Ауыздың қайталанбалы афталы қабынуы
Ауыз кілегей қабығында афталы бөрткендер көптеген аурулар кезінде байқалады. Грек тілінен аударғанда афта-«язвочка», кішкентай(сурет -26) жара деген ұғымды білдіреді. Негізінде афта деп диаметрі 0,5-0,7 см домалақ немесе сопақ пішінді эрозия ошағын айтады. Көпшілік жағдайда афтаның төңірегінде оны сақинаға ұқсап қоршаған жіңішке қызыл түсті қабыну жолағы, ал бетінде ақшыл немесе ақшыл-сары түсті өліетті-фибринді қақ орналасады. Жазылу уақыты ұзаққа созылған афта әртүрлі жергілікті және жалпылай әсерлерден тереңдеп жараға айналуы мүмкін. Афта тыртықтанбай жазылады, ал жара тыртықтанып жазылады.
Афтаға ұқсас эрозиялы бөрткендер вирустық және жұқпалы аурулар, дәріден дамыған аллергия, әртүрлі жарақаттану, иммунитет тапшылығы кездерінде байқалады. Көпіршікті бөрткендермен қатар, афталар ауыздың жедел және қайталамалы герпестік қабынулары, белдеме теміреткі, герпестік баспа (ангина), аусыл сияқты вирустық аурулар кезінде орын алады.
| Сурет -27. Тыртықтана жазылатын жара |
Ауыздың афтозды қабынуы – ауыз кілегей қабығы ауруларының ішінде кеңірек тараған ауру және әртүрлі авторлардың ұйғаруынша таралымы 10-40% құрайды. Соңғы жылдары бұл көрсеткіштің өсе бастағаны және аурудың ауыр түрлерінің жиілегені байқалады. Ауру ересек адамдар арасында жиірек кездеседі. Алғаш аурудың белгілерін 1888 ж Микулич және Кюммель сипаттап жазған. Этиологиясы мен патогенезі толық дәлелденбеген.
Аурудың патологиялық факторлары қатарына вирустарды, стафилококттардың L-формаларын, аллергиялық және инфекциялы-аллергиялық, нейродистрофикалық, конституциональдық факторларды жатқызады. Оның патогенезінде иммундық реактивтіктің төмендеуі, спецификалық емес қорғаныстың бұзылуы орын алады. Көпшілік жағдайда қан сарысуының комплементтарлық және бактериальдық белсендігінің төмендегені, Т- және В-лимфоциттердің тепе-теңдігінің (баланс) бұзылуы, клеткалық иммунитет тапшылығы, нейтрофильдердің фагоцитарлық және қорыту қызметтерінің төмендеуі байқалады. Қайталамалы афтозды қабынуымен ауырған адамдарда бактериалдық және тін антигендеріне баяу дамыған жоғары сезімталдық анықталған. Мысалы стрептококқа, стафилококқа, протейге, ішек таяқшасына, кілегей қабық антигендеріне жоғары сезімталдық дамыған. Мұның өзі аутоантигендердің көптеп қорлануына және аурудың қайталануын туындататын иммунды-патологиялық реакциялардың дамуына мүмкіндік тұғызады. Мұндай өзгерістердің дамуы организмде созылмалы инфекция көздерінің (созылмалы тонзиллит, Гаймор қуысының, көмейдің, асқазан-ішек жолының, периодонттың және пародонттың қабынулары) болуымен тығыз байланысты.
Ауыздағы жергілікті иммунитеттің өзгеруі, сілекейде лизоцим концентрациясының, секреторлық JgA-ның мөлшерінің азаюымен, антиденелердің (көбінесе саңырауқұлаққа қарсы) функционалдық белсенділігінің төмендеуімен сипатталады.
Ауыздың қайталамалы афтозды қабынуының патогенезінде «қарама-қайшы» деп аталатын (феномен Артюса) иммундық реакцияның маңызы бар және ол төмендегі қағидамен әсер етеді. Кілегей қабық бетінде және ішекте ұқсас бактериялар бар. Кілегей қабықтың жабынды эпителийінің клеткаларының антигендік құрылысы кейбір бактериалардың антигендік құрылысына ұқсас келеді. Сондықтан кейбір жайсыз жағдайлар әсер еткенде ішек бактериаларына қарсы құрылған антиденелер қателесіп, эпителий клеткаларына шабуыл жасайды. Осының нәтижесінде кілегей қабықта цитотоксикалық типті аутоаллергиялық жарақаттану дамиды, шағын аймақта эпителий клеткалары өліеттеніп, афта пайда болады. Мұның дәлелі ретінде қайталамалы афталы қабынуы бар науқастарда асқазан, тоқ ішек және аш ішек, өт қабы қабынулары, асқазан мен ұлтабар жаралары жиі кездесетінін (50-78% дейін) келтіруге болады.
