Таырыбы: ндiрiстiк инфрарылымды дамытудаы мемлекеттi реттеушiлiк рлi

Азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі

Р е ф е р а т

Орындаан:

Тексерген:

Жоспар:

1. Кiрiспе.

2. ндiрiстiк инфрарылымды дамытудаы мемлекеттi реттеушiлiк рлi.

3. К-л3к кешен3

оамды ндiрiс екi лкен сферадан трады. Оны бiрiншiсiне – оамны материалды-затты ажеттiлiктерiн анааттандыратын салалар жататын болса, екiншiсiне – оны материалды емес (информация, р трлi ызметтер т.б. ) сраныстарын амтамасыз ететiн салалар жатады. Дегенмен, бл сфераларды дрыс дамуы шiн белгiлi бiр сырты жадайлар (материалды нiмнi айналуы, шаруашылы байланыстарды алыптастыру, информацияны ндеу жне жеткiзу т.б.) ажет. Ксiпорындар жмысыны сырты жадайларын амтамасыз етумен, экономикалы дебиеттерде “инфрарылым” алатын, экономиканы зiнше блек сферасы айналысады.

Экономиканы дербес сферасы болып, инфрарылым, материалды-затты ндiрiстен оамды ебек блiнуiнi тередеуiне жне оны сырты жадайларын амтамасыз етуге деген сранысты суiне байланысты блiнiп шыты.

Ксiпорындарды сырты жадайлары бiркелкi болмаандытан, инфрарылым салалары да бiркелкi емес. Сол себептi, инфрарылымды трт трлi iрi салалар тобына блуге болады:

1. ндiрiстiк инфрарылым - ндiрiс процестерiнi тiкелей сырты жадайларын амтамасыз ететiн салалар кешенi. Оан жк тасу клiгi, ктерме сауда, электрмен, газбен, сумен амтамасыз ету, ойма шаруашылыы, байланыс, информацияны ндеу салалары жне iскерлiк ызметтер сферасы жатады. Iскерлiк ызметтер сферасы жарнама мен маркетингтiк ызмет крсетудi, жала алу (беру) мен лизингтi, басару, инвестициялы саясат, т.б. жнiнде консультациялы ызмет крсетудi, инжинирингтi амтиды.

2. леуметтiк инфрарылым – жмыс кшiн дайы ндiрумен байланысты салалар кешенi: денсаулы сатау, бiлiм беру, жеке сауда, жолаушылар тасу клiгi, трын й – коммуналды шаруашылы, оамды таматандыру, демалысты йымдастыру т.б. салалар.

3. Институтты инфрарылым – экономиканы макроэкономикалы реттеудi жзеге асырушы салалар мен ызмет сфераларыны кешенi. Оан мемлекеттiк аппарат, несиелiк- аржылы сфера, т.б. жатады.

4. Экологиялы инфрарылым – адам тiршiлiгiнi зиянды жатарынан оршаан ортаны орау, оам ндiрiсi дамуыны экологиялы жадайларын амтамасыз ету сфералары мен инженерлiк рылыстарды кешенi.

Бiз бл таырыпта ндiрiстiк инфрарылымны негiзгi саласыны бiрi – клiк кешенiнi дамуын мемлекеттiк реттеу мселелерiне тоталып темiз. Себебi, бiрiншiден, клемi шаын жмыста барлы инфрарылым салаларыны мемлекеттiк реттеу ерекшелiктерiн, дiстерiн, аидалары мен механизмдерiн оушыа тсiнiктi болатындай етiп ысаша жазу ммкiн емес; екiншiден, клiк кешенiнi халы шаруашылыындаы рлi те жоары. Ол экономикалы, леуметтiк, ораныс, саяси жне мдени маызды мiндеттердi атарады.

