Кне ытай философиясы

Ежелгі ытай философиясы жне негізгі мектептері

 

І. Кіріспе:

1. Кне ытай философиясы 2

 

ІІ. Негізгі блім:

2.1. Ежелгі ытай философиясыны ерекшеліктері: 3

2.2. Кне ытайды негізгі философиялы ескерткіштері: 5

2.3. Кне ытай философиясыны негізгі мектептері: 7

2.3.1. Конфуций мектебі 8

2.3.2. Даосизм мектебі 11

2.3.3. Легизм мектебі 14

 

ІІІ. орытынды 15

 

олданылан дебиеттер 16

 

 

Кне ытай философиясы

Ежелгі ытай мемлекеті шын мніндегі шыысты деспотия болатын. Мемлекет басшысы рі монах, рі жрец жне жалыз ана жер иесі болды. ртрлі рангтаы аристократия мемлекеттік ызметте болды. Олардан кейін леуметтік сатыда рубасылары, отбасы (семья) трды. Ал лдар болса, олар жануарлар сияты леуметтік сатыдан тыс алды. За болан жо, сондытан леуметтік сатыда жоары трандарды ктемдігінен ешкім тыс ала алмады. Біра мемлекет басшысыны (ван) алдында ртрлі леуметтік сатыларды брі те болды. Халы арасындаы арым-атынас крделі, шым-шытыры ритуалдара негізделді. Мысалы, тірілердін лгендерге, оларды рухына, табиат былыстарына, жерге жне аспана деген арым-атынас негізінде алыптасан діни кзарас, дет-рып, дстрлермен тыыз байланыстаы ритуалдар жоары леуметтік сатыда трандар мен тменгі сатыдаыларды араатынасын натылап, айындайды, т.б.

ытайларды сол кездегі дниетанымды кзарастары «Бес кітап» (У цзин) аталатын кітаптарда шоырланан. Бл кітаптар здерін білімді санайтын р адамны кзарастарын алыптастыруда лкен рл атарды.

Ежелгі ытайда ылымны да кейбір салалары пайда бола бастады. Мысалы, математика, астрономия, медицина. Осы ылымдар саласындаы жетістіктер негізінде Ай мен Кнні ттылу мезгілін анытады, астрономиялы жне жердегі былыстарды байланысын айындауа, кнтізбе, уаыт есептеу, т.б. тсілін ойлап табуа ммкіндік туды. Біра ылым лі де болса лжуаз алыпта еді. Бл жадай философиялы ілімдерді дегейіне сер етпей ойан жо.

Бізді дуірімізге дейінгі шінші асырды аяында пайда болан Ежелгі ытай философиясы кейінірек негізгі алты философиялы баыта — мектептерге блінді. Олар: конфуцийшылды, моизм, за мектебі (легистер), даосизм, трпайы философтар (натурфилософия) жне атаулар мектебі. Біз бл аталан философиялы мектептерді ішіндегі е крнектілері — конфуцийшылды, даосизм жне легистерге ана ысаша тоталамыз.

2.1. Ежелгі ытай философиясыны ерекшеліктері:

) Е басты ерекшелігі - саяси-практикалы сипатыны басымдылыы, яни философиялы ой мемлекет мддесіне ызмет етті. Бл ерекшелік сол кездегі ытай оамыны леуметтік рылымынан, мемлекеттік саясаттан тікелей туындайды. Кне ытай мемлекеті иерархиялы деспотия стемдік ран мемлекет болды. Мемлекет басшысы ван барлы билік соны олында, ол леуметтік конусты шыында орналасан. Одан кейінгі абаттарда р трлі дегейдегі асйектер: мемлекеттік шенеуніктер - чжухоу беделді отбасылар - дафу жне ши, е теменде -ештееге ы жо шужэнь орналасан. ата тртіпке, вана баыныштылыа негізделген осындай оамны философиясы, рине, "жоары" мен "теменні" арасындаы атынастарды алыптастыруа, реттеуге, ката стауа баытталды.

