Байоыр арыш айлаынан келетін зардап

Кіріспе

азіргі кезеде адам мен оны оршаан ортаны арым-атынасы крделене тскені млім.
Жиырма бірінші асырда адамзатты алдыеда тран аламды проблмаларды бірі экологиялы ауіпсіздікті амтамасыз ету проблемасы екені ртрлі дегейдегі мінбелерден жиі мойындала бастады. Адамзат зі мекен сруге жарамсыз етуге бейім кшке айналан жадай алыптасты.
Кзді арашыындай орауды ажет ететін табиат байлыына кіл блу лсіреп кетті. Осы мселелерді ішінде лкен мселелерді бірі – Байоныр.
Байоыр – 1955 жыллы негізі аланан азастан Республикасыны арыш айлаы. ызылорда облысыны жерінде орналасан. Байоырдан кезінде «Восток», «Восход», «Союз», «Прогресс» сияты Кеес Одаыны арышты корабльдері мен «Салют» орбитальды станциялары, сонымен атар баса да кптеген арышты аппараттары шырылды. Тек осы жерден ана шуы басарылатын корабльдер арыша шыарылады.

Байоыр» арышайлаындаы экологиялы мселелер

азіргі кездегі оамны дамуы айналадаы оршаан ортаны пайдаланумен тікелей байланысты, яни адамзат тіршілігіне ажетіні барлыын табиаттан алады. Бл жаынан аланда табиат – табии ажеттілікті амтамасыз ететін таажайып былыс. ылым мен техниканы жетілуі, ндірісті арынды дамуы, жерасты азба байлытарын кеінен пайдалану, транспорт трлеріні кбеюі оршаан ортаны трлі химиялы осылыстармен ластауда.
Мндай химиялы осылыстарды кбі токсиндік жне канцерогендік асиеттері биосфералы тепе-тедікті бзылуына, климатты згеруіне, айылшаруашылы німдер німділігіні тмендеуіне жне халыты денсаулыы нашарлауына серін тигізеді.
Токсиндік жне канцерогендік осылыстар клетка рамына еніп, ДНК молекуласына сер етеді, хромосомаларын бзып, нтижесінде азаларды тіршілік ету абілеттілігін тмендетеді.
Адамзат баласы азіргі кезде шамамен 70 мыа жуы химиялы осылыстарды пайдалануда, осы крсеткішке жылына шамамен 500-1000-а жуы химиялы осылыстар осылып отырады.
рине, бл осылыстар атмосфералы ауа, топыра, су, сімдік арылы адам азасына айта жинаталып, белгілі бір млшерде сер ететіні белгілі.
Осындай табии ортаны зиянды заттармен ластайтын орындарды бірі – арыша зымырандар шыратын скери-ндіріс кешендеріні жмысы.
ораныс Министрлігіні негізі экологиялы мселелер жніндегі тізімі бойынша табиатты арыш зымырандарынан ластануы скери техникалар мен ару-жаратарды жою жне радиоактивті ластанудан кейін шінші орын алады.
арышты аппараттарды шыратын арышайлаыны бірі – «Байоыр».
«Байоыр» арышайлаы азастан Республикасыны отстік-батыс блігінде, ызылорда облысыны территориясында орналасан, жалпы клемі 6,7 мы км² жерді алып жатыр. Айматы рельефі – тзды топырат, жылжымалы мды тмпешіктерден трады. сімдік трлері кп, біра сирек орналасан, негізінен эфермелерден трады, шілде айыны ортасына дейін саталып, сонан со кйіп кетеді. Бір жылды ш жз кнінде жел соып, оны 17-38 кнінде шады борандар трады.
Кптеген ылыми зерттеулер ауа ылалдылыыны тмендеуі, жылды р мезгілінде температураны крт згертуі, арыш шу аппараттарыны жмысымен байланыстырады.
Алашы эксперименттік баылаулар уатты арышты шу аппаратыны «Спейс-Шаттл» немесе зымыран жеткізгіш «Сатурн-5» аппаратыны арыша шыру кезінде Канаверал-Европа жаалауымен Солтстік Атлантаа дейнгі аралыты ауа аыныны згертуі, ал жылды жылы уаытында «Плесецк» арыш айлаынан шырылатын уатты шу аппаратыны сері брыны Ода территориясыны Орталы Еуропалы блігіне жне солтстік-батыс облыстарды атомосфералы ауа аыныны активтілігіні жоарылауына серін тигізетінін длелдейді.

