Леуметтiк мәдени ортасы ретінде»
Социология ғылымы отбасын тұтас қоғам организмнің бөлігі, әлеуметтік тәрбие беретін ұжым ретінде қарастырады. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық салада орын алған өзгерістерді міндетті түрде отбасының өмірінен көрініс табады. Бірақ, өндірістк кәсіптік, саяси ұжымдарға қарағанда отбасына қайта құру тікелей әсер ете бермейді. Отбасының моральдық, психологиялық жаңаруы барынша созылмалъ оның үстіне қарама-қайшылықты, күрделі болып келеді. Сондықтан да отбасывда жаңа қатынастар, жаңа моральдық орнығуы экономикалык салаға қарағанда баяу қарқынмен іске асады. Өйткені, отбасындағы қайта құруларға негізгі әлеуметтік, экономикалык факторлар мен бірге биологиялық, психологиялық және демография-лық факторлар да қатысады. Отбасын "болжамдаудың" қиындығы осындай себептерге байланысты.
Отбасылық өмір байланыстарын жан-жақтылығымен сипатталады. Олар - әлеуметтік, биологиялық, шаруашылық-экономикалық, адамгершілік және психологиялық қатынастар. Отбасы дамуының кезеңцері зның бір қызметінің жойылып, екінші қызметінің қалыптасуымен және отбасы мүшелерінің әлеуметтік қызметінің сипаты және ауқымының өзгеруімен байланысты. Сһбасы қоғамға және адамға қатысты маңызды қоғамдық қызметтер атқарады.
Отбасының қоғамға қатысты негізгі қызметтері мыналар:
1. ұрпақтар алмасуын қамтамасыз ететін бала туу, өсіру қызметі;
2. білім, дағды, шеберлік, рухани құндылықтарды ісейінгі ұрпаққа жеткізегін тәрбиелік қызмет;
3. өндірістік — шаруашылық кызметі;
4. отбасының жұмыстан, оқудан бос уақытын ұйымдастыру қызметі;
5. Отбасының адамга қатысты қызметі мыналар;
6. Жұбайлық қызметі. Жұбайлар ең жақын адамдар.
7. Ата-аналық қызметі- отбасының үйлесімді өмірін, олардың зейнет жасындағы игілігін қамтамасыз етеді;
8. Тұрмысты ұйымдастыру қызметі. Отбасы тұрмысы психологиялық түрғыдан алғанда ең жайлы тұрмыс болып есептеледі.
Отбасының қызметін, оның көп түрлілігі мен байланыстарын ескере отырып, қазіргі отбасы дамуының бағыттары мен бірқатар ерекшеліктеріне тоқталған жөн. Оларды тани білу жөне ескеріп отыру мұғалімдер мен ата-аналардың отбасының тәрбиелік қызметін іскс асыруына көмектеседі.
Ауылдық және қалалык отбасы дамуындағы ерекшелік олардың әлеуметтік жағдайына байланысты болмақ. Мысалы: ауылды жердегі бала ауылдастарының қатаң бақылауында болады. Бұл бір жағынан жағымды құбылыс болғанымен, екінші жағынан бұндай әлеуметгік бақылау шектеушілік сипатымен тұлғаның еркін дамуына кедергі болады. Ал қалаларда, әсіресе үлкен қалаларда бұндай бақылауға мүлде орын жоқ.
Ата-аналардың білім деңгейіне байланысты да отбасында ерекшеліктер орын алады. Мысалы: ата-аналардың білімі жоғары болған сайын олардың балалары мектепте жақсы оқиды. Қазіргі ата-аналар жұмыс басты болғандықтан бала тәрбиесі көбіне білімі төмен аталар мен әжелерге жүктеледі. Кейде бір отбасында ата мен әженің және жас ата-аналардың тәрбие жүйесі қақгығысып қалады. Отбасы тәрбиесіне ден қойған мұғалім бұл жағдайды естен шығармауы тиіс.
Қоғамда жүріп жатқан түрғындардың материалдық жағдайға байланысты жіктелуі отбасы тәрбиесіне материалдық жағдайы әртүрлі ата-аналардың қарым-қатынасына әсер етеді. Отбасында балаларға отбасылық бюджеттің 25-50% жүмсалады. Материалдық кірісі мол отбасыларда педагогикалық көрсоқырлық тойынғандық (щамадан тыс еркелету, коңілін жықпау, мейманасы тасығандық) жағдайда алып барады. Тойынғандық дегеніміз- өмірге, өмірдегі материалдық және рухани құндылықтарға деген жеккөрінішті, немкетгі қатынас. Жастайынан осындай ортада өскен балалардың арасынан торығупшлағ, қавдыбастар, "қызыкты" әсерді іздеушілер өсіпшығады.
Қазіргі кезде отбасының "уақталу" процесі жүруде. Ол дегеніміз — жас ата-аналардан түратын әжесіз, атасыз отбасылар. Бұл отбасының беріктігін нығайтып, дербес ұжымды қалыптастырады. Қиындықтар достық пен ынтымақтастықты нығайтып, қуаныш пен қайғыны бөлісуге тәрбиелейді. Дегенмен жас отбасьінда алғашқы кезде тұрмыстың түзелмеуі, бала тәрбиесі сияқты қиындықтар кездескенімен, оларды шешу қоғамның құзырында.
