Німні бсекеге абілеттілігі

Кіріспе

лтты экономикадаы наты саланы дамуын амтамасыз етуде, отанды ндірушілерді німдерін лемдік нарыкты сранысына сйкестендіру баытында атарылатын іс-шараларды тобына шыарылатын німдерді бсекелік абілетін амтамасыз ету мселесін жатызуа болады. азіргі кезде зекті болып отыран мемлекетті экономикалы, азы-тлік ауіпсіздігін алыптастыру рекеттері де сырткы ндірушілерді сас німдеріне ттеп бере алатын отанды німдерді ндірілуіне туелді.

Елімізді табии, экономикалы, лтты ерекшеліктеріне сай иелігіміздегі кндылытарды барынша тиімді, рі тымды жмсау, тек ішкі нарыта ана емес, лемдік нарыта да жоары сраныса ие болатын халы ттынатын тауарлар шыару, сол нарыты оматы блігін осылан ны жоары німдер ткізу арылы иемдену, осы арылы мемлекетімізді беделін арттыру бгінгі тада арынды жргізіліп жатан саяси-экономикалы рдістерді негізін алайды.

Сонымен атар, ттыну нарыындаы скеле талаптар да отанды тауар ндірушілерге шыаратын німдеріні бсекелік абілетін арттыру мселесін алдыы атара ойып отыр. Мны зі бсекелік ортаны дамуына, ндірілетін німні сапасын жоарылатуа, бааны тмендетуге ыпалын тигізіп, ттынушыларды ке клемді сранысын анааттандыруа итермелейді. Бсекеге абілетті нім шыару ксіпорынны, саланы дамуына ыпал ететін негізгі фактор екенін уаытты зі длелдеуде.

Бсекеге абілеттілік дегеніміз — кез-келген экономикалы объектілерге тн асиет. Физикалы табиатына жне атаратын абілетіне арамай, барлы тауарлар, сондай-а оларды ндіру, пайдалану жйелері бсеке мселесі шеберінде арастырылады, тіпті мндай талдау аспектісі абстрактілі емес, наты экономикалы ызметті практикалы мні.

М. Эрлих жне Дж. Хайн пікірлері бойынша бсеке абілеті — фирманы з тауарын сату абілеті.

«Бсеке абілеттілік» тсінігі XX асырды 70 жылдарында Батыста пайда болды. Шамамен сол уакытта німні бсеке абілеттілігі мселесімен КСРО да айналыса бастады.

Негізгі блім

німні бсекеге абілеттілігі

німні бсекеге абілеттілігі — тауарларды ттынушы ажеттілігін жоары дегейде анааттандыруын жне осыны арасында нарыты з орнын табуы. Баса сзбен айтанда, бл ттынушыны таламына сай келетін жне оны сатылуын амтамасыз ететін онімні асиеттері.

німні бсекеге абілеттілігіні сипаттамалары андай? Оны негізгі крауыштарын атап тейік:

А. Негізгі рауышы німні зімен тікелей байланысты жне оны сапасына кп кіл аударылады. Кптеген зерттеулер нтижесінде німді сатып алу туралы орытынды шешім (30-35%) оны сапалы сипаттамаларымен байланысты екенін крсетеді.

В. Екінші рауышы німді сату мен сервисімен байланысты. Ттынушы кбіне німні сапасы тмен, біра сенімді жне ымбат емес сервиспеи (мысалы, авто-мототехника) сатылатын тауарды тадайды.

С. шінші рауыш бл ттыкушыа, субъективті фактор ретінде жаымды немесе жаымсыз серін тигізетіні брі.

Ксіпорын німінін. Бсекеге абілеттілігін модельдеуді масаты бкелес ксіпорынны німдері арасында нарыты блуді нарыты механизмін модельдеуге келіп тіреледі.

Ксіпорын німіні бсекеге абілеттілігі белгілі бір фактордарды ыпалымен алыптасады. Оларды арасындаы негізгілері:

• Баа;

• Сапалы;

• Жаалык;

• Жарнама;

• Пайдалану сенімділігі;

• Кркемдеу, мнерлеу;

• Буып-тю, т. б.

