азастандаы экологиялы проблемалар

Масаты: Балалара азастанны экологиялы проблемаларын айту. Бала з туан жерін адірлеуге дріптеу.

тілу трі: дгелек стел.

азатар - тумасынан табиатты сйіп скен, оршаан ортаа лкен ілтипатпен араан халы. Бан, кні кешеге дейін, туан ірімізді табиатыны таза боландыын айтса та жеткілікті сияты. Бізді халы - "экология" деген сзді естімей скен рпа. Бір кездерде бізді И. Мичуринні "Адамзат табиаттан рахым ктіп отыра алмайды, одан керектіні жеіп алуымыз керек",- деген ранымен оытты. аарман халымыз тауды бзып, тасты жарып, жерді тере азып, зен-клді балытап, ел шін біраз игі істерді жзеге асырды. ылыми-техникалы революция болды. Кптеген кп тонналы нерксіптер іске осылды. Сол кездерде мны ызыын да крді. кінішке орай, ылым мен техниканы аламат жетістіктері жне шапша дамуы, адамзатты баран сайын аш кздікпен табиатты тонауы, биосферадаы жаратылысты тепе-тендік задарын бзды. Осыларды нтижесінде жерімізді ауасы тарылып, зен-клі блініп, жайылымдарды топыраы тілініп, оршаан ортамыз кз алдымызда азып-тоза бастады. Мны соы азынаан желге, ащы жне улы жабыра, ормандарды мезгілсіз урауына, ауа райыны бзылуына, оршаан ортаны р трлі улы осылыстармен ластануына келіп сотырды. оршаан ортадаы тепе-тедіктер бзылды. Адамдарды денсаулыы нашарлап ауруларды трлері жне саны кбейді.

Мінеки енді осы экологиялы апаттан алай тылуа болады? Табиатты алай сауытыруа болады. Бл те крделі мселе. Бл шін е алдымен, адамдарды табиата деген кзарасын згертіп, дрыстау керек, трбиелеу керек. Ол шін балалар башаснан бастап, мектептерде, жоары оу орындарында, адамдарды табиата, оршаан ортаа деген кзарасын згертіп, алыптастыру керек. азіргі замана сай экологиялы идеология ажет. Егер біз, жас рпаты кішкентай кезінен бастап табиатты сюге трбиелемесе кп нрседен тылатынымыз ха. рбір трбиеші, малім, маман, басшы, экология негіздерін жасы білуі ажет. Сонда ана, рбір адамны миында, анында, кз арасында оршаан ортаны блдірмеу керектігі туралы негіз алыптасады. Адамдар сонда ана туан ір табиатын орауда белсенділік крсете алады. Газет-журналдара маала жазу, баяндама жасау, теледидардан мліметтер беру, жазушылармен, алымдармен кездесулер ткізуді нтижелері мол болады. Адамдарды кздерін, адамды табиатты бір блшегі екендігіне жеткізу те маызды.

Экология - жаа, жас ылым саласы. Бан соы он-жиырма жыла дейін тіптен кіл блінбей келген. бден табиатымыз азып-тозанда ана, бл ылым саласына бет брды. Енді болашата, экология саласында білім беруді аясын кеейте тсу ажет. Е негізгісі, "экология" пнін бала башаларынан бастап барлы мектептерде, орта жне жоары оу орындарында ашылуын амтамасыз ету ажет. Сонда ана ертегі кнні белсенді табиат кораушыларын дайындауа ммкіндік аламыз.

азастанны кптеген аудандары, бгінгі кнде де экологиялы мшкіл хал кешіп отыр. оршаан ортаны орау шараларына, республикамыз біршама млшерде мемлекеттік жне орталытандыран трде крделі аржы бліп отыр. Алайда, мны брі, республиканы лтты табысыны 1%-на де жетпейді.

Табиат корау шараларына блінген аржыны 50-60%-ды игеру лесі, азастанны ірі ксіпорындарына тиесілі. Экожйелердегі трасызды, табии-шаруашылы орларыны интенсивті трде игерілуі (мысалы тау-кен ндірісі), жер-су орларына сті-стіне келіп жатан антропогенді салматы жаншып езуі, оршаан орта жадайын баран сайын нашарлатуда.