2) Осы бірінші ерекшеліктен ытай философиясыны келесі ерекшелігі туындайды: философиялы мектептерді барлыыны дерлік арастыран басты мселесі - адам, оны бойындаы ізгілік жне злымды мселесі болды. ытай философиясы адамды Кк пен Жерді арасындаы он мы затты е ндысы деп таныанымен, бл дние адам шін «аратылмаан, адам - арапайым "микрокосм", табиатты бір блшегі ана, ол космоспен мыдаан керінбейтін жіптермен байланысты деп тсіндірді. Яни, адамны міндеті - осы жіптерді збей, жеке белсенділік крсетпей, зінен жоарыа, зінен лкенге ызмет етіп, табиат пен мір аынына еріп, тыныш емір сру, езіні адамгершілігін жетілдіру жолында тынымсыз ебектену. Себебі, бл мірде е маызды нрсе - жеке адам емес, ол мір сріп отыран оам, мемлекет, ал жетілген оам жетілген адамгершілікке ие адамдардан рылма деп тсіндірілді.

3) ытай философиясыны да бастауы мифология болды деуге болады. Ежелгі мифтерді мазмнындаы адамны адамгершілік келбетін жетілдіру, адам жне оамны арасындаы атынастарды реттеу мселелеріне басты назар аударылды. Кптеген мифтік ымдар ытай философиясыны негізгі философиялы категорияларыны алыптасуына айындаушы ыпал етті.

4) Натурфилософиялы мселелер мардымсыздау талыланды, бл мселелерді "инь-ян" мектебі немесе натурфилософтар, моистер жне даосизм мектебіні кілдері ана арастырды.

Біра табии былыстарды да ытай ойшылдары леуметтік жне адамгершілік былыстармен байланысты арастырды. Дниені бес бастауы: су, от, ааш, металл, жер жне табиатты бес былысы: жабыр, кншуа, ысты, суы жне жел бар деп тсінген жне олар халыты трмысына сер етеді деп пайымдаан философтар оларды себептерін анытауа тырысты. Бл тсініктер здеріні бастауын мифологиялы жне діни кзарастардан алатынын айта кету ажет.

 

 

2.2. Кне ытайды негізгі философиялы ескерткіштері:

"И цзин" -"згерістер кітабы", "Щи цзин" - "ледер кітабы", "Шу цзин" - "Тарих кітабы".

"И цзин" - "згерістер кітабы"- бкіл ытай мдениетіні алыптасуына зор сер еткен, маызын лі кнге дейін жоймаан шыарма. Кейбір зерттеушілер оны асиетті кітап деп атап, Ведалармен, Інжіл, ранмен бір дегейге ояды. алымдарды пікірінше, "И цзин" ежелден келе жатан бал ашу практикасымен байланысты пайда болып, даму барысында философиялы пайымдауды негізіне айналан. Философиялы ескерткіштерді арасындаы е кнесі болмаса да, бл кітап ытай философиясыны бастауы болды деуге болады, біра оны тсінуге иын мтіндеріні мазмны лі кнге дейін толы ашылан жо. "И цзин" 64 гексаграммалардан трады, оларды жйесі немі згеріп отыратын дниені 64 кйі мен рылымынан тратын, Кк - Жер - Адам атынасын білдіретін ілімді райды деп тсіндіріледі. Шыармада ытай филосо-фиясыны негізгі категориялары алыптасан, олар арылы адамны зін оршаан ортаа деген атыасы, кеістік, уаыт, табии былыстар, леуметтік згерістер туралы тсініктері бейнеленіп, ытай оамыны дстрлі кзарастарьны теориялы негізі аланан деуге болады.

"Ши цзин" - "ледер кітабы"305 поэтикалы шыармалардан трады. Оларды ай кезедерде жазыланын дл басып айту иын, азіргі заманы алымдар бл лендер шамамен бізді дуірімізге дейінгі XI -VII асырларда, ытайда философиялы мектептер лі алыптасып лгермеген уаытта жазылан, кейінірек Конфуций ледерді іріктеп, ндеп, зіні философиялы ілімінде олданан, ал оны шкірттері Конфуций мектебіні негізгі кітабына айналдыран деген болжам айтады. "Ши цзинді" баса философиялы мектептер де зерттеді. "ледер кітабында" Кне ытай оамындаы ван, дафу, чжухоу топтарыны мірі, адамгершілік келбеті, леуметтік ызметі жырланады.