Отбасы мүшелерінің кемуі, туылған бала санының азаюы да отбасы дамуының срекшелігін қүрайды. Қалалық отбасында бір-екі бала ғана тәрбиеленеді. Бала туудың азаюының себептері сан алуан жэне өте күрделі; олар ата-аналардың жұмысбастылығы; мектепке дейінгі мекемелермен қамтамасыз етілмеу; бала тәрбиесіне шығынның көп жұмсалуы; әйел-ананың шамадан тыс жұмысбастылығы; отбасының қолайсыз түрғын үйі; тұрмыстық жағдайы; ата-аналардың "өзі үшін өмір сүруге" үмтылған тоғышарлық үмтылысы және т.б. Бала туудың азаюы — шағын отбасындағы тәрбие әдісгерін жасау деген және педагогикалық проблеманы алуға тосады.
Қазіргі отбасы ажырасу санының едәуір артуымен сипатгалады. Ажырасудың 90 пайызы тұрмыс қолай-сыздығы мен дайыңдықсыз салдары. Дегенмен барлық ажырасуларға жағымсыз баға беруге болмайды, ейткені кей жағдайда ажырасу баланың лсихикасына теріс әсср стетін үрыс-жанжал, отбасылық кикілжіңнің алдин алады.
Бір балалы отбасының әлеуметтік –педагогикалық проблемалары
Бір балалы отбасы көпшілікпен араласу, ұжымдық қызмет тәжірибесін игеру жағынан баланы қиын жағдайға қалдырады. Бұндай отбасыларда ага, опке сияқты тәлімгер іні, қаршідас сияқты қамқорлыққа алатын бауырдың болмауы ұжымдық туыстық қатынасгар аясын мүддем тарылта түседі. Осындай жағдайда баланың қызыгу-шылығы мен қажеттілігін қамтамасыз етуде ата-ананың педагогикалық нормаларды сақтамауынан бастауыш сыныптағыы кезінен оның бойында тоғышарлық, ұжымды жатырқаушылық қасиеттердің қалыптасқандығын аңгарамыз.
Кейінгі кезде немере, шөбере туыстарды айтпағанның өзінде бірге туган бауырлардың да туыстық қатынас бастағандығы аңғарылады. Көп балалы отбасының балалары ауылда; мектепте, ұжымда, қатар құрбылары арасында тез сіңісіп кетеді, өйткені олар отбасында бір-біріне қамқорлық, құрмет жасауды көріп өседі. Ал бір баламен шектелген отбасылардың бүқаралық сипат алуы балалар арасында жатырқау, тасбауырлық сезімдердің нығая түсуіне негіз қалайды.
Мұғалімнің оқушылардың ата-аналармен жүргізетін жұмыстарының негізгі түрлері мен әдістеріне сипаттама бермес бүрын отбасымен байланыс орнатудың бірқатар психологиялық-педагогикалық ерекшеліктеріне тоқталған орынды.
Бірінші ереже, Мектеп пен сынып жетекшісінің отбасымен және жүртшылықпен жүргізетін жұмысының негізі ата-аналардың беделін көтеру және нығайтуға бағытталуы тиіс. Сынып жетекшісінің ақыл үйретушілік, көсемдік сөз саптауы өкпе, реніш, ыңғайсыздыққа негіз болады. "Міндеті", "қажетті" деген үзілді-кесідді сөздерден соң ата-ананын ақыл кеңес сұрауға деген ынтасы жоғалады. Ата- аналардың көпшілігі өз міндеттерін жап-жақсы түсінеді, бірақ тәрбие практикасында өз білгенін көңілдегідей қолдана алмауы мүмкің. Сондықтан оларға не істеу керек екендігімен бірге қалай істеу керектілігін білу де маңызды. Мұғалім мен ата-ананың арасындағы бірден-бір дүрыс норма - ол бірін-бірі құрметтеу. Осындай жағдайда бала тәрбиесін қадағалау, тәжірибе алмасу, ақыл-кеңес, бірлесе шешім қабылдау сияқты екі жақты да қанағаттандыратын формаға ауысады. Бұндай қатынастың маңыздылығы сол - мұғалім мен ата-аналарда жеке жауапкершілік, азаматтық парыз, өзіне деген талап-шылдық дамып нығаятын болады.
Ата-аналардың жұмыс орнына "Үлгерім экраны", "Ашық журнал" сияқты тәрбие құралдарын ілу нәтиже бермейді. "Қара тізімге" ілінгең әкелер мен аналар ондай форманың тиімсіздігін айтады. Өйткені, сол арқылы олардың балаға көңілі толмауы оны жазалауға, мектепке деген теріс көзқарастың қалыптасуына алып барады. Балалары туралы жағымсыз әңгіме естіген ата-ана мекгептің маңайын көргісі келмейді. Көп жағдайда осы негізде әке мен шешенің ара қатынасы бүзылады. Осының бөрі түптің-түбінде баланың мұғалімді, мектепті жек көруіне үласады. Мұғалім, сыньш жетекшісі осы жағдайларды ескеріп, жұмыс әдістері мен түрлерін тандағанда баланың көз алдында ата-аналардың беделін көтеру және нығайтуды басшылыққа алуы тиіс.
Екінші ереже. Ата-ананың тәрбиелік мүмкіндіктеріне сенім арту, олардың педагогикалық мәдениетінің деңгейін көтеру тәрбиелік белсенділігін арттыру. Ата-аналар психологиялық жағынан мектептің барлық бастамалары мен талаптарын қолдауға дайын. Тіпті педагогикалық дайындығы, жоғары білімі жоқ ата-аналардың.
Қазіргі отбасының мәні, міндеті және мәселелі. Отбасыларының негізгі түрлері, олардың сипаттамасы және баланың жеке басын әлеуметтендіруге әсері.