оршаан ортаны зиянды заттармен, техногенді алдытармен ластауда азастанны мына ксіпорындары ерекше "лес осып" отыр: Батыс азастан мнай, газ, конденсат ке орындары, скемен орасын-мырш комбинаты, скемен титан-магний комбинаты, Лениногор полиметалл комбинаты, Зыряновск полиметалл комбинаты, Жамбыл суперфосфат заводы, Жамбыл фосфор заводы, Балаш тау-кен комбинаты, Жезазан тау-кен комбинаты, Павлодар алюминий заводы, Атбе хром осылыстары мен химия заводы. Екібастз энергетикалы кешені, араанды металлургия заводы, "Фосфор" Шымкент дірістік бірлестігі, Шымкент орасын заводы, т.б. Мысалы, азастанда 1988 жылы стационарлы ондырылардан ауаа 5,4 млн. т зиянды заттар латырылып тасталан, ал авто-транспорттардан шыан улы заттарды млшері - 2,9 млн.т болыпты. Сонда, азастандаы рбір адама жарты тонна мірге ауіпті улы заттар тиесілі екен.

Кейінгі кездерде Балхаш тау-кен комбинатында ндірістен блініп шыан ккірт диоксиді, тгел дерлік ауаа латырылып тасталып жатыр. 2001 жылы мліметгер бойынша Балхашта тратын 70 мы трындарды р айсысыны басына 6 тоннадан ккірт диоксиді келеді екен. Комбинатта бдан баса да улы заттар, кп млшерде оршаан ортаа тсіп жатыр. Осыларды салдары болу керек, Балаш аласындаы ааштарды басындаы жапыратарды тгел дерлік жоалуы жне старды жаппай луі байалан. Жапыратарды жоалып кетуін, стард кырылып, жапыра жейтін рттарды кбейіп кетуімен де тсіндірілуде. Ааш басында жапыра жеп жрген рттарды кбейіп кеткенін адамдар з кзімен кріп те жр.

Атмосфераны ластаыш заттардан бір ана мультипликатор - орасын ингредиентін мысала алайы. орасын - политропты у. Оны организмдегі азантай ана конценфациясы, органдар мен тканьдарды, ан жйесін, орталы нерв жйесін, иммун жйесін заымдап, блдіреді. орасынны жоары млшері - скемен, Зыряновск, Лениногорск алаларыны атмосфералы ауа рамында байалады. Шаша жасалан спектральды анализ мліметтері бойынша, бл ала трындарында, орасын млшері е жоары, яни шекті млшерден 6 есе кп болып шыты. орасынны біратар млшерін трындар су, азы-тлік німдері арылы абылдайды. Сондытан да болар, шыыс азастандытардан а ан ауруымен науастанандарды саны кбейіп отыр. Тауар кйіндегі 1 тонна орасын алу шін, 1000 тонна кенді азып еуге, 5 тоннаа дейін бос жынысты азып алуа тура келеді. азастан полиметалл кендеріндегі орасынны концентрациясы 0,32 мен 0,8 % аралыында. Бл крсеткіш е бай кен кздері шін, 1,5/2,5%. алды сатаыш оймаларда жинаталан уаытына байланысты, ндіріс алдытарындаы орасын млшері 0,4%, 0,7 %, кейде 1,5 %-а дейін жетеді. Осыан орай, бл техногенді алдытар за уаыт жатан сайын, олардаы микроэлементтер зияндылыы оршаан орта шін арта тсері де сзсіз. Жалпы, бгінгі кнге дейін, азастадаы тсті металлургия ксіпорындарыны техногенді алдытарыны млшері, астрономиялы цифрлара жетіп жыылып отыр: 9,139 млрд тонна. Республика бойынша алдытарды 16,5%-ы шыыс азастан экожйесіні лесіне тисе, бір ана "Жезазан тсті металл" ндірістік бірлестігінде - 13,5% алды ордаланан (912046 млн.т), ал "Соколов-Сары-бай"ндірістік бірлестітінде алдытарды 42,9%-ы жинаталан.