Ке маынады бсекеге абілеттілік бл - крделі нарыты жадайдаы жмыс философиясы. Е алдымен ол ттынушыны ажеттілігін білу мен анааттандыру; нарыты дамуы мен жадайды тусіну; бсекелестерді ммкіндіктері мен имылдарын алдын-ала білуіне баытталан.

німні бсекеге абілеттілігін оны баска німмен салыстыранда ана аныталады, бл салыстырмалы крсеткіш болып табылады. Ол берілген тауарды баса тауарынан белгілі бір ажеттілікті анааттандыру дрежесі бойынша айырмашылыын крсетеді. Тауарды бсекеге абілеттілігін анытау шін белгілі бір ажеттілікке сйкес келу дрежесі бойынш баса тауарлармен салыстырып ана оймай, сонымен бірге ттынушыны тауара жмсаан шыыны мен з ажеттілігін анааттандыру шін оны рі арай олданылуы да есептеледі.

німні бсекеге абілеттілік мселесі азіргі жадайдаы лемде мбебап сипата ие болды.рбір мемлекетті ттынушыны экономикалы жне леуметтік мірі оны аншалыты табысты шешілуіне арай байланысты. Бсекеге абілеттілік - мемлекетті, ндірушіні нім шыару мен ткізуді ммкіншілігіні жиынтыы десек те болады. Бсекелік факторыны зі мжбрлік сипата ие нарытан ыыстыру орынышы ндірушілерді з тауарларды бсекеге абілеттілігі мен сапа жйесімен тотаусыз шылдануа мжбр етеді, ал нары оларды ызметіні нтижелерін объективті жне атал баалайды. Дамыан бсекелестік нарыкта НІМНІ бсекеге абілеттілігі оны коммерциялы табысты шешуші факторы болып табылады. Бсекеге абілеттілік тауарды нары жадайына ттынушыны ажеттілігіне тек сапа, техникалы экономикалы эстетикалы сипаттамалары бойынша ана емес, сонымен бірге коммерциялы жне ткізуді баса жадайларына (баа, жеткізу мерзімі,ткізу жолдары, сервис жарнама) байланысты болатын кп аспектілі тсінік. Сонымен атар німні бсекеге абіліттілікті негізгі рама блігі болып эксплуатация уаытына ттынушыны шыын дегейі табылады. Басаша айтанда бсекеге абілеттілік - нарытаы табысты анытайтын гауарды ттынушылы жне ндылы (баалы) сипаттамаларды кешені, яни бсекелес аналог тауарларды алдында берілген тауарды артышылыы. Тауарларды артынан оларды ндірушілері трандытан, сйкесінше бсеке абілеттілікті ксіпорындар, ксіподатар, фирмалар, мемлекетті негізінде айтуа болады. Нарытаы рбір тауар оамды ажеттіліктерін анаатгандыру крсеткішіне тексеру теді: рбір сатып алушы оны жеке ажеттілігін толыымен анааттандыратын тауарды сатып алады, ал барлы сатып алушылар бсекелес тауарлара араанда оамды ажеттіліктерге сйкес келетін тауарды сатып алады. Сондытан німні бсекеге абілеттілігін (яни, бсекелестік нарыта коммерциялы тиімді ткізуді ммкіншілігі) бсекелестерді тауарларын бір-бірімен салыстырунегізінде ана анытауа болады. Басаша айтанда, бсекеге абілеітілік наты бір сату уаытына байланысты салыстырмалы тсінік. рбір сатып алушыда з ажеттіліктерін анааттандыруды баалауды жеке критериі бар боландытан, мнда бсекеге абілеттілік жеке сипата ие болады. Cоыдыктан, бсекеге абілеттілік ттынушы шін ызуышылы туызатын (берілгеп ажеттіліктерді анааттандыруына кепіл береді) асиеітермен ана аныталады. Бл ызыушылыты шегінен шыкан німні барлык асиеітері бсекеге абілеттілікті баалаанда белгілі бір жадайда оан атысы жо деп есептеледі. Нормалар, стандарттар мен кытарды шамадан тыс асуы (мемлекеттік талаптарданбаса) німні бсекеге абілеттілігін жасартып ана оймай, керісінше оны тсіреді, йткені ол сатып алушыны ндылыын кбейтпей, бааны суіне келеді; сондытан ол нім ттынушыа –тиімсіз болып крінеді.