Клiк кешенiнi экономикалы маызы оны орындайтын ызметiне байланысты. Клiк кез келген ндiрiстi айырылмас блiгi болып саналады жне оамды ебек блiнуiнi негiзгi материалды базасы болып есептеледi. Клiк тауар ндiрушi мен тауар ттынушыны, айма пен айматы, ксiпорындарды бiрiмен - бiрiн байланыстыру ызметiн атарады. Клiксiз жаа ке орындарын, жаа аудандарды игеру ммкiн емес. Клiк халы шаруашылыыны iрi бiр саласы. Оны негiзгi орлары халы шаруашылыындаы барлы негiзгi орларды 13 % - ын райды. Егер бан ведомсволы клiктi орларын осса бл крсеткiш лдеайда жоары болады. Халы шаруашылыында жмыс iстейтiн жмысшыларды 20 %-ы клiкте жне клiк шiн жмыс iстейдi. Клiк тауарды баасына те лкен ыпал жасайды. Клiк шыындары кптеген жктердi баасыны 40 % блiгiн алады.

Республика клiк кешенi мемлекеттiк реттеу жк тасымалдау шыыныны аз болуын, тасымал жылдамдыыны нерлым жоары болуын, тасымалдауды здiксiз болуын амтамасыз етуi тиiс.

азастан Республикасыны клiк кешенiнi дамуын мемлекеттiк реттеудi негiзiн 1994 жылы ыркйектi 21 жлдызында абылданан “азастан Республикасындаы клiк туралы” За райды.

Осы заа сйкес клiк ксiпорындарыны ызметiн мемлекеттiк реттеу ыты базаны алыптастыру, лицензиялау, салы салу, несиелеу, аржыландыру мен баа ру, инвестициялы, бiркелкi леуметтiк жне ылыми-техникалы саясаттарды жзеге асыру, баылау жолымен жргiзiледi (5-бап).

азiргi кезде Республиканы клiк кешенiн басару азастан Республикасыны Клiк жне коммуникациялар министрлiгiне жктелген. Аталан заа жне осы министрлiк туралы кiмет бекiткен Ережеге сйкес, оны негiзгi мiндеттерi болып мыналар саналады:

- клiк саласында азастан Республикасыны мдделерiн орау;

- клiк саласында мемлекетаралы жне халыаралы атынастарды жзеге асыру;

- меншiк трлерiне арамай, барлы клiк трлерiнi жмысын реттейтiн За актiлерiнi, стандарттарды, нормаларды жобасын дайындау;

- клiктi барлы трлерiнi дамуыны тжырымдамасы (концепциясы) мен мемлекеттiк лтты бадарламаларын дайындау, инвестициялы ылыми- техникалы жне леуметтiк саясаттарды алыптастыру жне жзеге асыру, жне де кадрларды дайындау;

- республика халы мен экономикасыны тасымалдауа жне онымен байланысты ызметтерге деген сраныстарын анааттандыруа жадай жасау;

- клiк ызметiн ттынушыларды ын сатауды баылау;

- Республиканы тасымалдауа деген мемлекеттiк ажеттiлiктерiне болжау жргiзу;

- азастан Республикасыны клiк кешенiнi жмысын координациялау жне оны дамуын мемлекеттiк реттеу.

Клiк кешенi туралы толы млiмет алу жне бiр сздi р трлi тсiнуге жол бермес шiн ке олданылып жрген “клiктiк” терминдерге тсiнiк ( анытама) бере кетейiк.

Клiк жйесi – тасымалдау жмысын атаруда бiрiмен- бiрi тыыз байланыста болатын р трлi клiк трлерiнi кешенi. Кбiнесе бл термин жеке мемлекетке, аумаа не iрi алаа байланысты олданады.

азiргi кезде клiк дегенiмiз- халы шаруашылыыны крделi iрi кешенi. Оны рамында магистралды клiктi дербес салалары ана емес, сонымен бiрге алалы жне ндiрiстiк клiк трлерi де бар. кiмшiлiк – шаруашылыты дербестiгiне арамастан, клiктi барлы трлерi бiрiне-бiрi белгiлi бiр туелдiлiкте болады, тасымалдау процесiне ана емес, сонымен бiрге шаруашылы жргiзудi аыры техникалы- экономикалы нтижелерiне жептеуiр ыпал етедi.

Клiк торабы – республиканы не жеке ауматы алалары мен ауылдарын байланыстыратын барлы жол атынастарыны жиынтыы.

Жалпы пайдалану (магистралды клiгi) – олданылып жрген Задар мен нормативтiк актiлерге сйкес, меншiк туелдiлiгiне, кiм сынанына арамастан жктер мен жолашыларды тасымалдауа тиiстi клiк.