Балалы жанұя. Жанұялық тәрбие дәстүрі әр ғасыр сайын қалыптасып отырды. Платон заманынан осы заманғы ғалымдармен педагогтардың пайымдауынша адамдардың қалыптасып дамуына, оның адам болуына, оның ақыл-ойы физиологиялық және рухани қабілеті, оның денсаулығы мен моральдық принциптары тек қана ата-анасына әсер етеді.
Егерде ата-анасы оның денсаулығына жаны мен жүрегін беріп, қамқор жасаса қоршаған ортаның зиянды әсерінен баласы қорғанып жүреді. Бірақта қандай байлықта, комфортта, физикалық мықты қылып өсірсе де баланы түзу жолмен ғана, ғылымды игерген, егерде онда рухани дамымаған жеке адамдардың гуманды ерекшеліктері болмаса ортаға жақсылық әкелмейді.
Өнегелі тәрбие, психологиялық дамыту, мұғалімнің қарым-қатынастық, өмір жағдайы – жанұяда қалыптасады.
В.А.Сухомолинский жазғандай баланы көп қуанышқа бөлеу керек. Ата-ананың жалғыз дұрыс курсы.
Ата-ананың тәрбие қорытындысы қатыгездігімен жұмсағына байланыстыемес, олардың балаға деген ыстық сезімі. Бала жеткіншек кезінде жанұядағы жағдайы бойынша сіңіреді. Ата-анаға үнемі өз іс-әрекеттеріне бағалап отыруынмектепке дейінгі жаста бұл баланы сыйлау, еркелету, т.б. Бұл оған мораль, білім мен ақыл, батылдылық. Баланың беделін түсірмей оны үнемі көтеріп отыру керек. Баламен үнемі қарым-қатынаста болса баласы туралы көп нәрсе біледі. Жеткіншек кезінде ата-анасына баламен ерекше қарым-қатынаста болу керек. Оны сыйлау, пікірін ескере отыру. Әлеуметтік педагогикада ата-ана қарым-қатынаста кеңес жүргізуде баланың басындағы тәрбиесіне көңіл аудару керек. Оның негізгі ерекшеліктері жанұяда баланы тыңдау. Оны кішкентай жасынан бастап сыйлау және ата-анаға көңіл аударуға үлкен адамдарды сыйлауға үйрету керек.
Баланы жанұяда тәртіппен тәрбиелеген дұрыс, баланың ақыл-ой қабілеті дұрыс дамуына әсер етеді. Осы тәртіпке үйреніп алған бала, өімр бойы қайталап әдет алады. Бұнда күнделікті тәртібі маңызды роль атқарады, үйдегі міндеті және т.б.
Отбасымен жұмыс. Әлеуметтік педагогикада жанұямен жұмыс істегенде оны білуден бастайды. Бұл қолайсыз жанұялар, бала ата-ананың арасындағы ұрыста жүретін, ата-ана маскүнем, нашақор, мүгедек немесе аурулар. Қазіргі заман жағдайы - ата-ана жұмыссыздығында қосты.
Әлеуметтік педагогика баланы күнделікті қарауға талап етеді, жанұяда әкесі немесе шешесі жоқ немесе туыстарында апасының қолында тәрбиеленсе де олар тойлатып кеткенде жалғыз қалып қояды. Дәл осындай жанұяда бала мінез-құлқының ауытқуы байқалады. Жанұяда баламен контакт болмағанда, оны тек материалды қамтамасыз етуі. Жанұядағы психологиялық климат түсінігі бар. Бұл тұрақты эмоциялық балаға мейірбандық пен әсер етуі, махаббаты жатады. Әлеуметтік педагогика жанұяны қарастырарда жанұя типін анықтауы тиіс, қалалық және ауылдық жанұя, дәстүрлі, қазіргі заманғы, көп балалы, толық емес, қашқын жанұясы, эмиграт, асырап алушы ма, ұлты және т.б.
Әлеуметтік педагогикадағы жанұяда әр түрлі мәселелерді көздейді:
· ауру бала, мүгедек бала;
· қарт ата-ана, мүгедек, зейнеткер;
· жезөкшелік;
· алқаш, нашақор;
· ата-ана ажырасу.
Әлеуметтік педагогикада жанұя жұмыстағы бірінші орындағы тапсырмасы – мәселелерді шешуге рұқсат алу, сонымен қатар, олардың ескерулерімен нейтрализациясына көңіл аударуы. Ескертулерге жанұяларға мемлекет тарапынан төлем ақы, жеңілдіктер алу, әлеуметтік көмек.
Әлеуметтік педагог педагогикалық мәселелерді басқа жанұямен жұмыс істегенде әлеуметтік, экономикалық, медициналық және психологиялық тапсырмаларды шешеді.
Басты мақсаты – жанұяның ішкі күшін толықтыру дағдарыстарының алдын алу. Ол үшін:
1) мәселеге анализ жасау қажет;
2) мамандардан кеңес алу қажет;
3) дағдарыстан шығуға жол іздеу.
Әлеуметтік педагог жанұяға көмек көрсеткенде мынадай жұмыстарды атқарады:
1) жанұямен кеңес жүргізу, әртүрлі төлемақылар және әлеуметтік жеңілдіктер алу мүмкіндегіне көмек;
2) жанұяға табыстың кірісін үлкейту, үлкендердің пайда табуға кәсіптік орын алатын болса, кредит алып беру;
3) жұмыссыз жалғыз басты анаға көмек;
4) көптеген ата-аналар педагогикалық көмегін қажет етеді. Кеңесті жеке және топ түрінде өткізуге болады. Ауру баласымен ата-анасын қосып немесе ата-анасы яғни, 1 сыныпқа баратын немесе қиын баламен қарым-қатынас.