німні бсекеге абілетгілігіні зерттелуі оны мірлік циклыны фазаларына тыыз байланысты здіксіз жне жйелі трде жргізілуі тиіс. Мны зі бсекеге абілеттілік крсеткіштеріні тмендеуді бас кезеін уаытылы анытау мен лайыты шешімдерді абылдау (мысалы. німді ндірістен шыару, оны модернизациялау, нарыты баса секторына ауыстыру, т.с.с.) шін ажет. Егерде ескі нім з бсекеге абілеттілік станымын тгелдей жоймаса, ал ксіпорын жаа нім шыаруды кздесе бл экономикалы тиімсіз болады. Сонымем атар, рбір тауар нарыа шыаннан кейін зіні бсекеге абілеттілік луетін бірте-бірте жмсай бастайды. Бл процесті баяулатып,уаытша стап труа болады, біра оны тотату ммкін емес. Сондытан. жаа нім ескі нім бсекеге кабілеттілігінде маызды жоалтулар болан кезде нарыа шыаруды амтамасыз ететін график бойынша болжайды. Яни жаа тауарды бсекеге абілеттілігі озы жне за уаытты болу ажет.

Тауар ндіруші зіні наты бсекелестерін, оларды ммкіндіктерін, артышылытары мен кемшіліктері ана емес, сондай-а тандаан нарытаы бсекелестірді жалпы жадайын, яни осы нарыты бсекелестік сипатына байланысты типін, зіні салалы нарыындаы бсекелестікті озаушы кштерін те жасы білуі керек.

Бсекелестікті салалы дегейдегі озаушы кштерін зерттеу нарыы экономика жадайында барлы дегейлерде крініс табатын жалпылама бсекелестік механизміні маызды рамдас блігі болып табылады. Мндай зерттеу келесідей аспектілерді амтиды: Салада потенциалды бсекелестерді, яни жаа тауар ндірушілерді пайда болуы, бааларды тмендеуі жне (немесе) шыындарды суі, тиісінше пайда нормасыны тсуіне алып келуі ммкін ндірістік уаттарды артуына келіп сотырады.

Нарыа жаа бсекелестерді енуі барысында белгілі бір тосауылдар болуы мумкін. Оларды негізгілері:

• ндіріс ажеттіліктеріні немделуі;

• німні жіктелуі мен сатып алушыларды да сол кезендегі шыындары:

• тарату каналдарыны салыстырмалы жетіспеушілігі;

• саладаы артышылытарды болуымен белгіленетін тосауылдар.

Нарыта рекет етуші компаниялар арасында бсекелестікті арандылыы мынандай факторлармен аныталады:

• бсекелестерді сан жаынан кп болуы жне оларды кштеріні тедігі;

• саланы салыстырмалы баяу суі;

• стеме шыындар немесе тауарлы-материалды орлар ны тріндегі тракты шыындарды жоары дегейі;

• дифференциацияны жотыы (жне тиісіншс - конверсия шыындары);

• куаттарды секірмелі сімі;

• жоары дегейге шыу тосауылдары.

Бсеке сипаттамалары жне оларды анытайтын факторларды шартты трде микродегейлі (німні сапасы мен баасын крсететін), мезодегейлі (салаларды олда бар ндірістік орларын тиімді олдануды крсеткіштерін жасартатын) жне макродегейлі (шаруашылы жйелерді жалпы алпын, оларды балансын, инвестициялы климатын, салы тртібін, тариф кедендік саясатын жне т.б. крсетеді) болып блінеді.