"Шу цзин" - "Тарих кітабы" немесе "жаттар кітабы".Кітапты алаш рет Конфуций растырды, кейіннен р трлі ойшылдар оны бірнеше рет деді (оларды кейбіреулері кітапа з мтіндерін де осып, араластырып жіберген), кейбір бліктері бізді дуірімізге дейінгі 213 жылы кітаптар ртелген кезде ота жаылды деген пікірлер бар. Атынан крініп трандай, кітапты тарихи мазмны басым, біра философиялы кзарастар да (сіресе, Конфуций мектебіне тн) кеп кездеседі. Мтіндерді басым блігіні мазмны кітапты те ерте, крнекті ытай философтары дниеге келместен брын пайда боланын длелдейді. азір "Шу цзинні" 55 тарауы бар, оларды арасында 33 тарауыны наты "Шу цзин"кітабыны алашы нсасына жататыны аныталан. Кітапта арастырылатын негізгі мселелер: адам жне оам, адам жне табиат арасындаы ндестік, ата-баба салттары, Ккті адам мен оама айындаушы сері жне т.б.

2.3. Кне ытай философиясыны негізгі мектептері:

Бізді дуірімізге дейінгі шінші асырды аяында пайда болан Ежелгі ытай философиясы кейінірек негізгі алты философиялы баыта — мектептерге блінді. Олар: конфуцийшылды, моизм, за мектебі (легистер), даосизм, трпайы философтар (натурфилософия) жне атаулар мектебі. Оларды арасындаы бастысы - Конфуций мектебі болды деуге болады, оны бізді дуірімізге дейінгі екінші мыжылдытан бастап, XX асырды басына дейін ытай мемлекетіні ресми идеологиясы ызметін атараны бл пікірімізді длелі бола алады.

 

Конфуций мектебі

Конфуцийшылды.Бл философиялы аымны пайда болуы жне алыптасуы осы аымны негізін алаушы Кун-фуц-зы, оны ізбасарлары Мэн-цзы жне Сюнь-цзыны есімдерімен тыыз байланысты.

Кун-фу-цзы (б.д.д. 551—479 жж.) кедейленген асйек скер-басы отбасында дниеге келген. Ата-анасынан ерте айрылан ол тек 15 жасында ана білімге штарлы тынытады, ал 50 жасында з мектебін алыптастырады. Оны кптеген ізбасарлары болан. Олар стазыны жне здеріні ой-пікірлерін, аидалары мен тжырымдарын жинатап, «гімелер мен пікірлер» («Лунь юй») деген конфуцийшылды ілімні негізі шыармасын дниеге келтірді. ытайлытарды кптеген рпатары бл кітапты лгі ттып, басшылыа алан.

Кун-фу-цзыны ілімінше, е жоары жаратушы кш — Аспан, ол жерде ділеттілік болуын адаалап отырады. Ал оамдаы тесіздік, ртрлі сатыдаы топтарды болуы — ол ділеттілік. Олай болса, Аспан (Кк) осы тесіздікті орайды. Кун-фу-цзы зіні ілімін аспан денелеріні задылытарын немесе бабалар рухын зерттеуге арнамайды. «мірді не екенін білмей жатып, лімні, рухты не екенін айдан білеміз», — деуіні зі осыан айа.

Керісінше, оны арастыратын негізгі мселесі — адамдар арасындаы арым-атынас, трбие мселелері. Осыан орай, ол мынадай ымдара кбірек кіл беледі: «те орта», «адамгершілік» жне «зара сйіспеншілік». Осы ш ым бірігіп, «дао» (дрыс жол) райды. р адам осы даоны жолымен мір сруі ажет.

«Те орта» — адамдарды сабырсызды пен сатыты арасындаы іс-рекеті. мірде мндай «ортаны» стап, іс-рекет жасау оай емес, себебі адамдарды кпшілігі сабырсызды крсетсе, бір тобы тым са келеді.

Ал адамгершілікті негізі — «жэнь» — «ата-анасын рметтеу жне лкен ааларын сыйлау», жалпы аланда, лкендерді сыйлау. Кім де кім шын жректен адамгершілікке мтылса, ол еш уаытта жаманды жасамайды. Ал «зара сйіспеншілік» арылы арым-атынас — конфуцийшылды дептілік туралы іліміні негізгі зекті ымы. Бл дептілік аидасы, бір сзбен айтанда, «озі аламайтын нрсені баса біреуге жасама» дегенге сайып келеді. Аталан дептілік аидаларын «текті адамдар» (цзюнь-цзы) ана басшылыа алып, іс-рекет жасайды.