Оан темiр жол клiгi, теiз жолдары клiгi, зен жолдары клiгi, автомобиль клiгi, уе жолдары клiгi жне быр клiгi жатады.

Жалпы пайдалану клiгi мемлекеттi клiк жйесiнi негiзiн алайды. Клiктi осы трi дербес “клiк ндiрiсi” болып саналады, себебi ол мемлекеттi тасымалдауа деген негiзгi сраныстарыны анааттандырылуын амтамасыз етедi.

Жалпы пайдалануа жатпайтын клiк – тек ана з ведомствосыны тасымалын атаратын жне баса клиенттердi тасымал талабын орындаа мiндеттi емес, ведомстволы клiк. ндiрiстiк ксiпорындарыны ведомстволы клiгiн кбiнесе “ ндiрiстiк клiк” деп атайды.

азастанда осы клiк трлерiнi барлыы да ызмет крсетедi. Тек республиканы географиялы орналасуына байланысты теiз жолдары клiгi ендi ана рылуда. Республикада “ Атау” жне “Баутино” теiз порттары бар.

азастан шiн тменгi себептерге байланысты клiктi халы шаруашылы маызы те жоары.

- батыстан шыысы арай 3000 километрге, солтстiктен отстiкке 1700 километрге созылып жатан республика аумаыны кедiгi;

- жк тасымалдау ашытыыны зындыы;

- негiзiнен ндiрiлетiн нiм трлерi – кмiр, темiр рудасы, мнай жне мнай нiмдерi, металургиялы нерксiп пен ауыл шаруашылыы нiмдерi – асыл жерлерге тасымалдауды ажет етедi.

Клiктi р трiнi тасымалдауа тиiстi жктi трiне жне тасымал ашытыына байланысты тиiмдi пайдалану сферасы бар. Мысалы, авиация жне темiр жол клiктерiн алыс ашыа тасымалдауда пайдаланан тиiмдi. ыса ашытытарда автомобиль клiгi баса клiк трлерiне араанда ыса мерзiмде жк жеткiзудi жне шыындарды аз болуын амтамасыз етедi. быр желiсi, мнай, газ жне мнай нiмдерiн (клемi лкен болса) тасымалдауда тиiмдi. ткiзу абiлетi бiрдей болан жадайда 1 км быр желiсiнi рылысы темiр жол рылысынан 2-2,5 есе арзана тседi.

Республиканы ыайлы геостратегиялы жадайы клiк кешенi дамытуды маызды алы шарты болып отыр. Халыты оныстану тыыздыыны тмендiлiгi ( 1 шаршы км-ге 6 адам), табии ке орындары мен экономикалы белсендi орталытарды бiрiнен-бiрi ашы орналасуы жне шетел рыноктерiнен алшатыы клiк инфрарылымыны экономикалы дамуыны негiзгi факторларын райды. Бл, баса елдердi экономикасына араанда азастан экономикасы клiк кешенiнi жмысына жоары дегейде туелдi екенiн крсетедi.

Нары атынастарына ту жадайында республика клiк кешенiнi экономиканы баса салаларынан ерекшелелiгi оны залалсыздыы мен табыстылыы. азастанны клiк кешенiнi дамуын тмендегi кестелерде берiлген крсеткiштер бойынша талдап круге болады.

12 кесте

Клiк трлерi бойынша жк жнелту жне жк айналымы.

Клiк трлерi	Жк жнелту, млн. тонна	Жк айналымы, млрд. т/км
			2000 жыл 1990 жыла пайыз-бен				2000 жыл 1990 жыла пайыз-бен
Клiк, барлыы	2612,2	1155,3	695,8	26,6	472,0	160,4	180,5	38,2
Соны iшiнде: Темiр жол	345,0	161,1	171,8	49,7	407,0	124,5		30,7
Автомобиль	2235,8	954,2	384,7	17,2	44,8	10,8	4,5	10,0
Iшкi су жолдары	10,7	2,0	0,45	4,2	3,9	0,8	0,042	1,3
Авиация	0,07	0,03	0,02	28,)5	0,8	0,1	0,1	12,5
быр желiсi	20,6	37,9	138,8	673,7	16,4	24,2	50,9	310,3

2000 жылы 1990 жылмен салыстыранда жк жнелту – 26,6%-а, жк айналымы – 38,2%-а дейiн азайан. Мндай тенденция клiктi барлы трлерi бойынша байалады. Мндай жадайды алыптасуына республика экономикасыны нарыты атынастара туiне байланысты тауар ндiрiсiндегi дадарыс себеп болып отыр. Тек ана быр желiсi бойынша жк жнелту (637,7 %) жне жк айналымы (310,3 %) клемi крт жоарлаан, йткенi клiктi бл трiмен экспорта баытталан мнай жне газ нiмдерi тасымалданады.