Клиникалық көрінісі. Афта шығар алдында кілегей қабық бетінде шағын қызарған қабыну дағы немесе қансызданған бозғылт дақ пайда болады, ауырып немесе ысып-күйіп мазалауы мүмкін, бір-екі тәуліктен кейін немесе бірнеше сағаттан кейін орта бөлігінде эпителий қабаты некрозданып, эрозия ошағы пайда болып, афтаға тән белгілер дамиды. (сурет). Афта төңірегіндегі қызару және домбығу белгілері, табанындағы инфильтраттың қалыңдығы әрбір науқаста бірдей емес. Организмнің реактивтілігі жоғары жағдайда афтаның астында қалыңдау инфильтрат пайда болып, афтаға біраз көтеріңкі деңгей береді. Афтаның беті 2-4 күннен кейін қақтан тазарып, тағы 2-3 күннен кейін толық жазылады. Орнында бірнеше күнге дейін іркіле қызарған ошақ сақталады.
Аурудың бастапқы кезеңінде бірлі-екілі ғана афта шығады, кейде одан да көп шығуы мүмкін. Афталар көбінесе еріндерде, екі ұрта, тіл кілегей қабықтарында орналасады, таңдайға, қызыл иекке сирек шығады. Дұрыс емделмеген жағдайда ауру ұзақ жылға созылады, жиі-жиі қайталанып және шығатын афталар саны да көбейеді.
Аурудың қайта қозуына қозғау салушы факторларға кілегей қабықтың әртүрлі жарақаттарын, жүйке күйзелістерін, дененің суыққа шалдығуын, асқазан-ішек жолы ауруларының өршуін, етеккір келуін жатқызуға болады. Ауызға афталар шыққан кездегі дене қызуының көтерілуі, бойды әлсіздік билеуі, аймақтық лимфа түйіндерінің ұлғаюы әр науқастың жеке тұлғалық ерекшелігіне, иммундық жүйесінің жағдайына байланысты болады.
Аурудың ауырлық деңгейіне байланысты үш түрін ажыратуға болады: жеңіл, орташа және ауыр. Жеңіл түрінде аурудың қайта қозуы сирек, жылына бір-екі рет афталардың да саны аз (1-2) және емделмей-ақ өз бетімен жазылады. Ауруды емдеуге мән бермесе 1-3 жылда орташа түріне ауысады және жылына бірнеше рет қайта қозып, афталар саны да көбейіңкіреп (3-5), жазылуы ұзаңқырайды (7-9 күнге созылады). Ауыр түрінде дене қызуы көтеріліп, әлсіздік, ауыз ішінің қатты ауыруы, ауру жылына оншақты рет қайталанып, кейде афталар толассыз және көптеп (7-9) шығады, жазылу уақыты 3-4 аптаға созылуы мүмкін.
Клиникалық көрінісіне байланысты аурудың екі түрін ажыратуға болады: ауыздың қайталанбалы афталы қабынуы (фибринді түрі), терең тыртықтанатын (деформациялаушы) қайталанбалы афталар.
Ауыздың қайталанбалы афталы қабынуы кезінде (фибринді түрінде) ауыз кілегей қабығына шыққан афталардың көлемі үлкен емес (диаметрі 5-7 мм) және аса терең емес, эпителий қабатында ғана орналасады. Афталар қатты ауру сезімін туындатады. Тіл, ерін кілегей қабығында орнасқан кезде сөйлеу, ауызды ашу, ас қабылдау қиындайды. Афталардың саны көп емес (1-3), жазылу уақыты 7-14 күн, екі-үш айда бір рет, кейде оданда жиі қайта шығып және жазылған кезде орнында тыртық және басқа белгілер қалдырмайды.
Афта аймағын гистологиялық зерттеу кезінде кілегей қабықта терең фибринді-өліеттене қабыну анықталады. Дәнекер тін қабатында қан тамырлары кеңейген, төңіректерінде инфильтрат орын алған. Тікенекті қабатта сұйық жиналған (спонгиоздану) және шағын қуыстар пайда болған. Кейінірек эпителий қабаты өліеттеліп, эрозия ошағы пайда болып, эрозиялы ақау бетінде тығыз фибринді қақ шөгеді.
Салыстырмалы диагностикасы. Сырт көрінісін салыстырған кезде афтаның төмендегі бөрткендермен ұқсастығы бар:
· зақымдану эрозиясы;
· герпестік эрозия;
· берішті шанкр (біріншілік сифилома)
· екіншілік мерез папулалары (беттерінде ақшыл-сұр түсті өліетті қақ пайда болған кезде).
Терең тыртықтанатын қайталанбалы афталар (рецидивирующие глубокие рубцующиеся афты) немесе ауыздың қайталанбалы афталы қабынуының ауыр түрі (Сеттон афталары) – ағымы өте ауыр, ауыз ішіне шыққан жаралар ұзақ жазылмай мазалайтын ауру. Аурудың кейбір жағдайында кілегей қабық қабатында қатты ауыратын тығыз түйінге ұқсас құрылым пайда болып, эпителий қабатының өліеттенуі нәтижесінде беті фибринді қақпен жабылған эрозияға айналып, кешікпей түйіннің ыдырауына байланысты терең кратерге ұқсас жараға айналуынан басталады. Жараның төңірегі қызарған ошақпен қоршалады. Енді бір жағдайда патологиялық үрдіс афта шығуынан басталады, 6-7 күннен кейін астында қалың инфильтрат (клеткалар шоғыры) пайда болып, афта терең жараға айналады ( сурет). Осындай әрбір жара жазылған кезде жара орындары жұмсақ лейкоплакия ошағына ұқсас болып келеді.