Конфуцийшылдар здеріні шыармаларыны кбінде осы «текті адамдара» арапайым адамдарды арсы ояды. «Текті адам» — за мен парызды басшылыа алса, арапайым адам алай тиімді орналасып, пайда тапсам деп ойлайды; «текті адама» лкен маызды шаруалар тапсыруа болса, арапайым адама ондай тапсырма бере алмайсы, олара тек ана са-тйек тапсыруа болады; «текті адам» басалармен келісімді жадайда мір срсе де, оларды артынан ермейді, озіні жолын стайды, ал арапайым адам жртпен келісімді мір срмесе де, соларды айтанын істеп, артында жруге дайын трады, т.б.

«Текті адам» тек ана этикалы ым емес, ол саяси ым да. Ол халыты басарады. Ал басаруды негізгі айнар кзі — басшыны оз басыны дептілік асиеттерін озінен тмен трандара мысал ретінде крсету. Егер басшылар «дао» жолымен жрсе, онда халы олара арсы келмейді.

Кун-фу-цзы барлы нрсе згерісте болады, уаыт тотамай тіп жатады десе де, оамды мірге келгенде, ондаы алыптасан жадайлар аз алпында дамуы керек деп есептейді. Сондытан билеуші — билеуші, шенеунік — шенеунік, ке — ке, ал бала — бала болып, аттарына байланысты емес, шын мнінде алулары керек. Ал оларда ктпеген жерде кездейсо згеріс бола алса, ол тез арада ез алпьша келуі керек. Билеуші — ке, халы — оны балалары. Осы трыдан мемлекет басарылуы керек. Демек, «білу дегеніміз — табиатты емес, адамдарды танып-білу» деп есептейді. Кейбір адамдара «туа біткен білім» тн боландытан, олар басалардан жоарыра трады. Олардан кейін білімді оу арылы аладар трады. Оу, білу тандамалы трде болуы керек. Оыанда тек мірде керекті, е дрыс деген аидаларды білу керек, аландарынан аула болу ажет. Білу дегеніміз — тек ана зіміз білмейтінді йреніп, білу емес, сонымен атар зерттеп отыран мселелерді жан-жаты арастыру тсілі.

Мэн-цзы (б.д.д. 372—289 жж.) — Кун-фу-цзыны ілімін рі арай жаластыра отырып, Аспан (Кк) — объективтік ажеттілік, тадыр ретінде жасылыты орайды дей отырып, аспаннны еркі адамдарды жігер-еркі арылы крінеді деген пікір айтады. Осыдан келіп, ол: «Адамны табиаты тек жасылытан жаратылан. Олай болса, ван (билеуші) халыты з баласындай сйсе, халы оны кесінен жасы круі керек» деген тжырым жасайды.

Сюнь-цзы(б.д.д. 313 ж. — белгісіз) Аспан мен жерді барлы денелерді шыу тегі ретінде мойыдаса да, тадырды Аспанны жігер-еркі ретінде мойындамайды. Оны пікірінше, Аспанды астерлеп, ол туралы ойланып отыраннан горі керекті заттарды кбейтіп, Аспанны зін баындыран дрыс.

лем зіні табии задылытырымен мір среді, оны зерттеп, сырын са, з ажетіе жаратуа болады. Олай болса, баытты немесе баытсыз, бай немесе айыршы болу адамдарды зіне байланысты. Жалпы, адамдар табиатынан злым, ызанша, дниеоыз болып туады. Трбие арылы адамдарды адамгершілікке баулып, оны табиатын згертуге болады. Ал адамдар з тарапынан зін зі жетілдіруге лшынуы тиіс.

Конфуцийшылды б.д.д. I . мемелекеттік ілімге, ал IX а-сырдан бастап ытайдаы негізгі діни кзараса

 

Даосизм мектебі

Лао-цзы (Ли Дань)- даосизм ілімін алыптастырушы, бізді дуірімізге дейінгі \/І-\/ асырларда мір срген, кейінірек мифологиялы тлаа айналан. ытай философиясы тарихында алатын орны ерекше. Оны ілімін зерттеушілер Лао-цзы Конфуцийді замандасы болды, ал оны кзарастары "Дао дэ цзин" шыармасында жинаталан, бл шыарманы Лао-цзыны шкірттері жазан болуы да ммкін деген болжам пікірлер айтады. Лао-цзы даоны болмысты алашы себебі, мгілік, езгермейтін бастауы деп тсіндірді. Адам ойлауда да, іс-рекетінде де осы лзо жолын стануы, яни "у -вэймен" айналысуы ажет. "У-вэй" "ты-кыш келісу" дегенді білдіреді, кейінірек "рекетсіздік, ештееге араласпау" деген азіргі маынасында тсініле бастады.