уатты арыш шу аппараттары шырылатын «Байоыр» арыш айлаына жаын орналасан айматарда ауа райы рт бзылып, 3-5 тулікке дейін боранды м суырып, жел болып, температураны тмедеу процесі жиі байалатыны белгілі.
Бл процесс суы тартылып, табаны кеуіп, тза айналан Арал аймаы шін аншалыты кері сері барып айтпаса болмайды.
«Байоыр» арыш айлаы орналасан айматы басты экологиялы мселесі – Арал теізі дегейіні тмедеуі жне жерді тзданып рашылыа ортаа осымша кері серін тигізуде.
арыш шу аппараттарыны оршаан ортаа басты зиянды сері ауа аынын кшейтумен шектеліп оймайды, тріне арай салмаы 3,2 тоннадан-16,2 тоннаа дейін болатын зымырандарды жаар жне жаармай алдытары рамында химиялы токсинді осылыстарды болуында.
Соы 30 жылды клемінде осы салаа атысты мамандар химиялы жанармаймен жмыс істейтін зымыран двигательдері алдытарыны оршаан ортаа ттигізетін зиянды серлерін зерттеуде. Осы ылыми зерттеулерді нтижесі, зымыран двигателінен блінетін алдытарды атмосфераны тменгі абатына ауымды масштабта зиянды серіні жотылыын длелдесе 40-жылдан бері жинаталан мліметтерге араанда оларды зиянды серлерін аны круге болады.

арыш айлаынан шырылатын зымыран жеткізгіштеріні двигателіне пайдаланылатын жанармайына натыра тоталса:

Азоттетраоксиді жне азот ышылы тотытырыштарымен симметриясыз диметилгидрозин.
Сутегі асын тотыы мен сйы оттегі тотытырыштарымен кміртеті жанармай, бл осылыс жмысын аятаан блшектім жерге лауы кезінде буланып оттегі жне сутегіне айналып кетеді. РТ-1 жне осы тектес баса сер етеді, ал симметриясыз диметилгидрозин ауіптілігі жаынан бірінші класа жататын химиялы токсинді осылыс.

Толыыра тоталар болса, зымыранны сйы жанармай композитіне кіретін «гептил» азотты органикалы оысылыс, гидрозин туындыларына жатады. Химиялы рамына сйкес симметриясыз диметилгидрозин активті тотысызданыш, р трлі тотытырыштарда оай тотыып, тетраметилтеразен, нитрозодиметилаламин, диметилметиленгидрозин, диметиеналин, формальдегид, су, азот, аммиак жне баса німдерге айнала алады.
Симметриясыз диметилгидрозин жне оны алклгомологтарыны тез тотыуы тотытырыштарды тріне жне концентрациясына байланысты. Мндай тотытырыштарды атарына активті металдар Cu, Fe, Cr, Mn жне оларды оксидтері, пассивті металдар Al, Ni, Mg жне оларды оксидтері жатады.
Бл металдара айматы топыраы бай екендігін ескеруіміз ажет.
арыш айлаыны жмысы оршаан ортаа мынадай кері серлерін тигізуде:

— шу процесінен кейін, атомосфераны табии режимі бзылады;

— атмосфераны жне жер беті абаттарын токсинді зымыран жанармайыны алдытарымен ластайды;

— атмосфераны озон абатын бзады;

— территорияларды шу аппараттарыны алдытары мен сынытарымен заымдайды;

— ышылды жабырды жаууына себепші болады;

— ауымды масштабта температураны жоарылауына серін тигізеді.

ауіптілігі жаынан бірінші класа жататын симметриясыз диметилгидрозинні биологиялы объектілерге сері жніндегі азіргі тсініктер толы мліметтер бере алмайды.
Зымыран жанармай компоненттеріне кіретін токсинді осылыстарды табии жадайды микробтар мен сімдіктерге сері туралы тсініктер млдем жо. Сондытан осы баытты зерттеулер азіргі кезде аса зекті мселелерге жатады.
Лабораториялы жадайда жргізілген зерттеулерді нтижесі сімдіктерді бойыны ыса болып, кейбір морфологиялы згерістер байалып, ауылшаруашылы німдеріні сапасы нашарлап жне німділігіні тмендейтінін крсетеді.
Мысалы, санды мліметтерге тоталса, 50 км биіктіге зымыран «Спейс-Шаттл» 150 тоннадан астам хлор жне хлорлы сутегі, 7 тонна азот оксидін, 380 тонна кміроксидін, 500 тонна су жне сутегін бледі, осындай биіктіктегі «Энергия» шу аппараты 740 тонна кміртегі оксидін, 750 тонна су жне сутегін бледі. ыса ашытыта мндай алдытар жасанды блт тзіп, ышылды жабыра айналады жне шыру аймаынан 200 кв.км ашытыа дейінгі айматы ауа райын згертеді «Байоыр» арыш айлаынан 180 тонна гептил йылады. арыш айлаы жмыс жргізгеннен бастап мндай «Протон» зымыран жеткізгішіні 260-тан астамы шырылан. Кп сатылы «Протон» зымыран жеткізгішіні алашы блогы (алты бакты блок болады) жмысын аятап, жерге лаанда 1,5 тоннадан 3,5 тоннаа дейін гептил алдыы жерге тгіледі. Сонда бір рет шырыланда орта есеппен екі тонна гептил жерге тгілгенде, 44 жылда 520000 тонна гептил тгіледі. Экологиялы ауіпсіздікті сатады дегенні зінде, азастан Республикасыны лтты аэрокосмосты агенттігіні млімдеуінше, азіргі кезде зымыран жеткізгішіні жерді заымдайтын гептил млшері 150-200 литр шамасын райтыны аныталан.