Сирек жағдайда деформациялаушы афталар да орын алуы мүмкін. Бұл кезде де жараның пайда болу механизмі жоғарыда келтірілгендей, сонымен қатар дәнекер тіндегі бұзылыстар терең және жараға төңірегінен қарай ауыса жылжымалылық тән (ползучая язва).
Мұндай жаралар жазылған кезде қалың, тығыз ауыз кілегей қабығын (тілдің, жұмсақ таңдайдың, тілшіктің таңдай имектерінің, еріннің) деформациялаушы тыртықтар пайда болады. Егер мұндай жаралар екі езу аймағында орналасса, ауыз тарылып (микростома), ашылуы қиындайды. Мұндай жағдайда әншілер мен педагогтар қатты зардап шегеді. Жара саны бір немесе екі-үшеу, ал кейде көбірек болуы мүмкін. Жаралардың жазылуы ұзақ болғандықтан (1-2 ай, кейде бірнеше ай), бірі жазылып бітпей келесі жаралар пайда болып, жара санын көбейтеді. Жараларға қатты ауру сезімі тән, ұзақ жазылмаған кезде екіншілік инфекциямен асқынады, аймақтық лимфа түйіндері ұлғайып, ауырғыш болады. Жаралы бөрткендер көбінесе тілдің бүйір беттерінде, еріндер мен екі ұрттың кілегей қабықтарында орналасады.
Жыл бойына терең қайталанбалы афталар 5-6 рет немесе ай сайын шығып мазалайды және жыл мезгіліне тәуелді болмайды. Науқастың жалпы жағдайы зардап шегеді: ұйқысы қашып, асқа тәбеті шаппайды, ашуланшақ және уәймшіл болады, невроз белгілері дамиды. Аурудың ұзақтығына байланысты оның ағымы да ауырлай береді (тиімді ем жүргізілмеген жағдайда).
Гистологиялық зерттеу кезінде терең афталар аймағында базальды жарғақ пен эпителийдің толық бұзылғаны, нағыз кілегей қабық және кілегей қабық асты қабаттарында қабыну және коллаген талшықтарының ыдырау үрдістері анықталады. Қабыну ошағындағы ұсақ сілекей бездері төңірегінде қалың инфильтрат орналасқандықтан Сеттон (Sutton, 1937) бұл ауруды ауыздың қайталанбалы некроздаушы периадениті (рецидивирующий некротический периаденит Сеттона) деп атаған. Сондықтан ауру Сеттон афталары деген атпен де таныс. Дегенмен, А.Л.Машкилейсон терең тыртықтанатын афталар кезінде ұсақ сілекей бездері төңірегінде қабыну үрдістерінің жиі кездесе бермейтінін анықтаған. Аурудың бұл түрі көбінесе емдеу шаралары тиімді жүргізілмеген, сондықтан ауруы ұзақ жылға созылған науқастарда, экологиясы нашар аймақтар тұрғындары арасында, және бір адамда аурудың екі түрі де кездесуі мүмкін.
ҚазҰМУ-ның терапиялық стоматология кафедрасында аталмыш аурумен емделген науқастардың ішінен екі адамды ерекше атауға болады. Оның бірі, 30 жаста, Қызылорда облысының Арал қаласының тұрғыны. Ауырғанына 10 жылдай болған, әскери қызметін өтеп жүргенде басталған және ауруының салдарынан демобилизацияға іліккен. Аурухана және емхана жағдайында әртүрлі емдеу курстарын қабылдаған, бірақ аз уақытқа ғана аурудың беті қайтып, жиі қайталап тұрған. Қарап тексергенде, науқас жігіт әбден жүдеген, арықтаған, тері түсі жер беттенген, жазылуына әбден сенімін жоғалтқан. Аузының кілегей қабығында сау аймақ табу қиын деп айтуға болады. Екі ұртында, еріндерінде, тілінің оң жақ бүйір бетінде, сол жақ бадамша безде, жұтқыншағының артқы қабырғасында көлемдері 2-3см болатындай әртүрлі пішінді (домалақ, белгілі бір пішінсіз), кейбіреулерінің жиегі теп-тегіс, кейбіреулерінің жиектері жырылған (су шайған жарқабаққа ұқсас) терең жаралар анықталды. Төңірегіндегі тіндер қатты ісініп қызарған. Кейбір аймақтарда жазылған жаралардың орнында тыртықталған, алдыңғы таңдай имегі мен тілшігі деформацияланған. Соңғы шыққан жаралардың біразына (жұтқыншақтың сыртқабырғасына, жоғарғы еріннің сол жақ бөлігіне) 6-8 ай, ал қалғандарына 2-3 ай болған. Жақ және иек асты лимфа түйіндері ұлғайған, сипап байқаса ауырады. Қан құрамын тексергенде анемия белгілері, лейкоцитоз, лимфоцитоз, моноцитоз және эозинофилия анықталды, эритроциттердің шөгу жылдамдығы жоғарлаған (35 мм/сағ). Кафедраның ауру емдейтін стационары болмағандықтан, науқасты Қазақстан темір жолы ауруханасының асқазан-ішек жолы ауруларын емдейтін бөліміне орналастырды және толық клиникалық, зертханалық тексеру жүргізілді. Осының нәтижесінде асқазанның, тоқ ішектің созылмалы қабынулары анықталып, арнаулы ем жүргізілді. Емдеу шаралары өте тиімді болды, жиырма күн ішінде барлық жаралары жазылып, ауылына қайтты. Одан кейінде бірлі-жарым шыққан жаралар кезінде келіп, 3 рет емдеу курсын қабылдады. Соңғы бес жылда ешқандай афталар қайта шығып мазаламаған. Екінші М., 46 жастағы Семей облысының тұрғынында аурудың өте ауыр түрі анықталып, кешенді емдеу шаралары жүргізілді. Науқастың осы аурумен ауырғанына 12 жыл болған. Қазіргі кезде жағдайы жақсы, 4 рет емдеу курсын алды, үш айда бір рет тексеруден өтіп, кеңес алып, қажет болған жағдайда профилактикалық ем қабылдап кетеді. –сурет- науқастың деформациялаушы жаралары жазылғаннан кейінгі бейнесі.