5) жанұямен жұмыс істегенде баланың жанұядағы жағдайына көңіл аудару керек. Жанұя туралы барлық ақпараттарды жинау: мектептен, көршілерінен, поликлиникадан;
6) маскүнем және нашақор эанұямен жұмыс істегенде бірінші орында балалар үйімен анықтап алу керек. Ата-аналық құқығынан айырылғанда – дұрыс жанұяға беру.
Осыдан кейін ата-анасын емдеуге кіріседі. Әлеуметтік педагогикада баласы мүгедек жанұяға көңіл аударады, арнайы мектепке орналастыру, балаларға арбалар алуға, жаздағы демалысқа жолдама алуға көмектеседі. Әлеуметтік педагог заңгерлермен байланысады, жанұядағы кеңесі ұйымдарға, үнемі дауда болады.
Ата-анасы лекторя жүргізгенде келесі тақырыпта өтеді:
· педагогика мен психологияның – баланы тәрбиелеу мен дамыту туралы ғылым;
· баланы тәрбиелеудегі ата-ана ролі;
· қиын баланы тәрбиелеу;
· физиологиялық және ақыл-ойы кеміс баланы тәрбиелеу;
· баланы мектепке дайындау;
· жанұядағы баланы эстетикаға тәрбиелеу;
· жыныстық тәрбие;
· діни тәртіпке тәрбиелеу;
· шылым шегу мен нашақорлықтың зияндығы.
№7 Дәріс сабақ
Тақырып: «Оқу-тәрбие мекемелерi - өскелең ұрпақты әлеуметтендiру
институттары ретінде».
Болашағын ойлаған ел - ұрпағын саналы, білімді, салауатты етіп тәрбиелеуді көздері анық. «Тәрбиеге бас иген - құл болмайды, тәрбиесіз - ел болмайды » деген Б.Момышұлының сөзінде көп мағына бар. Тәрбие жұмысының ұйымдастыру жүйесі -оқушылардың білім алу мен сабақтан тыс өмірін, жан-жақты қызметі мен қарым - қатынасын, әлеуметтік және пәндік, эстетикалық ортаның әсерін бүкіл педагогикалық үрдіспен кіріктіре қамтитын тәрбиенің педагогикалық бағдарламасы. Тәрбие жүйесі бір жағынан өзінің мақсаттары, әдістері, қағидалары, тұжырымдамасы бар тәрбие жұмысының жүйесі ретінде, ал екінші жағынан, тәрбиенің іске асырылатын бағдарламасы ретінде қарастырылады. Әр түрлі әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып, оқушыларды жан-жақты зерттеу: а) денсаулығы;
б) әлеуметтік жағдайы; в) білім деңгейі, қабілеті, қызығушылығы.
Қазіргі заманғы ұрпақ таңдауында шексіз мүмкіндік туған заманда өмір сүріп жатыр. Оқушыны болашағына таңдау жасай алатын, ұтымды шешім қабылдай алатын, сондай-ақ өзінің өміріндегі өзгерістер ағымына икемделе білетін, қабілетіне байланысты өмір сүру тәртібі күтіп тұр. Сондықтан бүгінгі күні білім жүйесінде оқыту үрдісін тың идеяларға негізделген жаңа мазмұнмен қамтамасыз ету әрбір мұғалімнің міндеті болып отыр.
Ақпараттық технологияның қаулап өсуі мен ақпараттық қоғамның қалыптасуы, өркениетті елдердегі сияқты біздің республикамызда да ақпараттық мәдениетті қалыптастыру талабын туындатты
XXI ғасыр – бұл ақпараттық, технологиялық мәдениет дәуірі. Тәуелсіз ел тірегі – білімді ұрпақ десек, жаңа дәуірдің күн тәртібінде тұрған келелі мәселе – білім беру, ғылымды дамыту. Өркениет біткеннің өзегі – білім, ғылым, тәрбие екендігіне ешкімнің таласы жоқ. Осы орайда білім ордасы – мектеп, ал мектептің жаны – мұғалім екендігі баршаға мәлім.
Мұғалімдік қызметтің басты бағыты – тәрбиеленушілермен жұмыс жасау, олардың білімділігі мен рухани мәдениеттілігіне қамқор болу, өз Отанының шынайы патриоты болуға тәрбиелеу.
Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің негізгі бағдарлы идеялары еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан – 2030» бағдарламасында былай деп жазылған: «Толық өркениетті ел болу үшін алдымен өз мәдениетімізді, өз тарихымызды бойымызға сіңіріп, содан кейін өзге дүниені игеруге ұмтылғанымыз жөн».
Олай болса, басты мақсат – жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзаттық құндылықтар, рухани-мәдени мұралар сабақтастығын сақтай отырып тәрбиелеу. Ұлттық құндылықтарымызды әлемдік деңгейге шығаруға қабілетті тұлға тәрбиелеу үшін:
- оқушылардың ұлттық сана-сезімін қалыптастыру;
- жас ұрпақ санасына туған халқына деген құрмет, сүйіспеншілік, мақтаныш сезімдерін ұялату, ұлттық рухын дамыту;
- ана тілі мен дінін, оның тарихын, мәдениетін, өнерін, салт-дәстүрін, рухани-мәдени мұраларды қастерлеу;
- жас ұрпақ бойында жанашырлық, сенімділік, намысшылдық тәрізді ұлттық мінездерін қалыптастыру сияқты міндеттерді орындағанда ғана басты мақсатқа жетеміз.