Даосизм (VI—V. б.д.д.). Бл ілімні негізін алаушы б.д.д. VI . мір срген Лао-цзы деп есептеледі. Оны негізгі ебегі — «Дао жне дэ туралы кітап» («Дао дэ цин»). Даоцизм ілімі «дао» ымына негізделген. Егер баса ытайлы философиялы аымдарда «дао» «жол» деген маына берсе жне ол ытайды дамуы-мен дептілікті жетілудірудегі негізгі ым болса, даосизмде «дао» — жалпы дниетанымды ым. «Дао» — алашы бастама, алашы тпнегіз жне ытайдаы, Жердегі жне лемдегі барлы былыстарды, денелерді бірлігі, соы сатысы. «Да-оны» алашы тпнегіз екенін мынадай сздерден байаймыз: «Дао — барлы заттарды анасы», «дао — барлы заттарды тп атасы», «Даоны аспан аясыдаы империяны (ытайды) анасы деп есептеуге болады», т.б.

Ал «даоны» заттарды соы екенін мынадай пікірден байауа болады: «лемде сансыз кп ртрлі заттар бар, біра оларды брі де зіні бастамасына (даоа) айтып келеді, оралады».

Даосизмдегі арама-арсы пікірлерге мол, кмескіленген ілімдерді бірі — екі трлі дао туралы ілім. Даоны бірінші тріні аты жо. Себебі ол денесіз, екі шты, соншалыты кішкентай, мнсіз, крінбейді, енжар жне жалыз. Ол мгі, еш уаытта згермейді, еш нрсе оны зіне баындыра алмайды. Ал зі баса заттарды дамып, жетілуіне кмектесе алады, бл жаынан шектелуді білмейді.

Ал «аты бар дао» са блшектерден («ци») трады. Ол блшектерде заттарды кескіні бар, сондытан да олар «барлы заттарды анасы». «Аты бар даоны» негізгі асиеттері: шексіз, таусылмайды, діретті, рекетшіл. Бл екі трлі «дао» бір-бірімен іштей тыыз байланысты, екіншісі біріншісінен туындайды, ал кейбір жадайларда олар бір-біріне ауыса береді, осыны арасында лемде трлі-трлі ажайыптар болып трады. Даосистер «аты жо даоны» биболмыс десе, «аты бар даоны» болмыс деп тсінген. Барлы заттарды тпнегізі биболмыс боландытан, оларды болмыса сйеніп, заттара айналанына арамастан, олар (заттар) трасыз болып келеді де, бір кезде айтадан болмыса сйеніп пайда болан заттар, былыстар мгі емес, тек биболмыс ана мгі.

лемдегі денелерде Аспан (ян — еркек) мен жер (инь — йел) бастамалары заттарды мір сру заы (цу) арасыда гармониялы бірлікте болады. «Дао» — болмыс заттарды дниеге келтірсе, «дэ» оларды оректендіреді. Бл екеуінсіз («дао жне дэ») еш нрсе мір сруі ммкін емес.

Заттарды гармониясы дегеніміз — оларды здерінде арамаарсы жатарды бір-біріне ауысып отыруы. Мысалы, адам туан кезде лжуаз, лсіз болса, лер алдында атайып, айраттанады, сол сияты баса денелер де лсізденіп мірге келсе, атайып, кріленіп бл мірден кетеді.

«Даоны» екі тріне байланысты танымны да екі трі бар. «Аты жо даоны» кез келген адам біле бермейді, оны тек шынайы дана адам ана біле алады. Себебі ондай адам марлытан алша боландытан, заттарды кресінен — гармонияны, озалыстан — тыныштыты, болмыстан болмысты кре алады. Ал марлытан арылмаан адам дайын заттарды ана креді. Танымны бл екі трі бір-бірімен тыыз байланысты.