Аурудың салыстырмалы диагностикасы. Ауыздың тыртықтанатын қайталанбалы афталарын зақымдану эрозиялары мен жараларынан, қайталанбалы герпес кезіндегі жаралардан, Бехчет ауруынан, ауыздың өліеттеніп-жаралана қабынуынан (Венсан стоматиті, ақ қан аурулары кезіндегі), мерез, туберкулез, обыр жараларынан ажырата білу керек.
Бехчет ауруы кезінде афталы бөрткендер ауыздың, көздің, жыныс ағзаларының кілегей қабықтарына қатар шығады.
Ауыздың өліеттеніп – жаралана қабынуы кезінде жара бетінен алынған қырмада фузобактериялар мен спирахеталар көптеп анықталады, ал қан ауруы нәтижесінде дамыған өліеттену үрдісі болса, қанда ауруға тән өзгерістер анықталады.
Обыр жарасының өзіне тән белгілері бар: жараның жиектері, табаны қатты шеміршек консистенциялы, алғашқы кезде көп ауырмайды, цитологиялық зерттеу кезінде атипиялық клеткалар анықталады.
Емі. Ауыздың қайталамалы афталы қабынуы бар науқастың жағдайы өте ауыр болмаса, емдеу шараларын клиникалық, иммунологиялық зерттеулермен қатар жүргізу керек. Бұл зерттеулер науқас организміндегі иммунологиялық өзгерістерді, жеке ағзалардың созылмалы ауруларын, созылмалы инфекция көзін анықтауға бағытталады. Солардың ішінде тісжегінің асқынуларын, пародонт ауруларын анықтап, тиімді емдеудің үлкен маңызы бар.
Кешенді емдеу аурудың клиникалық белгілеріне, найқастың анықталған ауруларына, зерттеулер нәтижелеріне жасына негізделе отырып жүргізіледі және оның құрамында дәрілермен, арнаулы емдәммен емдеу, иммундық жүйе қызметін реттеу, физиотерапиялық шаралар қарастырылады.
Аурудың жеңіл және орта түрлерінде емдеу емхана жағдайында, ал ауыр түрінде аурухана жағдайында жүргізіледі.
Жергілікті емдеу шаралары афталы бөрткендер аймағындағы ауру сезімін басып, ауыз микрофлорасының әсерін тежеуге, жарақат ошақтарының тез жазылуына, ас қабылдау мүмкіндігіне, ұйқының дұрысталуына жағдай туғызуға бағытталады.
Емді афталарды ауырусыздандырудан және бастырмалы жансыздандыру үшін пиромекаин мен тримекаиннің 1-2% ертінділерін, «Ливиан», «Пантенол», «Гипозоль», «Олазоль» аэрозольдық дәрілерді, 5% пиромекаин жақпасын пайдаланады. Жақсы ауырусыздандырушы және қабынуға қарсы әсерді димедрол немесе супрастиннің 1 мл 1-2% ертінділерін 10 мл дистилденген сумен араластырып ауызды булау арқылы жеткізуге болады. Осындай ауырсыздандыру шараларын бөрткендерді өңдеу, ас қабылдау және ұйықтар алдында жүргізген жөн. Ауырсыздандырғаннан кейін ауыз ішін, жарақат ошақтарын антисептик ертінділерімен өңдеп, кілегей қабық бетін, қызыл иекті, тістерді жұмсақ қақтан тазартады. Афталар бетіндегі өліетті-фибринді қақты ферменттердің көмегімен (трипсин, химопсин, химотрипсин, коллагеноза) ерітіп, алып тастайды (1 мг ферментті 1 мл физиологиялық ертіндіге ерітеді). Осыдан кейін афталар бетіне кератопластиктерден немесе терең жаралардың тез жазылуын қамтамасыз ететін дәрілерден бастырма қояды.
Ол үшін 10% метилурацил «Пропоцеум» 3% апилак, 5% актовегин, солкосерил жақпаларын, Шостоковский бальзамын, пиромектал (құрамында пиромекаин және метилурацил бар), алой линиментін, «Камистад» гелін, «Стомафитті», А,В,С, майларын пайдалануға болады. Жақпаларды күніне 2-3 рет 15-20 минутке қоюға және афта төңірегіндегі тіндерге сылап-сипап сіңіруге болады.