Мұғалім – ұқыптылық пен парасаттылықтың, имандылық пен өнегеліліктің белгісі. Қазақстан мемлекетінің патриотын тәрбиелеудегі белсенді насихаттаушы, рухани адамгершілікті, жауапкершілікті қалыптастырушы.
Мектепте тәрбие тағылымын тану арқылы Әл-Фараби айтқан: «Тәрбиелеу дегеніміз – халықтардың бойына білімге негізделген этикалық игіліктер мен өнерлерді бойына дарыту». Жеке тұлғаның сана сезімі мен намысына, мінез-құлқы мен дүниетанымына ықпал етіп, ана тілінде Қазақтан тарихы мен мәдениетін меңгерген, ыстық қайратты, нұрлы ақыл, жылы жүректі адамды тәрбиелеу болып табылмақ.
Ұлттық тәрбие үрдісі педагогикалық тәрбиенің тәлімгерлік мақсатын ашып, жеке тұлғаны заман талабына сай адамгершілікке тәрбиелеп, иманды да инабатты, кішіпейіл де қамқор, отаншыл да арлы, қоршаған ортасына жанашыр, табиғатты сүйіп, қорғай алатын саналы да абзал азамат етіп қалыптастыру үшін тәрбиетану не тәрбие аспектілерін танытатын тағылымтану пәнін оқыту арқылы жүзеге асырылады.
№8 Дәріс сабақ
Тақырып:«Баланың және жасөспірімнің балалық кіші мәдениеті және әлеуметтік мәдени әлемі».
Мұғалім мен оқушылардың қатынасуында көптеген жағдайлар бар. Рухани өсімнің үздіксіздігі, кіші мектептер жасындағы оқушының бір қалыпты жетілуден бастап, тез секіріп үзіліп кететін жеткіншек мінезінің қалыптасуы, мұғалімге оқушымен көріп жүрген қатынасудың өзінде өзін тыныш сезіну мүмкіндігін бермейді. Жеткіншек жасөспіріммен қарым-қатынастың жетілуі олардың көңіл-күйінің төмендеуіне байланысты күрделіленеді – ол жеңіл және еркіндіктен бастап, тез жараланатын күйбелектікке дейін өзгеруі мүмкін. Педагог кез-келген нақты жағдайда дұрыс бағытталған оқушының көптеген сапаларын жұмсартуға арналған ерекше жалғыз қатынасу жолын таба білуі қажет. Педагог тәрбиеленушілерін өз сезімдерін басқара алуға, шындықты қабылдай алуға, басқа адамдармен қатынасуын бағалай алуға үйреткені жөн.
Жанұя, мектеп, көше – бұл әр баланың қарым-қатынас сферасының ең басты негіздері, бұл сфералардың кейбір модификациясына қарамастан, баланың қатынасу ортасы және өмірлік тәжірибесі аз, қажеттілігі кішігірім, еркіндік оянуы мағынасыз, соған байланысты оның ішкі әлемі тіршіліктің салмақты қамымен, әлеуметтік жаупкершілікпен былғанбаған, қоршаған орта жабық немесе басқа кейіпте фантазия секілді қалыптасқан. Баланың ақылына барлығы қызық болып көрінеді. Өйткені өмірден алынған әсерлер түрлі болып келеді. Бұрынғы кездегідей қазір де балалар мейірімге, жанашырлыққа бейім: өр көкіректік, қызғаныш, ең күшті тұлға болуға ұмтылу секілді қасиеттер бар. Олар келеңсіз жағдайларды тез ұмытса, табыстарын ұзақ уақыт есте сақтайды.Олар пәктігімен, өзінділігімен, тез өкпелегіштігімен ерекшеленеді. Бірақ бала есейген сайын өз сезімдерін көрсетуге ұялады. Осыдан көрініп қалатын дөрекілік, жоғары және терең сезімдерін ашық елемеу, өз-өзін қандай бағамен болса да көрсеткісі келу пайда болады. Мұғалімге әсіресе өз тәрбиеленушілерінің кейбіреулерінің жанұясындағы, достарымен, немесе оқудағы келеңсіз жағдайы болған кездері қиын тиеді. Бұның барлығы өз оқушылармен қатынасу кезінде жоғары педагогикалық мәдениетті, шыдамдылықты, әдептілікті ең бастысы тәрбиеленушімен болып жатқан жағдайды түсіне білуді талап етеді.
Мұғалім мен оқушының қарым-қатынасы өзара байланысты, келісілген әр түрлі формада, түрде және жағдайда іске асатын байланыстың тізбегін ұсынады. Бұл тізбекте ерекше рольді мұғалім өткізетін сабақ атқарады. Кез-келген пән тәрбиелеу ісіне белгілі бір негізде әсер етеді. Ол рухани байланысу, өз ойларымен алмасу, салмақты түрде әңгімелесу. Дегенмен, сабақтың мазмұны есте қалу, мұғалім мен оқушының ашық қатынасуы үшін сабақ үйретудің сапалы жұмысын әрқашан қадағалау қажет. Сабақ оқытудың мәселесі – бұл психологиялық қтынасудың мәселесі және «бұны психологиялық қарым-қатынастың негізіне көңіл аудармай шешу мүмкін емес»- деп белгілі психолог А.Н.Леоньтев айтқан.