Шынайы дана билеуші, даосистерді пікірінше, зіні ол астындаылара табии жолмен («дао» жолымен) жруіне ммкіндік береді. Ондай билеуші ештееге араласпайды. Ондай билеушіні бар екенін халы естігені болмаса, онымен тікелей байланыспай, райсысы з жолдарымен жреді, сондытан да даосистер дао жолымен жргендерді за арылы шектеуге арсы болады. Осы трыдан олар конфуцийшылдара да, легистерге де арсы болды.

Кейін келе даосизм дінге айналып, зіні алашы кездегі кптеген идеяларынан айрылып алды.

 

Легизм мектебі

Легистер (загерлер)Негізгі кілдері Шан Ян (б.д.д IV .), Хань-Фэй-цзы (шамамен б.д.д III.). Легистер конфуцийшылдарды мемлекетті дептілікке негізделген задарды жзеге асыру арылы басару керек деген пікірлеріне арсы болып, керісінше, мемлекетті тек ана заа сйеніп басаруа болады, себебі «мейірімділік пен адамгершілік» — ылмыса апаратын бірден-бір жол, ал шын айырымдылы зіні бастамасын жазалаудан алады деп уаыздайды. Сйтіп, легистер ар-ожданны орнына орынышты дріптейді. Елде тртіпсіздік болмас шін:

1. Матаудан жазалау кп болу керек. 2. Аямай жазалау арылы халы арасында рей тудыру ажет. 3. са ылмыс жасаандарды аямай жазалау керек, сонда олар лкен ылмыс жасамайтын болады. 4. Адамдар арасында бір-біріне сенімсіздік тудыру керек. Осы аидаларды блжытпай орындаанда ана халы билеушіні айтанын екі етпей орындайды жне керек болса, лімге де барады.

Конфуцийшылдарды «Мемлекет — лкен отбасы, оны басшысы — халыты кесі» деген іліміні орнына легистер: «Мемлекет — з алдына бір машина сияты былыс, билеуші — зін ата-баба аруаынан да, халытан да, Аспаннан да жоары оятын деспот. Мемлекетті негізгі масаттары: 1. са патшалытарды біріктіріп, Аспан аясыдаы (ытай) мемлекет ру;

2. Осы мемлекетке баса халытарды баындыру. Осы трыдан нерге, білімге деген штарлы теелуі ажет. Мемлекетті экономикалы негізі олнер немесе сауда емес, егін шаруашылыы болуы керек.

Мемлекеттегі ызмет орындары адамдарды жмыс істеу абілетіне арай блінуі тиіс».

Конфуцийшылдар мен легистерді арасындаы крес кп жылдара созылды. Тіпті азірді зінде де осы философиялы баыттарды жатаан немесе арсы шыан саяси топтарды кездесетінін ескерткен арты болмас.

 

 

ІІІ. орытынды

 

ытай мемлекеті азіргі уаытта лемдік дегейде танымал мемлекеттерді бірі болып отыраны кмнсіз. зіні экономикалы уатын, мдениетін, саяси ыпалын кннен кнге кшейтіп отыран кршімізді лтты болмысын, философиялы дниетанымын, адамгершіліктік ста-нымдарын танып білу біз шін аса маызды жне пайдалы. р халыты ішкі, наыз мні оны философиясы арылы ашылатыны белгілі, сондытан да кне ытай философиясымен танысу, оны бастауларына ілу азіргі ытай оамын тереірек тсінуге ммкіндік береді.

ытай философиясы з бастауын бізді дуірімізге дейінгі VIII -VI асырлардан алып, тарихи даму барысында кптеген философиялы мектептер мен баыттарды, лама философтарды дниеге келді.

 

Дебиеттер

1. Алтай Ж. асабек А. Мухамбетли . Философия тарихы. Оулы – Алматы. Рариаритет. 2006-312

2. Аназаров Х. Философия тарихынан дрістер курсы Алматы., 1997 ж

3. Бейсенов . Философия тарихы. Алматы., 1992 ж

4. Введение в философию В 2 ч. М., 1989

5. Кішібеков Д., Сыдыов . Философия А 1994 2002 ж

6. Нрышева Г. Философия лекциялары курсы. Оу ралы. Алматы. Зият Пресс. 2006 ж – 204 б

7. Трынбаев . Философия Алматы, 2001 ж

8. Философиялы сздік. Алматы, 1996 ж.