Республикадаы жмыс істеп тран ксіпорындарды тазалау ондырыларыны сапасы мен тиімділігі 30%-дан аспайды. ндіріс сарынды, шайма жне олданылан суларыныны серінен, Ертіс, Орал т.б. зендеріні суы, зияндылыы жнінен нормативтік крсеткіштерден лдеайда асып тседі. зендердегі суды здігінен тазаруы, тек 300 километрлік жол жріп ткен со ана турбулентті жне ламинарлы араласулар серінен жзеге аса алады. Тіпті, бл су кздеріні "есте сатау абілеті" де заымданан. азіргі экожйені алыптастыру, алым мен техника жетістіктерін ндіру, осы масаттара аржы жмсау млшері теізге таман тамшыдай...

Жер жне минералды шикізат ресурстары, ауыл шаруашылы алаптары, тозуды аз-а алдында десе де болады. Бл айтыландара, лкен ауматардаы жер дефляциясы длел бола алады. Суармалы жерлердегі нарлылыты тмендеуі, топыра абатындаы гумус абатыны кз алдымызда жалануы, азастан далаларыны егіс алаптарында жиі байалып отыран былыс. Ал, табиатта алыдыы 5 см гумус абатын жинау шін жздеген жылдар ажет болса, аридті климатты айматар шін бл масата мыдаан жылдар кететіні аны. Топыраа рекультивация жасау да ымбата тсетін іс-шара: 1 га шін 300 мы тегеге дейін, кейде онан да кп шыын жмсалады. Мны таы бір зияны, экожйені микроклиматы енді айтып орнына келмейтін кй кешеді.

Пайдалы азбаларды ішінен, республикаа, сіресе е максималды экономикалы, экологиялы жне леуметтік зиян шектіріп отыраны полиметалл кендері, тсті металлургия, ал микроэлементтерден - орасын, хром оксиді, марганец жне уран. Оларды басым кпшілігі, шикізат кйіде баса елдерге жнелтіліп, дайын нім мен ымбат бймны тиімділігін солар кріп отыр. Бізді мадайымыза зірше жазаны, шикізат ндіретін орындарды маындаы зиянды алдытар мен блінген су, ауа, топыра серлері.

оршаан ортаны, Республикамыздаы халыты науастануына тигізер сері 60% шамасында. Ол сіресе, тау - кен нерксібі орналасан алаларда жоары. алаларда экологиялы ахуал, соматикалы ауру трлеріні ршуіне ыпал етуде.

Арал іріні экологиясы, Арал асіреті республика аумаынан асып, бкіл планетаны бас ауруына айналып отыр. Оны сауытыру баатында Орталы Азиядаы бес мемлекет - азастан, ырызстан, Тжікстан, збекстан жне Тркменстанны президенттері бірнеше рет кездесті. Мемлекет басшыларыны шешімімен, Арал бассейні алпына келтіру жобаларына олдау білдіру туралы шаралар айындалды.

Орта асырда Сейхун деп аталан Сыр зеніні Фархад тауын жарып тетін бір тармаына 1948 жылы Фархад ГЭС-і салынса, бертін келе, алпысыншы жылдары, Шардара ГЭС-і, мнан баса - Тотагл, ндіжан, Шарба су оймалары пайдалануа берілді. Бл іс - рекеттер кптеген суару-суландыру жйелерін іске осуа ммкіншілік жасады. Жол жнекей Сырды суын ркім лі келгенше жырып ала берді де, аыр аяы бір кездері кемерінен асып, тгіле аан лай суыны жойын кшіне арай Сейхун аталан. Мол зенні жрнаы ана Арал теізіне жетіп жатты. Дл осындай кйді егізді сыарындай Амудария зені де кріп жатты. Арал теізіне негізгі суды келіп жатан екі зен жабылып, 60-шы жылдарды басында 60 текше шаырым су берсе, 1980 жылдан бастап, жылына орта есеппен, 4 текше шаырым ана су беріп келді. Ал теізге ажетті ылалды беру шін, кемінде жылына 40-45 текше шаырым су керек. Аралды брыны 66 мы шаршы шаырым су айдынынан, азір небрі, шамамен 25 шаршы шаырыма жуы су айдыны алып отыр.