«Әрбір мектептегі сабақ қарым-қатынас түрі ретінде ақпаратпен алмасу, осымен қатар немесе осымен бірге бір бұрышында басқаша ұйғарылуы, кез-келген сабақ – іскер қарым-қатынасты тәртіпті, өнерді, ынтаны,өз беттілікті қалыптастыруға бейне бере алады. Тәрбиелеу элементі ғылымды үйретуде, мұғалімнің өз ғылымына деген махаббатында және оны оқушыға бере алуында»- деп Л.Н.Толстой тура көрсетіп айтқан. «Оқушыны ғылыммен тәрбиелегің келсе,- деді ол - өз ғылымыңды сүй, сонда ғана тәрбиелей аласың, ал оны өзің сүймесең, онда қанша күш алсаң да ғылым тәрбиеге ықпал жасай алмайды.»
Оқушы тұлғасына ықыласпен көңіл қою – бұл сынып ұжымының расында оның ешкімге ұқсамайтындығын, мінезінің ерекшелігін, еркін ойын, қылығының айрықша екенін мойындау. Педагог әр баламен ерекше санасуы қажет.
Оқушы мен мұғалімнің жекеше қарым-қатынасы мектепте және басқа ортада кез-келген себеп пен формада іске асады. Қатынасудың тәжірибесіндегі көп кездесетін формалары сабақтан тыс әңгіме, үй жағдайындағы сөйлесу, жеке кеңестер, серуен кезіндегі қысқа әңгімелермен алмасу, мектептегі кештер немесе басқа мекемедегі сұхбаттар. Жеке қатынасудың мұғалімге қоятын талабы көп, ол тәрбие міндеттерін іске асыру кезінде түрлі формаларды пайдалана алуы қажет.
Бұл кезде мұғалімнің алдында ең басты психологиялық міндет тұрады: ол оқушыларды тани білу, талабын ашу,бағалы қасиеттерін табу, оған кедергі болып жүрген жағдайлардан алып шығу т.б. әрбір оқушының өз темпераменті, қабілеті мен мінезі болады. Бұның бәрімен санасу қажет. Сондықтан әрбір оқушылармен әр түрлі қатынасып көңіл қойып, жұмыс істеу керек. Бұл үшін өзінің нақты мамандандырылған, жекешеленген қарым-қатынас стилінің болғаны дұрыс. әрбір оқушымен ізгілікті түрде қатынасудың ең қажет психологиялық талабы – ол құнттылық, ықылас қою, өтімділік және асықпаушылық.
Оқушымен табысты жұмыс істеудің кепілдігі – үздіксіз шыншыл, өзара сынмен талдау арқылы тәрбиеленушілермен өзара байланысу. Әңгіме, кездесу, сөйлесуде әрқашан ұтымды жағын тауып, баланың ішкі жан дүниесімен күресе білетін нақты көмекшілерді іздеп таба білу қажет. Оқушылармен жұмыс істегенде ең бастысы – жақсы ұжым тудыра отырып мұғалімге барлық тәрбиелеу ісіне көмек жасау. Маңызды тәрбиелеудің құралы – мектеп жұмысына біріккен сынып ұжымы. Барлық сыныптың жақсы жұмысының арқасында әрбір оқушыға әсер ете алу әдістері оңай табылады.
Ерекше көңіл аударарлық сфера болып, оқушының ата-анасымен мұғалімнің қарым- қатынасы саналады. Мектептің алдына қойған міндеттер келер көмекті күшейтуді, жас өсіп келе жатқан ұрпақтың тәрбиесіне деген жауапкершілікті көтеруді үздіксіз талап етеді.
Оқушы тәрбиесінің тиімділігін жоғарылату көп жағдайда жанұя және мектептің талабы мен ынтасын келістіре жұмыс істеуіне байланысты.
Көзге түсерлік рольді мұғалім мен оның оқушылар ата-анасымен өзара қарым-қатынасы ерекше орындайды. Олардың бірге жұмыс істеуі – оқушының үй жағдайындағы ерекшелігі туралы жан-жақты ақпарат алуына, жанұядағы өзара қарам-қатынас туралы мінезіне, ата-ананың өз баласының үйірмелердегі, секциядағы жетістіктері мен кемшілігі туралы біліп отыруына үлкен әсер етеді. Осыған байланысты ата-ананың өз балаларына деген тартылымдылығын, оларға қандай бағдар беріп отыратындығын байқауға болады. Осындай ақпараттарды мұғалім қаншалықты кең алып отыратын болса, оның ата-ана мен оқушыларға педагогикалық тиімді әсер етуінің мүмкіндіктері өте үлкен болмақ .
Педагогтың оқушы ата-анасымен қатынасуының өзіндік ерекшеліктері бар. Ата-ананың өз баласына деген сүйіспеншілігінен мұғалімнің қылығы мен талабын шектен тыс субъективті деп кездеседі. Ата-анаға өз баласының кейбір қылығы іс-әрекеті тәрбиеге сай келмесе, ол мұғалімге деген көңіл толмаушылыққа әкеліп соғады, ал оған мұғалімнің немқұрайдылылығы қосыласа, оның нәтижесі мектепке деген кері көзқарасты тудыруы мүмкін.