Кестедегi крсеткiштерден байайтынымыз, жк тасымалдауда автомобиль клiгiнi сыбаалы салмаы, ал жк айналымында темiр жол клiгiнi алатын лесi жоары.

13 – кесте

Жалпы пайдаланудаы клiк трлерi бойынша жолаушылар тасымалдау жне жолаушы айналымы

	Жолаушы тасымалдау, млн. адам	Жолаушы айналымы, млн. ж/км
			2000 жыл 1990 жыла пайыз-бен				2000 жыл 1990 жыла пайыз-бен
Клiк, барлыы	3899,2	1893,6	654,4	16,7				23,8
Соны iшiнде: Темiр жол	42,6	37,4	21,3	50,0				51,7
Авто- мобиль *	3504,5	1548,7	480,8	13,7				11,9
Iшкi су жолдары	3,6	0,4	0,1	2,7	112,9	5,7	1,0	0,8
Авиация	8,6	2,0	0,8	9,3				13,5
быр желiсi	339,9	305,1	151,4	44,5				30,9

* 2000 жыл – оперативтi млiмет

Соы он жылда клiктi барлы трлерi бойынша жолаушы тасымалдау жне жолаушы айналымы крсеткiштерi халыты тлемдiк абiлетiнi тмендеуiне жне бааны либерализация салдарынан тасымал тарифтерiнi доары болуына байланысты “лдырап” кеткен. сiресе, ыса ашытытарда жолаушылар арнаулы клiк трлерiнi ызметiнен бас тартып, з клiгiн немесе жеке “тасымал” клiгiн пайдаланады. алаларда, алаа жаын мекендерге жлаушы тасымалдауда жеке “тасымал” жолаушылар тасымалдаумен айналысатын ксiпорындара кштi бсекелестiк ксетiп отыр. Сол себептi, 2000 жылы 1990 жылмен салыстыранда автомобиль клiгiмен жолаушы тасымалдау – 13,7 %, жолаушы айналымы – 11,9 % болан. Темiр жол клiгi, негiзiнен, алыс ашытыа жолаушы тасымалдайтындытан жне табии монополия ретiнде тасымал тарифi мемлекет тарапынан адаалауда боландытан, баса клiк трлерiне араанда, оны жоарыда аталан крсеткiштерi кп тмендеген, яни жолаушы тасымалдау – 50 %, долаушы айналымы – 51,7 пайызды раан. Жалпы айтанда клiк кешенi де экономиканы баса салаларындай тере дадарыста.

Оны негiзгi себептерi ретiнде, жоарыда айтылан дадарыса байланысты экономиканы негiзгi салаларына нiм ндiру клемiнi те тмендеп кетуiн, халыты тлемдiк абiлетiнi тмендеуiн, клiк ызметiнi дер кезiнде тленбеуiн, аша айналымыны бзылуына байланысты аржылы иыншылытарды жне де экономиканы мемлекеттiк реттеу шаралары кiмет тарапынан стiртiн, ылыми натылаусыз жргiзiлгендiгiн атауа болады.

азастанны жалпы пайдаланудаы клiк торабын 14061,8 км темiр жолдары, 87 мы км. автомобиль, 4 мы км. iшкi су, 500 км. троллейбус пен трамвай жолдары райды.

Республика темiр жол магистральдарыны тыыздыы 1000 шаршы метрге шаанда 5,3 км. ТМД елдерiнде бл крсеткiш орташа аланда 6,4 километрге те.

Электрлендiрiлген жалпы пайдаланудаы темiр жолдарды лесi азастанда 26 %, зiрбайжанда – 60 %, Ресейде – 45 %.