Жергілікті иммунитетті көтеру үшін галаскорбин, лизоцим ертінділерін, прополистің майлы сүзбесін бастырма ретінде пайдаланады және иммудон түймедағын күніне 6-8 рет, апилак түймедағын тіл астына салып, күніне 3 рет сорады. Емдеу курсы 10-20 күн.
Егер ұсақ афталар төңірегінде қатты домбығу, қызару үрдісі ұзақ сақталып, олардың жазылу үрдісі тежелген болса, ал терең афталардың жиектері мен асты күшті инфильтраттанған болса, 3-4 күндей жарақат ошағына кортикостероидтар ертінділерін немесе жақпаларын сіңіруге болады (2-3 рет, 10-15 минуттей). Олардың тереңірек сіңуі үшін ультрадыбыспен сіңіру әдісін қолдануға да болады.
Ауыз күтімін афталар жазылғанша дұрыс сақтау керек және бұл кезде тістерді тіс қойыртпақтарымен дәке немесе мақта анжылардың көмегімен тазалап, соңында ауызды антисептик ертінділерімен шаяды. Тістерді тазалау үшін құрамында емдік шөптер экстракты бар («Азулена», «Ромашка», «Пародонтол», «Пародонтакс»), хлорофилі бар («Лесная», «Новинка», «Экстра», «Кедровый бальзам») қойыртпақтар пайдаланылады. Физиотерапиялық әдістерден лазер, ультракүлгін сәулесімен емдеу, фонофорездеу әдістері қолданылады.
Терең тыртықтанатын афталардың төңірегін айналдыра глюкокортикоидтар ертіндісін инъекциялық тәсілмен енгізуге де болады. Преднизолон ертіндісін алғашында 0,5 мл, бір-екі инъекциядан кейін 1 мл-ге көтеріп, 2-3 күнде бір рет енгізуге болады, емдеу курсы 3-5 инъекциядан тұрады. Қан қысымы өте жоғары көтерілетін науқастар болса, алдымен қан қысымын қалыпқа келтіріп немесе мүмкіндігінше төмендетіп барып енгізу керек (преднизолон қан қысымын жоғарылатады). Қатты ауырмау үшін, преднизолон енгізер алдында жарақат ошағын ауырусыздандырып алған дұрыс болады.
Жалпылай емдеу шаралары витаминдер жиынтығын, иммундық жүйенің қызметін ретке келтіруші, организмнің уыттануын тоқтататын, реактивтілігін жоғарылататын, жасушалық метаболизмді дұрыс қалыптастыратын, дәрілерді тағайындауды, созылмалы инфекция ощақтарын жоюды қарастырады.
Витаминдер жиынтығынан іштей қабылдау үшін құрамында минералды қоспалары барларын (Поливит, Джунгли, Кальцийвитрум, Альфагин, Юникап, аскорутин, аскорбин қышқылын) 0,3 г күніне 3 рет, екі аптадан кейін 0,2 г күніне 3 рет бір ай шамасында тағайындау керек. Асқазанның гипо- және анацидті қабынуы анықталған болса, В12 витаминін (500 мкг күніне бір рет бұлшық етке құяды, барлығы 10 инъекция), фолий қышқылын (0,001 г күніне 3 рет, бір ай шамасында), темір құрамды дәрілерді де ұмытпау керек. Иммунитетті реттеп, организмнің табиғи қорғаныс қасиеттерін жақсарту үшін, көрсетілімдеріне байланысты, гистаглобулинмен, лизоциммен, продигиозанмен, левомизолмен, диуцифонмен, кемантанмен, полиоксидонимен, Т-активинмен, герпестік поливакцинамен, интерферондармен емдеу курсын жүргізеді.
· Гистаглобулинді екі күнде бір рет 1,0-2,0 мл білек терісінің астына егеді, емдеу курсы – 10 инъекция.
· Лизоцим – спецификалық емес иммунитеті жоғарылатушы табиғи фермент. Оның дистилденген суда немесе физиологиялық ертіндіде ерітілген 100 мг-ын күніне 2 рет бұлшық етке құяды, емдеу курсы – 20 ине. Қазіргі кезде оның түймедақ түріндегі шығарылымы бар «Прадент» деп аталады. Оны күніне 2-3 рет 10-20 күндей қабылдауға болады.
· Продигиозон – полисахаридты кешен, қабынуды және уыттануды тоқтатып, қайта құрылу үрдістерін жеделдетеді. Препаратты бұлшық етке 5 күнде бір рет егеді, аз мөлшерінен 0,3 мл (15 мкг) бастап, біртіндеп көтереді: 0,5 (25 мкг), 0,7 мл (35 мкг) және 1,0 (50 мкг). Организм реакция берген кезде (дене қызуы 37,5°С көтерілсе) мөлшерін көтеруді тоқтатады. Емдеу курсы 10-15 инеден тұрады.
· Пирогеналды 2-3 күнде бір рет бұлшық етке егеді. Алғашқы мөлшері 25 МПД (шағын пирогендік мөлшер-микропирогенная доза), біртіндеп 25 МПД мөлшерге өсіре отырып, организм реакция берген мөлшерге тоқталады, емдеу курсы 15 инъекциядан тұрады.
· Левамизол (декарис) инфекцияға қарсы иммунитетті жоғарылатады, 150 мг аптасына 2 рет (көбіне түнге қарай), 2-3 ай қабылдау керек және ауық-ауық қан құрамын тексертіп тұру қажет.