Келтірілген бсеке сайысты жне бсекелесу абілетіні факторлары мен сипаттамаларыны субъектілеріні рамы осы крделі дрежені элементтеріні рамын сипаттауа жне оларды байланысын шыаруа ммкіндік береді. Бл оны талдауына ажетті тиімді тсілдер шыаруа, олда бар орларды алуа осымша ммкіндіктер ашуа жне ст німі ксіпорындары шін р дегейдегі бсекеге абілеттілікті жоарлатуды стратегиялы баытын анытауа кмек крсетеді.

Экономикалы дебиетте бсекені оны дістері бойынша баалы (баа негізіндегі бсеке) жне баадан тыс бсеке (ттынушылы нны сапасы негізіндегі бсеке) блуге болады.

азіргі лемде баалы бсеке баадан тыс дістерді бсеке сайысына арай мнсіз болып келеді. Бл зіргі нарыта «баалар актыысы» жо дегенді білдірмейді, олар бар, біра соншалыты аны емес. Баадан тыс бсеке алдыы атарлы бсекелестерге араанда тауарды ттынушылы кнын арттырады. Баадан тыс дістерді санына фирманы басаруды бкіл маркетингтік дістері жатады. Оларды негізгілері: тауарды жаартылуы, сапа, жарнама, халыкаралы стандарттара сйкес келу, т.с.с.

Ксіпорынны бсекеге абілеттілігіні жоарылауы, оны жасаруы кбінде іске асырылатын німні сапасы мен ндірісті йымдастырушылы-техникалы дегейіне туелді.

німні бсекеге абілеттілігін баалауды бірнеше дістері бар. Бірак барлыыны да бір орта кемшілігі бар, онда ттынушыны ызытыратын нім баасы мен сапаны атынасы ескерілмейді, тек тауарды баса асиеттеріні жиынтыы ретінде аныталады. Осылайша, німні бсекеге абілеттілігі біз оны німні баасы пайдалы тиімділікке атынасындаы салыстырмалы баа деп анытаймыз. рбір нарыкты зіндік бір ерекшеліктері бар. Баа ткізу кезіндегі сынысты анытау керек, ал жаа нім сынысы баамен ынталандыруы ажет. Осылай, егер «баа» тек німді еткізу ралы ана болса, «бсекеге абілетті сапа» нары дамуыны жалыз факторы - тек німні белгілі бір крсеткіштері ана емес, сонымен бірге аыры ттынушыа баытталан шаралар кешені «Бсекеге абілетті сапа» зерттелуі перспективті нарыты блшектеп зерттеуінен басталады:

• жаа німге талаптарды дайындау;

• сапалы шикізат жабдытаушылады тадау жне кшейтілген баылау;

• ндірісті барлык кезедері мен аралы баылауды регламенттеу. Аыры німні шыу кезеінде ол барлы белгілі бір сипаттамалара

( яни баалы ниша мен нарыа шыудаы бастапы баа, оны масатты сегменті аныталады ндірілетн крсеткіштер мен асиеттер) сйкес келу керек. Бсекеге абілетті сапаны ажырамас белігі сервистік ызмет крсету дегейі болып табылады. німні нарыта мір сруі шін соы мселе те маызды болып келеді жне ол нарыты жадайларды згеруіне тез жне наты жауап беруі тиіс.

німді нарыа шыару — те жауапты кезе. Жаа нім шін жаадан ткізу нарыын ру керек. Жаа німні бсеке абілеттілігіне немесе нарыта німні туіне сер ететін факторларды арастырайы. німні бсекеге абілеттілігіні жоары крсеткіші кезінде табысты туі тек німні жаалы дрежесі мен оан ттынушыны ызыушылыы ана емес, сонымен бірге баалы стратегияа да байланысты. детте, німні модификациясы сату клемін жаалыа араанда тезірек лайтады, йткені ттынушы берілген нім туралы біледі. Модификацияланан німні баасы бл этапта модификацияланбаан німні баа дегейіне араанда сл жоары болуы ммкін. Жаалы німні баасы бірінші этапта аналог баалы нишаны жоары шегімен аныталады жне жасы жарнамалы, апаратты пен сервистік сйеуден кейін бсекеге абілеттілік дегейіне сйкесінше жоарылауы ммкін.