Көптеген мұғалімдер өз оқушыларының ата-анасымен тығыз байланысып, кездесуді ұйымдастыруға онша белсенбейді, жылдан жылға ата-аналар жиналысы белгілі бір сценарий бойынша орындалса, онда нақты ақпарат жоқ, нақты педагогикалық қатынас болмайды. Ал көптеген ата-анаға педагогикалық қарым-қатынас өте қажет, оларға өз балалары туралы ақылдасу, жиналған көп сұрақтарды қою, баласының мінез-құлқын білу керек. Оларға көмек беру орнына кейбір мұғалім оны қалай жасау керек екенін өзі де білмейді. Кейде мұғалім ата-ананың жоғарғы жұмыс орнына, жасына , даңқына қарап жасқанады. Ата-анамен (кез-келген категориядағы) қатынасуда мұғалімнің қиналуы оның зиялы әңгіме жүргізе алмауында байланысты. Анықтап қарасақ педагогқа балаға баға қою мен мінезі туралы әңгімеден басқа тақырып жоқ секілді. «Мектеп тақырыбынан» басқа әңгімеден, жан-жақты сөйлесуден мұғалімнің алар ақпараты байланысқа көп әсер береді. Ашық талқыланған ата-ананың өз балаларына қатынасы емес тақырыпта әңгімелесуі, мұғалімнің олар туралы көз-қарасын жөндеуге, кейбір жағымсыз ақпараттарды қай кезде және қалай жеткізудің жөн екенін табуға көп көмек береді.
Мұғалім ата-анамен үй жағдайында қатынасу тиімдірек. Көптеген мұғалімдер оқушы қиын, әлсіз, кінәлі болса ғана пәтерлеріне барады.Бұл дұрыс емес. Барлық жақсы немесе жаман оқитын оқушылардың үйлеріне барып тұруы қажет. Ата-ананың «мектепте ол не істеп қойды?» деген сұрағына жауап беріп, алдын ала баратындығы туралы ескертіп қою керек.
Кейбір педагогтар ата-анамен әңгімелесу кезінде өзінің барлық шағымын бірден алдына тартуға тырысады. Бұлай жасауға болмайды. Бұдан ата-ананың (баласына ғана емес, өзіңізге де) ашуланғанынан басқа нәтиже ала алмайсыз. Сіздің ең алғаш жүргізген әңгімеңіз бала туралы бақылағаныңыз, ойыңыз, алған әсеріңіз туралы болуы қажет. Баланың жағымды және жағымсыз қиындықтары бірден талқыланбасын, әлі ешқандай акцентті жасауға асықпаңыз. Абайлап бастаңыз. Ата-ананың тәрбие, талап қалаған жағдайы туралы бағасын, көз-қарасын анықтап алыңыз. Ең алғаш үйіне бару кезінде ата-ананың баласы туралы оның жан-жақты мінезінің ерекшелігі, қылығы, ортасы, күн тәртібі, үлкендер мен өзара қатынасуы туралы ақпаратты көп алуға тырысыңыз. Бұдан әдептілік, сұрақ қою, ақыл сұрау, өтініш айту- ата-анаға, оның психологиясына өте жақсы әсер етеді. Олар өз балалары мен жетекшінің нәтижелі жұмыс істеитіндігін түсінеді және бұл мұғалімге көмектескісі келеді. Содан сіз туралы ойланғыш, әдепті деп түсінген ата-ана өзі де, баласын да сізді ойлауға, сізбен теңбе-тең қатынасуға шақыртатындығына сенімді болуыңызға болады.
Әрине, мұғалім ата-анамен әңгімесінде оған ақыл, ұсыныстар беруіне тура келеді. Бұны ешқашанда үзілді-кесілді формада жасамаңыз. Ақылды мысал ретінде келтіріп беріңіз. Бұл үшін басқа ата-ананың тәрбиесінде бар жағымды тәжірибені қолдануға болады. Осымен қатар нақты жағдай, нақты тұлға болғандықтан, ата-анаға да ойлану, күдіктену өрісін қалдыру қажет. Егер ата-ана сізбен келіспесе, қарсы шықса оларға оқушы туралы шағым айтуға, ашулануға, шыдамсыздық көрсетуге, шектен шығуға болмайды. Осындай әңгімелесуде байқаусызда шығып кеткен, жетік ойланылмаған сөздермен біреуді өкпелетуге, тіл тигізге, әділдікті бұзуға өзіңізді жібермеңіз, ол кезде байқап өз сөзіңізді жан-жақты жөнмен айтуға тырысыныз. Әйтпесе сіз өзіңіздің тәрбие беру жұмысыңыздағы сенімді серігіңізден, ата-ана мен өз оқушыларыңыздың жақсы көз-қарасынан мәңгі болмаса да, ұзақ уақытқа айырыласыз. Сіз ата-анамен олардың баласы жөнінде сөйлесуге келгеніңізді есте сақтаңыз, сіздің міндетіңіз – тәрбиелеу күштеріңізді біріктіруге бағыттталған тығыз байланыс жасау. Осыдан ата-ана педагог емес екенін есте сақтай отырып оларға мектеп пен жанұяның талабын біріктіру ойын тастайтын әңгімеге бұрып, ата-анаға педагогпен бірігіп мінез-құлық бағытын жасауға көмектесу қажет. Әрине кейбір ата-ана өз баласына кері қылық көрсетіп, тән және ой денсаулығына қарсы тәрбиелейтін, жауапкершіліктен қашатын жағдайлар да кездеседі. Бұл ерекше жағдай. Сенім мен ақылдасу әдістерінің күші жоқ жерде, нақты іс-әрекетті қолданып, көмекке заң күшін, көпшілік көз-қарасын, халық пен мемлекет ұйымдарының белсенділерін шақыру қажет.
Мұғалім мен ата-ананың өзара іскерлік қатынасы тез арада өздігінен келе қоймайды. Олар мұғалімнің саналы, мақсатты бағытталған, творчествалық жұмысы – оның нәтижесінде келеді. Ата-анамен байланысты тек қана мамандық міндетім деп емес, қызықты, білімді көп тоқыған әңгімелесушім деген ойменен жасаған дұрыс. Ата-анамен жан-жақты байланысу формасы – ол мұғалімнің педагогикалық мәдениетінің көрсеткіші. Ата-анамен педагогтың қатысуында араласқым келсе араласам, болмаса араласпаймын деген таңдау-ереже бойынша жоқ. Оқушының жеткілікті жақсы жақтары үшін, оның рухани көңіл күйі үшін мұғалімге бұл таңдау бір мағыналы болып келеді, бұл жерде адамдық қарым-қатынастың өнерінен айналып өту мүмкін емес.