· Диуцифон клеткалық иммунитетті қалыптастырады, 0,1 г күніне 2 рет 6 күн қатарынан қабылдайды. Арасында бір күн үзіліс жасап, 2-3 емдеу курсын жүргізеді.
· Кемантан вирусқа қарсы әсері бар, иммунитетті, психиканы тұрақтандырады; оны 0,2 г күніне 3 рет 14 күн қабылдайды.
· Т-активин клеткалық иммунитетті ретке келтіреді; түнге қарай 1 мл тері астына 5-7 күн қатарынан енгізеді.
· Полиоксидоний киллер-клеткалардың, фагоциттердің белсенділігін жоғарылатады, антиденелер құрылуын, цитокиндер бөлінуін жеделдетеді, оны 6 мг-нан екі күнде бір қатарынан 5 рет, одан кейін жетісіне 2 реттен бұлшық етке енгізеді. Емдеу курсы 10 инъекциядан тұрады.
· Ликопид иммунитетті реттейді, цитокиндердің құрылуына әсер етеді, лимфоциттердің белсенділігін жоғарылатады, 0,001 грамын күніне 2 рет 10 күн қатарынан іштей қабылдайды.
Иммундық жүйенің қызметін жақсарту үшін интерферондар (циклоферон, неовир, акциловир, интерферон индукторы), иммунал қолданылады. Иммуналдың бір түймедағын күніне 2 рет 15-20 күндей қабылдау қажет.
Жоғарыда аталған препарттардың біреуімен емдеу курсын 6-12 айда бір қайталап отырады (барлығы 3-4 курс).
Аурудың өршуі кезеңінде өте ауыр иммундық ауытқулар байқалса, иммунитетті реттеуші препараттарды тағайындамайды. Бұл кезде организмнің жалпы жағдайын көтеруге, бұзылған ақуыздың тепе-теңдігін қалпына келтіруге, организмнің уыттануын азайтуға бағытталған емдеу шараларын жүргізеді.
Организмді жақсы уытсыздандырушы және гипосенсибилизациялаушы дәрілердің қатарына натрий тиосульфаты мен кальций глюконатын жатқызуға болады. Натрий тиосульфатының 30% ертіндісін 10 мл, кальций глюконатының 10 мл 10% ертіндісін күніне бір рет көктамырға егеді (барлығы 10 ине) немесе іштей қабылдайды (натрий тиосульфатының 10%, кальций глюканатының 10% ертінділерін 1-2 ас қасықтан күніне 3 рет). Сонымен қатар орталық жүйке жүйесін тыныштандыратын дәрілермен: шүйгіншөп сығындысы, «Новопассит», «Пассит», «Персен», кіші транквилизаторлармен (седуксен, тазепам, мазепам, триоксозин), емдеу курсын жүргізген де тиімді болады. Бұл мақсатта новокаин ертіндісінде (0,25% ертіндісін бір ас қасықтан күніне 3 рет тамақтан кейін қабылдау немесе 5 мл 0,5% ертіндісіне В1 витаминін қосып көктамырға егеді, барлығы 10-15 инъекция) қолдануға болады.
Қатты мазалайтын терең тыртықтанатын афталар кезінде және жүргізілген емдеу шаралары нәтижесіз болған кезде, преднизолонмен емдеу курсын жүргізуге болады. Оны күніне 20-30 мг 10-14 тәулік іштей немесе инъекциялық әдіспен қабылдайды және әрбір үш күннен кейін 5 мг-ға азайта келе, 2,5 мг 15-20 күндей қабылдап, емдеу курсын аяқтайды.
Ауыздың қайталанбалы афталы қабынуы кезінде толыққанды тағамдарды қабылдап, ащы, тұзды, қышқыл тағамдар жеуді, ішімдік ішуді, темекі тартуды тоқтату керек.
Бехчет синдромы
Бехчет синдромы – ауыздың, көздің кілегей қабығын, теріні, буындарды жарақаттайтын күрделі патологиялық үрдіс. Ең алғаш бұл ауруды 1937 ж. түрік дерматологы Бехчет (Behcet) сипаттап жазған, сондықтан соңғы уақытқа дейін «Бехчет синдромы» деп аталып келді.
Бехчет ауруы (Болезнь Бехчета – morbus Behcet) кезінде бір мезгілде немесе біртіндеп ауыз, көз және тыныс ағзалары кілегей қабығына афталы бөрткендер шығады, көзде гипопион-ирит дамып, көру мүмкіндігі төмендейді. Сонымен қатар тері бетіне түйінді эритемалар, іріңді және шиқанға ұқсас бөрткендер шығады, қан тамырлары қабынып, ірі буындар мен жүйке жүйесі де жарақаттанады, дене қызуы көтеріледі.
Tourine (1941) ауыз кілегей қабығында, сыртқы тыныс (39°-40°С дейін) ағзалары аймағында, көтенде, кейде ішек жолында бірдей кездесетін афталы бөрткендері бар науқастарды сипаттап жазып, бұл ауруды «үлкен афтоз» деп атаған. Сондықтан да Бехчет синдромын кейде Туреннің үлкен афтозы деп те атайды.