2 Тауар сапасыны бсекеге жарамдылыы

Сапа – объектіні ішкі анытылыын сипаттайтын санат. Сапаны экономикалы анытамасы – объект бізді ажеттіліктерімізді андай дегейде анааттандыратындыын крсететін асиетттер жиынтыы.

Сапа крсеткіштерін баалауда орындалатын рлдеріне байланысты екі топа топтастырылады:

- классификациялы;

- баалау крсеткіштері.

Нарыты жадайда ттынушыны анааттануы тауара деген зіні ерекшелігіні жиынтыы сатын алу сату актісінде крінеді Мндай ерекшелікті йлесті ндіруші мен ттынушыны мдделеріні саталуы негізінде тауарлар жне ттынушылар талабыны сипаттамасын, сол сияты нары жадайында тауарды толы сйкестігін бсекені жарамдылыы деп атайды.

німні бсекеге жарамдылыы ерекше жадайын анааттандыруына ммкіндік беретін ттыну кешеніні (сапалы жне санды) сипаттамасын анытайды. Бсекеге жарамдылыы нім рынокта жеіл жне тез сатылады. рбір сатып алушы зіні жеке мтажын е жоары анааттандыратын тауарды ана алады. Жалпы аланда, сатып алушылар баалармен салыстыранда оамды мтажына толы сйкес келетін тауарды сатып алады. Сондытан, сатып алушыны тауара деген анааттанушылы дегейінде жеке дара крсеткіштер пікір жиынтыын райды, оны таы да нарыты пайда болу арасында алыптасады.

Сонымен, тауара бсекені жарамдылыын, оны сапалы жне нды сипаттамасыны жиынтыы деп тсінуге болады. Ол сатып алушыны натылы мтажын анааттандыруды амтамасыз етеді жне сатып алушы шін тиімділігі сас тауар — бсекелестер ерекшеленеді.

Бл маызды крсеткішті анытауды бірнеше тсілдері белгілі. Оларды е кп тараландарына ысаша тоталайы.

Бірінші тсіл. Техникаа бсекені жарамдылыын анытайтын белгісі — бл тауарды ттыну бааны болып табылады. Ол мынадай формуламен аныталады:

Б_т = Б_с Ш_т

мнда, Б_т — ттыну баасы

Б_с — сатылу баасы

Ш_т — бл німді ттынушыларды шыындары (оны барлы норматавтік мерзім ішіндегі ызметі)

Екінші тсіл. Тауарды бсекелестік жарамдылыын анытаанда бл тсіл екі лшемді еске алуы ммкін; німні зіндік ны, тауарды сату жне оны сапалылы дегейі. Сзсіз, бсекеге жарамдылыы артытыра болатын тауар оны ндіруге, сатуа кеткен шыындар е тмен, ал сапа дегейі бсекелес тауара араанда жоарылау болатын болса.

шінші тсіл. Бл тсіл техниканы дегейін жне сату баасын есепке ала отырып, бсекелестік тауарларды алыптастыруа негізделген. Бл тсілге сйкес басымда салыстырмалы сапаны санды крсеткіштеріні дегейі жне базалы лгілер (тауар) мына формуламен аныталады:

КК = КК_э КК_т КК_с

мнда, КК — тауар дегейіні кешенді крсеткіші;

КК_э — эстетико-аргономикалы дегейіні кешенді крсеткіші;

КК_т — техникалы дегейді кешенді крсеткіші;

К_с — крсеткіш кешеніні сектімділігі.

Тртінші тсіл. Бл тсілде бсекеге жарамдылыты дегейі алай техникалы, солай экономикалы параметрге салыстыру негізінде аныталады. Сонымен, техникалы параметрден тек сатып алушылар осындай е жоары дегейде ызытыратындарды тадайды.

ОРЫТЫНДЫ

орыта келсек, німні бсекелестік абілеті – бл ттынушыларды німге оятын техникалы-функциялы, экономикалы йымдастырушылы дегейін сипаттайтын талаптарды жиынтыы деп айтса болады. Бсекеге абілетті нім болып тек ана ртрлі табии крсеткіштерді иеленетін жне бсеке жадайында нарыта з орнын иеленетін тауар ана саналады.