№9 Дәріс сабақ
Тақырып: «Әлеуметтік ауытқулар, олардың себептері және түзетудің жолдары».
«Ауытқу» деп – топтың немесе жеке адамның қоғамдағы мінез – құлық нормаларына сай келмей, оны бұзуын айтады.
«Ауытқу» топтарына – гениилер, бұзақылар, діндарлар, қоғамнан шеттелген адамдар т.б. жатады. Қоғам дамуының барлық кезеңінде адам өміріне жай қылықтармен, жай қылықтармен, яғни ауытқулармен күресу жүріп отырды. Оның құралдары мен әдістері қоғамдық санаға, үкімет басындағы адамдардың мүддесіне, әлеуметті–экономикалық қатынастарға байланысты болды.
Девианттық мінез-құлық жөніндегі алғашқы ғылыми көзқарас француз ғалымы
Эмиль Дюргтеймнің (1858-1917) атымен байланысты. Ол франциялық әлеуметтік мектеп ашып, «әлеуметтік аномия» түсінігін енгізді.
«Әлеуметтік аномия» деп – ескі мінез – құлық нормалары мен құндылықтардың нақты қарым – қатынасқа сай болмауын, ал жаңаның әлі қабылданбауын айтады. Сонымен, девиантты мінез-құлық (латынның deviatic - ауытқу) – ауытқыған мінез-құлық – ол адамдардың немесе олардың топтарының әлеуметтік әрекеттерінің, қылықтарының көпшілік таныған мөлшерден ауытқуы. Бұл нәтижесінде қоғамдық ережелерді бұзуға әкеледі және қоғамның немесе әлеуметтік топтың тарапынан шара қолдануды қажет етеді. Кең мағынада девиантты мінез-құлық өзіне әлеуметтік мөлшерден кез-келген ауытқуды енгізеді. Олар жағымды да (ерлік, асқан еңбекқорлық, өзін-өзі құрбан ету, үздік жетістіктер т.с.с.), жағымсыз да (қылмыс, қоғамдық тәртіпті, құлықтық мөлшерлерді, әдет-ғұрыпты, дәстүрді бұзу т.с.с.) болуы мүмкін. Тар мағынада, мөлшерден тек қана теріс ауытқуларын айтады. Осындай девианттық мінез-құлықтар әлеуметтік өмірдің шырқын бұзуға, аномияға әкеледі.
Девиантты мінез – құлық жөніндегі теорияның жеке ғылым ретінде пайда болуы Р.Мертон мен А.Коэннің атымен байланысты. Р.Мертон қоғам мүшелерінің нормадан ауытқуына әсер ететін әлеуметтік құралымға талдау жасайды. Ағылшын ғалымы Д.Уоми әлеуметтік ауытқу – объективтік құбылыс емес, субъективтік белгі деді. Оның ойынша ауытқу – белгілі бір ішкі әрекет
сапасына қатысты қасиет емес, әлеуметтік тұрғыдан берілген бағаның нәтижесі. Ауытқу түсінігіне толық анықтаманы Г.А.Авенесов берді. Ол «адамның мінез –құлқындағы ауытқу» дегеніміз – қоғам нормалары мен типтеріне сай келмейтін норманың бұзылуын айтады. Ауытқу нақты бір адамға қатысты, жеке адамның мінез-құлқында кезлесуі мүмкін.
Жалпы балалардың девиантқа душар болу себептерін зерделей келе төмендегідей топтастыруға болады:
· мектепте оқуға мүмкіндігі болмай қалған мектеп жасындағы балалар;
· табиги және әлеуметтік жетімдер;
· ата-ананың қарауынсыз қалған балалар;
· отбасындағы әлеуметтік мәселелердің шешілмеуінен: кедей үйден қашқан балалар, ата-аналық қүқыгынан айырылғандардың балалары т.б.;
· нашақор жөне улы заттарды пайдаланатындар;
· құқық жөне тәртіп бұзатындар;
· қылмыстық іске барғандар т.б.
Бүгінгі таңда девиантты мінез-құлқы бар балалардың және нашақорлық пен ішімдікке тәуелді балалар санының өсуі өзекті проблемаға айналып отырғандығын біз жақсы білеміз . Девианттық мінез-құлық–бұл балалар мен жасөспірімдердің әкімшілік жазалау шараларын қолдануға әкеп соғатын құқық бұзушылықтарды үнемі жасауы, оқудан, жұмыстан қасақана жалтаруы отбасынан немесе балаларды оқыту-тәрбиелеу ұйымдарынан үнемі кетіп қалуы, олардың қылмыстық жауаптылыққа жатпайтын қоғамдық қылмыс белгілері мен қоғамға қауіпті әрекеттер жасауы. Олардың түрлеріне қылмыскерлік, ішкілікке салыну, нашақорлық, жезөкшелік, құмар ойындарына қызығушылық, психопатиялық бұзылу және т.б. жағымсыз қылықтарды жатқызуға болады.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында девиацияның биологиялық және психологиялық табиғаты туралы түрлі концепциялар пайда бола бастады. Бұл пікірлердің саналуандығына төмендегі кестеден көзіңізді жеткізе аласыз.