Этиологиясы мен патогенезі. Бехчет синдромы (синдром Бехчета-syndromum Behcet) этиологиясы мен патогенезі әлі толық анықталмаған аурулар қатарына жатады. Көптеген авторлар аурудың патогенезінде аутоиммундық үрдістердің үлкен рөлі бар, ал кейбір авторлар полунуклеарлар қызметінің бұзылуы да маңызды орын алады деп дәлелдеуге тырысады. Соңғы жылдары Бехчет синдромы генетикалық бейімділік нәтижесінде дамиды деген көзқарас қалыптасты.
Клиникалық көрінісі. Ауру – ұзақ ағымды, қайталанбалы аралық уақыты (ремиссия) қысқа, көбінесе 20-30 жастағы адамдар арасында кездеседі (жынысына байланысты емес). Ауызға шыққан афталар Бехчет синдромының ең алғашқы белгілері болуы да мүмкін. Афталар аса терең емес, ал кейде кілегей қабықты терең бұза жарақаттайтын, деформациялаушы афталар түрінде орын алуы мүмкін. Шыққан афталар саны әртүрлі болады (аурудың ауырлығына қарай). Бехчет синдромын Стивенс-Джонсон синдромынан, сепсистен, түйінді эритемадан, жүйелі қызыл жегіден ажырата білу керек.
Сыртқы жыныс ағзалар аймағында (әйел жыныс ағзасы, еріндегі кілегей қабығында, терісінде, еркек жыныс мүшесі мен терісінде) қатты ауыратын, асты тығыз, инфильтраттанған афталы-жаралы бөрткендер шығады. Олар төңірегіндегі тіндерден көтеріңкі, жаралар табаны сары-сұр түсті қақпен жабылады.
Әдебиеттегі мәліметтерге сүйенсек, Бехчет ауруымен ауырған адамдардың 70-85% көздерінің жарақаттануы орын алады және ол аурудың алғашқы белгісі болуы мүмкін. Алдымен көзде жарыққа шыдамау (светобоязнь) белгісі байқалады (жарыққа қарап көзді аша алмау, көздің жасаурауы), осыдан кейін гипопион-ирит дамып, шыныға ұқсас денеде, көз табаны аймағында қан құйылу ошақтары пайда болады. Әрбір қайталану кезінде көздің көру қабілеті біртіндеп нашарлап, кейінірек толық көру мүмкіндігі жойылады.
Тері бетіне қайталанбалы түйінді эритемалар, көптүрлі жалқықты қызармаға тән және іріңді бөрткендер шығады. Бехчет синдромы кезінде аз ғана жарақаттануға ұшыраған тері немесе кілегей қабықта «патергия» белгілері дамиды (инъекция жасалған жерде қабыну инфильтраты дамып, орта бөлігіндегі тіндер некроздануға ұшырайды).
Көптеген жағдайларда ауру буындардың жұмсақ тіндерінің ревматоидты жарақаттануымен, қан құйылуымен, ірі-ірі қан тамырларының (артериялар, веналар) қабынуымен, қан ұюының құрылуымен асқынады. Афталы бөрткендер көмейдің, кеңірдектің, жұтқыншақтың, өңештің, ішектің кілегей қабығына жайылуы мүмкін, және сілекей бездері ісініп, ішкі ағзалар мен жүйке жүйесінде күрделі өзгерістер пайда болады. Осылардың нәтижесінде өлім жағдайы да болуы мүмкін.
Бехчет синдромы – жиі қайталанбалы, ағымы ұзақ, әрбір қайталану кезінде клиникалық белгілері күрделеніп отыратын ауруға жатады.
Гистологиялық зерттеу- афталы бөрткеннің қалыптасу кезеңінде эпителий қабатына лимфациттер мен моноциттердің өтіп кеткенін анықтаған. Эпителийдің бүтіндігі бұзылып, төңірегінде нейтрофильдер, моноциттер, лимфоциттер шоғырланған эрозиялы ошақ пайда болады. Қан тамырларда қабыну белгілері, тарылтушы эндартеритке (облетерирующий эндартерит) тән өзгерістер анықталады.
Емі. Бехчет синдромын (ауруын) емдеу өте қиынға соғады. Гистаминге қарсы уытсыздандырушы дәрілер тағайындайды. Хемотаксистік үрдістің күшеюіне байланысты цитостатик (клеткаларды тұрақтандырушы) колхицинді қолданып емдеуге болады.
Көпшілік жағдайда кортикостероидты препараттар, иммундық жүйе қызметін қалпына келтіретін дәрілер, антибиотиктер тағайындау жақсы нәтиже береді. Науқас организмін уытсыздандыруға да үлкен мән беріп, науқасты аурухана жағдайында емдеу керек.
Кейбір дәрігерлер вирусқа қарсы дәрілер қолданып, кешенді емдеу шараларын жүргізеді.
Дәрігер-стоматологтың негізгі міндеті: ауыз ішін сауықтыру, әртрлі дәрілерді қолданып, афталардың екіншілік инфекциямен асқынбай, тезірек жазылуын қамтамасыз ету, науқасқа ауыз гигиенасын сақтау ережелерін үйрету.
Шегрен синдромы
Шегрен синдромы, құрғақ синдром (синдром Шегрена, сухой синдром, синдром Гутеро-Шегрена, синдром Съегрена, sindromum Siegren) – біртіндеп дамитын ревматоидты аутоиммунды ауру. Алғаш рет Vourgerot (1925), кейінірек Siogren (1933) клиникалық белгілерін сипаттап жазған.