Кез келген німні бсекеге абілеттілігін баалау шін азіргі жадайдаы маркетингті дістері арылы нарыты кешенді зерттеу керек. Осыны нтижесінде ттынушы зіні ажеттіліктерін толы анааттандыратын німді сатып алуа жадай жасайды.

Жоарыда айтыландарды ескере отырып німні бсекеге абілеттілігін арттыру нарыта нім ндіруді негізгі шешуші факторларыны бірі болатыны сзсіз. німні бсекелестік абілеті сапа белгісімен оса трын халыты мірі шін ауіпсіз жне экологиялы таза нім ымында арастырады.

Тауарды бсекеде жеіске жетуі оны техникалы-экономикалы крсеткіштері мен нім ндірудегі технологиясыны сапасына жне олдану асиеттеріне (сенімділігі, тзімділігі) байланысты болады. Ал соы кездері, сіресе, тауарды айналадаы ортаа зиянсыздыына, кейбір эргономикалы, жалпы гигиеналы, антропометрикалы, психологиялы жне баса да талаптара сйкестігіне бас назар аударылуда. Бан оса, шетке шыарылатын німдер міндетті стандартты сапаа сйкес келуі тиіс.

Тауарды бсекеге тзімділігін баалаанда оны сату немесе сатып алу баасы арастырылады. Осыан атысты мына жайттар ескерілгені жн: нарыты жне аыры ттынушыларды сранысын зерттеуді сапасы, тауарды нарыа жеткізу мен оны сатуды ынталандырылып отыру, жарнама жне тауарды мірлік цикілін есепке алуа байланысты жргізілетін жмысты тиімділік дрежесі, баа стратегиясын тадап алуды дрыстыы, тауар ткізу мекемелері мен тауарды озалу бааттарын белгілеу кезінде тауарды бсекелік артышылыы мен кемшіліктерін (маркетингтік растырушыларды) анытау.

німні бсекеге абілеттілігін арттыру кез келген ксіпорыны ала ойан масаттарыны бірі екендігі сзсіз. Курсты жмысымда талдау жасаан “Raimbek agro” ЖШС азастан нарыында ст німдерін ндіретін танымал, алдыы атарлы ксіпорын болып табылады. Сонымен атар оны німдері сапасы жаынан жоары, нарыта лкен сраныса ие, ттынушы кілінен шыатын, бсекеге абілетті нім болып табылады. Алайда, отанды ксіпорындарды ндірген німдері шетел нарытарындаы бсекелік креске дайын еместігі аны байалуда. Отанды ксіпорындар жаа стандарттара сай келетін, лемдік нарыта бсекеге абілетті бола алатын німдерді шыару шін, лі кп істер мен масаттарды жзеге асыру ажет.

азіргі тада мемлекет тарапынан ксіпорындарды сапалы нім ндіруіне кп кіл бліп, жеілдіктер жасап, аржы жаынан олдау крсетуде. Соны біріне азастан Республикасы Президентіні “Сапа саласындаы жетістіктері шін” сыйлыын алуа арналан конкурсы жне “Алтын сапа” республикалы крме конкурсы длел болады. Озы крсеткіштерге жеткен ндірісшілерді, ызмет крсетушілерді марапаттау тжірибесі лемні 40 жуы елінде бар екен. Сонымен атар азастанны 2003-2015 жылдара арналан индустриалды - инновациялы даму Стратегиясында деуші жне ылыми сыйымды жоары технологиялы индустрияа аса зор кіл блініп отыр. Инновацияны дамуы сапалы, бсекеге абілетті нім ндіруге сер ететін, бірден – бір факторы болып табылады,

Елбасы Н.. Назарбаев азастанды дамыан 50 елді атарына осу міндетін ойып отыр. Егер болашата ала ойан масаттарымыз бен міндеттерімізді уаытында іске асырса, бізді де бсекеге абілетті елу елді атарына кіріп, лемні алдыы атарлы мемлекеттеріні арасынан крінетінімізге сзсіз сенемін.