Жалпы пайдаланудаы автомобиль жолдарыны зындыы атты апталан (асфальтталан) автомобиль жолдарыны лесi 95 %, тыыздыы – азастанда 1000 шаршы километрге 29,7 км., зiрбайжанда, Арменияда, Белоруста, Грузияда, Молдовада жне Украинада – 248-296 км. азастан бойынша автомобиль жолдарыны е жоары тыыздыы Солтстiк азастан облысында (74,2км), е тменi – ызылорда облысында (11,6км).

Республика клiк кешенi озалыс составтарымен, керектi жабдытармен амтамасыз ету жаы да те нашар. Елiмiзде аталан заттарды ндiру ндiрiсi млде жо.

Клiк кешенiнi азiргi кездегi дамуы жуы арада тмендегi мселелердi шешудi талап етедi:

- халыаралы, соны iшiнде транзиттiк тасымалдарды амтамасыз ету шiн барлы клiк трлерi мен коммуникация жйесiнi жеткiлiксiз дамуы, сырты рынокке мнай жне газ тасымалдайтын быр желiлерiнi, баыттарды баламалы болмауы;

- халыаралы тасымалды, контейнерлiк жктердi ндеуге абiлеттi теiз жне зен айлатарыны, темiр жол стансаларыны нашар дамуы;

- темiр жол жне автомобиль клiгiнi жол шаруашылыыны техникалы дегейiнi тмен болуы, магистральды мнай жне газ бырларыны, озалыс составтарыны физикалы тозу дегейiнi жоары болуы;

- озалыс составтарыны жергiлiктi ндiрiсi болмауы, жндеу базасыны нашарлыы;

- тасымалды йымдастыруды жалпы абылданан талаптара сай болмауы, жктердi сатау мен озалыс ауiпсiздiгiн амтамасыз етудегi кемшiлiктер, т.б.

Жоарыда айтылан жадайлара байланысты, республика клiк кешенiнi дамуын жасарту шiн мемлекет тарапынан белсендi шаралар жргiзiлуi тиiс. Республика кметi клiк кешенi реформалауды жекешелендiру мен шетел инвестицияларын тартуды ынталандыруа тiреп отыр.

Сол себептi, ендi клiк кешенiн жекешелендiру мселелерiне тоталайы. Клiк трлерiнi ерекшелiктерiне арай, оларды жекешелендiру де р трлi жолдармен жргiзiлуi тиiс.

Барлы клiк трлерiнi арасында темiр жол клiгi – оны республика экономикасында алып отыран орнына арай жне “масштабы” болуы себептi жекешелендiру шiн те иын объект болып табылады. Сондытан, алдымен осы процесс баса елдерде алай жргiзiлдi, соны еске алайы. АШ-та, 1980 жыла дейiн темiр жолдарды негiзгi блiгi мемлекеттiк меншiкте болды. 1980 жылы Конгресс ьемiр жолдарды жекешелендiру туралы за абылданды, соны нтижесiнде, бiрiншi класты жолдарды брi дерлiк жекешелендiрiлiп, жеке компанияларды олына кштi, темiржолдара федералды кiмет тарапынан крсетiлген аржылы кмек 2,8 млрд доллардан (1981 жыл) 0,1 млрд доллара (1986 жыл) дейiн тмендедi.

Жапонияда да, 1980 жылдарды ортасында, темiр жолдар ттас жекешелендiрiлген. Бл жерде, АШ-дай территориялы емес, функционалды принцип олданылан, яни рбiр дербес компания з мамандандырылуы ретiнде жк тасымалдау, жолаушы тасымалдау, жолды кту, т.б. жмыстарды бiрiн тадап алан. 1987 жылдан бастап темiр жол пайдасы жоары салаларды атарына осылан.

Италияда 1990 жылдара дейiн, темiр жол ттастай мемлекет меншiгiнде болды. Бiра, азiргi кезде жиырмаа жуы жеке меншiктегi темiр жолдар бар. 90 –жылдарды басынан темiр жолдарда акционерлiк оам ретiнде айта йымдастыру туралы мселе ойылуда. Ал, Голландияда мемлекет азiрдi зiнде туелсiз темiр жолды акционерлiк компанияны акциясына ие болып отыр. Германия мен Франция сияты Еуропаны дамыан елдерiне келетiн болса, бл елдерде темiр жол ттас мемлекет меншiгiнде жне мемлекеттiк бюджеттен дотация алып отырады.

