . Моолстан рамына Тркістан, отстік-шыыс азастан жне Орта Азияны кейбір ауматары кірді. Брыны Шаатай лысыны жерін толы билеуді кздеген Тоылы Темір Муереннахрды Шыыс улеті Денішмендіні атынан билеп отыран азаанны кзін ртуды, сол арылы бл ірді Моолстана осып алуды ойлады. Сйтіп, ол 1358 ж. азаан мірді лтіртті. Бір жылдан кейін азаанны мрагері Абдолла да аза болды. Осыдан кейін Муереннахр туелсіз лыстара блінді. Оны пайдалану шін Толы Темір жанталасты. Ал Осы кезде Аса Темір зіні шаын скерімен Кеш аласыны міріне ызмет етіп жрді. Тоылы скерлері Кешті алады. Темір Тоылы Темірге ызметке кіреді. 1361 ж. Муереннахра екінші рет шабуыла аттанып, оны баындыран Тоылы темір баласы Ілияс ожаны оан билеуші етіп алдырды. Бл жолы ол Темірді Кеш аласыны бастыы етіп таайындады. 1362 ж. Тоылы Темір аза тауып, Моолстанда билік Ілияс ожаа кшкенде Муереннахра билеуші болып азаанны немересі Хсайн таайындалды. Аса Темір онымен бірге Моолстана арсы шыып, Муереннахрды здеріні ол астына біріктіруге кірісті. Аса Темір мен Хсайн Моолстан скерлерін таландады. Енді Хсайн мен Аса Темір арасында билік шін крес басталды. Осындай шайастарды бірінде Темір Балы аласында Хсайнды лтіріп, Муереннахра ие болды. Моол хандыыны таына негізінен Шыыс тымдары мен монол асйектері отыран. рине, монол шапыншылыы кезінде келген арлат, чорас, калучи сияты тайпалар алашы кезінде здеріні басымдылыын крсеткенмен, уаыт ткен сайын жергілікті трік тілдес тайпалар басымдылы алып, монолдарды здеріне сііре бастаан. Ал аландары Шыыс Тркістана, йырлара оныс аударып, солара араласып, здеріні монол атынан млде айырылан. 16 . аяында мір Темір Моолстан жеріне бас ктертпей, дркін-дркін жорытар жасайды. Алашы жорыы 1371-1372 жылдары болан. Бл жорыта Алмалы аласына дейін жетеді, біра алаа кірмейді. Жол бойындаы елді мекендерді тонап, халыты мал-млкін талан-таража шыратып, кптеген ттын алып айтады. Екінші жорыта 1375-1377 жылдары отстік азастан арылы жріп, жетісуді Шарын зеніне дейін жетеді. Моол лысыны басшысы амар ад-динмен шайасып, оны жееді. амар ад-дин Шыыс Тркістана, ш Трфана арай ашып тылады. Моолстандаы жадай 1428 жылы Уйіс хан айтыс боланнан кейін де сол баяы бытыраы кйінде алады. Ханды билік шін талас енді Уйіс ханны балалары Жніс пен есен-ба арасында басталады. Таласты нтижесінде дулат мірлеріні олдауымен есен-ба 1433-1462 жылдары хан таына отырады. Біра Жніс ханды кімет шін таласын тотатпайды. Ол Темір улеті бу Саидтан кмек срайды. Тартыс 1462 жылы Есен-баны аза болуымен аяталады. Ферана жерінде – Жетікентте билік рып отыран Жніс дереу Моолстана оралып, зін хан етіп жариялайды. Моолстан хандыы Жніс ханны немересі Абдар-рашид ханны кезінде ыдырай бастайды. Оны Жетісу аймаы аза хандыыны рамына енеді. мір Темір алашында ашадария улаятыны билеушісі болды (1361). Осы кезден бастап ол Моолстан ханы Тол-Темірмен, оны лы лияс ожа жне Балх пен Самаран мірі Хсейнмен билік шін крес жргізіп, 1370 ж. Мауераннахрды зіні олына алды. Жас кезінде Тркістан маындаы бір шайаста аяынан жарааттанан. 14 -ды 70-жылдары оны олбасшылы дарыны толы ашылып, ата-даы жер жзіне тарады. Осман империясы мен Орталы Азия аймаында ол “Aksak Tіmur” (Аса Темір), ирандытара Тимурленг, еуропалытара Тамерлан есімімен белгілі болды. . Т-ді скерлеріні тегеурінді шабуылдары арасында Хорезм мемл. (1372 — 88), Шыыс Тркістан (1376), Герат (1381) Хорасан (1381), андаар (1383), Слтания (От. зербайжан, 1384), Тебриз (1384), Иран жне Ауанстан толы баындырылды. Бірнеше дркін жойын жорытан со Алтын Орданы кйретті. . Т. 1370 — 90 ж.Тотамыс хан мен Едіге мірді арасындаы алауыздыты шебер пайдалана отырып, Дешті ыпша, А Орда мен Моолстана 10-нан астам жойын соыс жорыын жасады. . Т-ді Алтын Орданы таландауы Ресейді туелсіздік алуына о жадай жасады. 90-жылдары зербайжан, Даыстан, Гржістан (Грузия), Ирак . Т. мемл-ні рамына енді. 1398 ж. ндістан басып алынды. Сирия мен Лубнан (Палестина) ммлктері баындырылды. Алдыы Азияны баса мемлекеттері де . Т-ді билігін мойындады. 1402 ж. жазда . Т. Анкара шайасында Осман империясыны негізгі скери кшін таландап, трік слтаны Илдырым Баязидті (Баязид ) ттындады. .Т-ді здіксіз соыстарыны нтижесінде алып империя —Темір мемлекеті рылды. Оны жалпы аумаы 14 млн км2-ге жетті. . Т. 1405 ж. ытайа жорыа шыанда жолай Отырарда айтыс болды. Ол 68 жас, 10 ай, 9 кн мір срді. Сйегі Самарандаы Гр-мір кесенесіне жерленді. . Т-ді 4 лы болды: Жиїангер (1356 — 1376), мір Шейї (1356 — 1394), Мираншах (1366 — 1408), Шаїрух (1377 — 1447). Темір улетінен лы алым лыбек (1394 — 1449), Моол империясын рушы Бабыр (1483 — 1530) сынды ататы адамдар шыты. . Т. лгеннен кейін мирасорларыны билікке таласуынан Темір мемл. ыдырап кетті. Ол лемдік тарихта талантты олбасшы, тегеурінді саясаткер ретінде алан. Орталы Азиядаы біратар сулетті имараттарды пайда болуы, алаларды ркендеуі, шл даладаы жер суландыру рылыстарыны салынуы, олнер мен сауданы дамуы . Т. есімімен тыыз байланысты. Тарихи деректер оны ол астындаы айматардаы тркі, парсы, араб мдениеті мен неріні кілдері, алым-ойшылдары .Т-ді тарапынан лкен олдау тапандыын растайды. . Т. аза жерінде мгілік шпес ескерткіш — асиетті ожа Ахмет Иасауи кесенесін салып алдырды. Сонымен атар жаулап алынан елдердегі . Т-ді шектен тыс атыгездігі оны крделі тарихи тла ретінде танытады.