Осы уақытқа дейін аурудың себебі туралы бірыңғай көзқарас жоқ. Патогенезінде инфекциялы-аллергиялық механизмдер, эндокриндік бұзылыстар, «А» витамині алмасуы бұзылуына байланысты тұқым қуалаушылық бейімділігі орын алады деген болжамдар бар. Аурудың себебі вирустар; Эпштейн-Барр вирусымен жарақаттанған науқастарда асқыну ретінде дамиды деген көзқарастар да бар. Шегрен синдромы бар науқастарда гипергаммаглобулинемия, қан сарысуында антинуклеарлық факторлар және преципитациялаушы антиденелердің байқалуы, аурудың аутоиммундық табиғатын жоққа шығармайды.
Шегрен синдромы кезінде сыртқы бездердің (экзокринные железы) жүйелі жарақаттануы, сілекей, жас бездерінің, тері, май және кілегей қабық бездерінің қызметтерінің бұзылуы орын алады.
Клиникалық көрінісі. Аурудың алғашқы кезінде сілекейдің мөлшері азайып, тұтқырлығы жоғарылайды. Кейінірек ауыз кілегей қабығында өзгерістер дамиды: тілдің бүртіктері семіп, тілдің түсі қып-қызыл болып құрғайды және ысып-күю сезімі мазалайды. Сонымен қатар атрофиялық өзгерістер жоғарғы тыныс жолдарында да байқалуы мүмкін; мұрынның, кеңіреуіктің құрғақ қабынуы байқалады және иіс сезу бұзылады. Ас қорыту жолында асқазанның ахилиялы қабынуы, жыныс жолдарында шүртенің және қынаптың қабынулары дамиды. Науқастардың көбінде шаштың құрғақтығы және сынғыштығы, шықшыт сілекей бездерінің қайталанбалы қабынуы байқалады.
Науқастардың шағымы патологиялық үрдістің ауырлығына байланысты: алғашында ауыздың құрғап, ас қабылдағанда ашып ауыратынына, екі езуде тіліктердің пайда болуына, көздің құрғақтығына, жас бөлінбей, жарықтан қорқатынына, кейінірек терінің және басқа ағзаларының құрғақтығына шағымданады. Тері бетінде әртүрлі бөрткендер шығуға бейім тұрады, науқастардың 1/3 бөлігінде буындардың созылмалы қабынуы орын алады. Біраз науқастарда пневмосклероз, шеткілік және үштік нервтер невралгиясы байқалуы мүмкін.
Қарап тексергенде, сілекейдің аз бөлінуі немесе бөлінбеуімен қатар жоғарыда айтылған өзгерістер, шықтыт безінің бір жақты немесе қатарынан және басқа бездердің ісікке ұқсас ұлғайғандығы анықталады.
Сілекей бөлінуінің тоқтауы кілегей қабықта әртүрлі қабынулардың дамуына (соның ішінде саңырауқұлақ әсерінен жиі қабынады), пародонт тіндерінің жарақаттануына, тістердің жедел дамитын тісжегі әсерінен көптеп бұзылуына жағдай туғызады.
Гистологиялық зерттеу кезінде кілегей қабықта ошақты инфильтраттану, ұсақ және ірі сілекей бездерінің сілекей бөлу белсенділігінің төмендегені анықталады. Сілекей бездерінде лимфоциттерден, плазмалық клеткалардан тұартын инфильтрат ошақтары, дәнекер тіннің пролиферациялануы байқалады.
Дененің жүйелі қурғауына байланысты Шегрен синдромының диагнозын нақтылау қиынға түспейді. Бірақ оны ауыз сілекей бездерінің вирустық және басқа қабынулары кезіндегі, сілекей шығаратын түтіктер бөгде заттармен бітеліп қалған жағдайдағы, әртүрлі дәрілер қабылдаған кезде (көбіне гипертонияға қарсы), коллагенозды аурулар кезінде (жүйелі қызыл жегі, склеродермия, ревматизм) орын алатын ксеростомиядан (ауыздың құрғақтығынан) ажырата білу керек.
Аурудың диагнозын нақтылау үшін науқасқа терең зерттеулер жүргізу керек. Шегрен синдромы бар науқастардың қанында қалыпты - немесе гипохромды анемия, кейде лейкопения, протеиндер мен гаммаглобулиндердің (көбіне JgM, JgW, JgA) мөлшері көбейгені, эритроциттердің шөгу жылдамдығының жеделдегені (60-70 мм/сағ) анықталады.
Емі. Шегрен синдромымен ауырған адам ревматикалық клиникада емделуге тиіс. Көбіне қабынуға қарсы, жалпылай реактивтілікті көтеретін, иммундық жүйенің қызметін реттейтін дәрілер, кортикостероидтар тағайындалады. Сілекей бөлінуін жылдамдататын дәрілердің А, Е, В тобындағы витаминдердің маңыздылығын да ұмытпау керек.
Дәрігер-стоматолог ауыз ішін сауықтырып, пародонт қабынуларын және тісжегі мен оның асқынуларын емдеп, әртүрлі алдын-алу шараларын жүргізуі қажет.