Сонымен, р елде темiр жола меншiк мселесi р трлi шешiлген. Дегенмен, магистральды темiр жолдара мемлекеттiк меншiктi саталуы басым.

Ендi азастана тоталайы. Бiздi пiкiрiмiзше, азастанда магистральды темiр жолдара мемлекеттiк меншiктi сатау ажет. Блай олайтын себебiмiз, бiрiншiден, темiр жол клiгiнi экономикадаы рлi те жоары, екiншiден республика темiр жолыны тыыздылыы те тмен (1000 шаршы километрге 5,3 км), шiншiден, барлы магистральдар белгiлi бiр баытта баламасыз.

Еуропалы одаты азастан шiн ТАСИС бадарламасын жасаушылар да осындай тжырыма тоталып отыр. Олар, тменгi себептерге байланысты, азастанны темiр жолдарын жекешелендiруге зiрге болмайды деп есептейдi:

- жекешелендiруге ажеттi капитал кез келген азастанды консорциум шiн те жоары болады. Темiр жол шет елдiк компанияларды олына кшуi ммкiн, бiра те маызды стратегиялы активтер шiн бндай жадай орынсыз болар едi;

- азастанда темiр жолдар табии монополия болып табылады. Жекешелендiрiлген жадайда бндай монополиялара мемлекет тарапынан те ата басару шаралары олданылуы ммкiн, сол себептi оларды коммерциялы пайда табуа деген еркiндiгi те шектеулi болады;

- азiргi кезде жолаушы тасымалдауда кптеген леуметтiк жеiлдiктер бар. Темiр жолды жекешелендiрген компаниялар ондай жеiлдiктер беруден бас тартады;

- темiр жолдарды аржыландыруында лi кнге дейiн мектептер, ауруханалар мен баса да леуметтiк объектiлер бар, темiр жол жмысшылары кптеген жеiлдiктердi пайдаланады. Ешбiр жеке компания аталан леуметтiк ытарды сатауа кепiлдiк бере алмайды.

Магистральды линиялардан баса мыдаан километр кiре берiс жолдары, тйы линиялар (магистральдардан тараан) бар. Олар брын да темiр жол ксiпорындары мен йымдарыны меншiгiнде болмаан, оларды негiзгi мiндетi – бiр немесе бiрнеше ксiпорынны жктерiн абылдау жне жнелту болатын. Осы сияты жолдарда р трлi меншiктегi ксiпорындар рылуы ммкiн. Мемлекет тарапынан оларды абылданан техникалы нормативтерге сай болуы баыланып отырылуы керек.

Сонымен бiрге, темiр жол клiгiнде жк арту, жк тсiру жмыстарыны лкен кешенi бар. Оларды жеке меншiктегi ксiпорындар, жеке тлалар, мемлекеттiк ксiпорындар мен темiр жол йымдары атара алады. Бл жмыстарды орындауда андай ксiпорынны ызметiн пайдалануды жк жнелтушi мен жк абылдаушы шешедi.

Барлы меншiк трлерiндегi ксiпорындарды бiрлесiп жне жеке жмыс жасауына болатын темiр жол клiгiнде таы да бiр сфера бар. Ол – жндеу жмыстары, магистральдi линияларды сенiмдi жмыс жасауы шiн ажеттi материалды, механизмдер мен машиналарды осалы блшектерiн дайындау жне жеткiзiп беру. Керектi жабдытарды, осалы блшектердi кiмнен сатып алу – нарыты экономикады темiр жолдар шiн айырмасы жо, негiзгiсi, оларды баасы, сенiмдiлiгi жне стандарттара сай келуi анааттандырса болды.

Нарыты экономикаа тпелi кезеде темiр жол клiгiн реформалауды зiндiк ерекшелiктерi бар. Клiктi бл трiнi ор сыйымдылыы те жоары, ндiрiстiк тасымал процесi технологиялы здiксiз болуы керек. Яни, темiр жол шаруашылыыны ешандай блiгi – мейлi жол учаскесi болсын, мейлi жолаушы вагоны болсын - з бетiмен ызмет жасай алмайды.