Бір кездері арнасынан асып-тасып жатан алып теіз, бгінде жыламсырап аады. Теіз лтанынан шан тзды ша лемні ткпір-ткпіріне жетіп жатаны туралы суыт хабарлар, баран сайын атерлі де, орынышты сипат алып барады. Бл проблеманы Біріккен лттар йымы мен баса да мртебелі мінбелерден айта-айта ктерілуі де сондытан.

Экологиялы апат аймаында отыран ел, е алдымен, ауыз су тапшылынм кріп отыр. Теізбен оса, Арал тірегіндегі жергілікті трындарды да тару керек. йткені, елді мекендерді тек 15-20 пайызы ана таза су ішіп отыр, ал алан трындар мемлекеттік стандарта млдем айшы келетін ауыз суды пайдалануда. Соны зінде, ауылды жерде, су бір адама бір шелектен келеді. Ал, ркениетті елдерде, оны шамасы 200-400 литрге жетіп отыр. Мны зі трлі жпалы ауруларды ршуіне, ір халыны денсаулыына кері серін тигізуде. Олар, бір жаынан Арал теізінен ктерілген тзды тозаны астыда жатса, екінші жаынан Байоыр арыш аймаыны асіретін бастан ткізуде. Соны салдарынан, трындар арасында жрек, кпе, ан ысымы, бйрек, бауыр жне баса ауіпті ауруларды крсеткіші республикадан да жоары болып тр. Мысалы, Арал аймаы орналасан ызылорда облысы клемінде бір ана туберкулез ауруымен науастанан адамарды жалпы саны 19,5 мы. Осыан байланысты, кейінге ысыруа болмайтын наты шара - осы ірді трындарыны хал-ахуалын жасарту, жер асты суларын кеінен пайдалану арылы тщы ауыз су жіберу, су бырлары рылысын жргізу, "Ккарал" бгеті рылысын аятап, Кіші Аралды сумен толтыру.

Теізді тартылуы салдарынан, ауаны орташа ылалдыы 18 пайыза тмендесе, ауа райыны жылы кезеі бір айа дейін ысарады. Бл лкедегі брыны 3000-дай клден азіргі тада 85-і алды. Аралдытарды азіргі жоспары Кіші теізді суа толтырып, оны брыны алпына келтіру. "Ккарал" бгетіні рылыс жмыстарын аятау. Егер "Ккарал" бгеті болмаса, Сырдария суы лкен теіз тередіктеріне алып барып, лкен айдына жайылып, бостан-боса буланып, ауаа шатын еді. Кіші теіз тола бастааннан бері, оны табии байлытары да кбейе бастады. Оны болашаы баянды болу шін, Кіші теізге Сырдарияны суын кбірек жеткізу мселесін тбегейлі шешу ажет.

Табиат - бізге ата-бабамыздан мраа алан е асиеттіміз. Арал ірін экологиялы апаттан тару шін кпшілікті кші, кресі ажет.

азастан экологиясы шін, Семейдегі полигон келген зардап-асірет орны толмас кініштерге рындырып отыр. Осы ірде жарылан 500-ге жуы бомбаны сойаны, адамдарды аырзаман індетіне шалдытырып, Жер-Ананы осьінен тайдырын жібере жаздады. Егер жарылыс тотамаанда, р сына табиата лшеусіз зиян келіп, улы
тоза мен аждаа ошаы жарты лемді ойрандап, Орта Азияны ядролы тозаа тншытырып, ондаы халытты тбіне жететін еді. йікені, осы полигон маындаы азатардын кбі, дрігерлерді зі анытай алмайтын аурулардан ырыланы белгілі. Жарты асыра жуы жаласан атом от-
жалын жер-суды ойрандап, неше трлі ауруларды шыуына жол ашты. Осы залалды аймата тратын 1,5 миллиона жуы адам жазылмайтын дертке шалдыып, рпатан-рпаа жаласатын кеселге душар боланы жасырын емес