1997 жылды атар айында Республика кiметi ш дербес зады тлалы темiр жолдарды негiзiнде “азастан темiр жолы” Республикалы мемлекеттiк ксiпорнын ру туралы шешiм абылдады. Ксiпорынды рудаы масат – тасымал процесiн басару рылымын отайландыру, арты звеноларды жою, темiр жол саласыны аржылы – экономикалы жадайын тратандыру. Алашы кезеде еншiлес 12 мемлекеттiк ксiпорын рылды, кейiннен олар бiркелкi рылымды алты темiр жол басармасы болып айта рылды. Олар – Амола, Алматы, Батыс, Сарыара, Семей жне Тркiстан темiр жолдары. Темiр жолдарды есеп айырысу баасы арылы аржыландыру жйесi, орталытандырылан материалды – техникалы жабдытау жйелерi енгiзiлдi. 1998 жылдан “азастан темiр жолы” РМК трт звенолы басару рылымынан екi звенолы басару рылымына шiрiлдi. Саланы реформалау лi аяталан жо. азастан Республикасы кiметiнi 2002 жылы 15 наурыздаы аулысымен мемлекеттi 100 пайыз акциялар пакетiмен “азастан темiр жолы” лтты компаниясы акционерлiк оамы рылды.

Темiр жол клiгiне араанда, уе жолы клiгi жекешендiруге ыайлы. Сондытан болар азiрдi зiнде азастанда мемлекеттiк “Эйр азастан” уекомпаниясымен атар ондаан жеке меншiк нысанындаы уекомпаниялары (“Азамат” “Саяхат”, т.б.) жмыс iстеуде.

уе жолы клiгi здерiнi атаратын мiндеттерiмен ерекшелiнетiн ш трлi кешеннен трады. Бiрiншiден, уе озалысын басару кешенi. Кез келген егемендi мемлекетте бiр ттас аэронавигация мен озалысты басару жйесi болуы шарт. Бл жйе, азастанны уе кеiстiгiн пайдалананы шiн жне крсетiлген ызметке тлем жасаса кез келген меншiктегi уе компанияларыны шатарыны шуын амтамасыз етедi. Жне де, азастанны уе кеiстiгi “Ата зада” крсетiлгендей, азастан Республикасыны ерекше меншiгi. Сондытан, уе озалысын басару кешенi жекешелендiрудi ешандай трiне жатпайды.

Екiншiден, шу- техникалы кешенi. Оан барлы типтегi пайдалануда бар шатар кiредi.

шiншiден, аэропорт кешенi. Оны негiзгi мiндетi - уе жолымен жктер мен жолаушыларды тасуды, шатарды онуы мен шуын жне осы рекеттермен байланысты жмыстара деген сранысты анааттандыру.

Соы екi кешенде барлы трдегi меншiктегi ксiпорындар жмыс iстей алады.

Автомобиль клiгi темiр жол жне уе жолы клiктерi сияты крделi технорылымен байланыспаан, сондытан оны жекешелендiру иын емес. Жекешелендiру процесiбасталана дейiн республикада 480-нен астам автоклiк ксiпорындары болан. Жекешелендiрудi бiрiншi кезеiнде оларды барлыы толы шаруашылы, аржылы еркiндiк алан. Бiра, бiздi ойымызша, экономиканы тпелi кезеiнде, автоклiктi республиканы агронерксiп кешенiнi дамуындаы атаратын рлiн ескере отырып (мысалы, егiн жинау компаниясындаы) шамамен 12-13 мы жк таситын автомобильдердi мемлекет меншiгiнде стаан жн.

Мнай, мнай нiмдерiн жне газды тасымалдаумен айналысатын быр желiсi клiгi ерекше жадайда. Аныына келгенде, клiктi бл трi жалпы пайдалану клiгiне жатпайды, ол, дрысын айтса, ведомстволы (ндiрiстiк) клiк, бiра халы шаруашылыыны барлы салалары шiн пайдаланылады жне республика шiн стратегиялы маызы те зор. Бiздi ойымызша, клiктi бл трi мемлекет меншiгiнде алуы тиiс. Дегенмен, азiргi тада газ тасымалдау бырлары шетелдiк компаниялара сатылан немесе басаруа берiлген.

Клiктi баса трлерiнi жк тасымалдауда алатын орны шамалы, сондытан оларды реформалау мселелерi бл жмыста аралмады.

Бiз клiк кешенiн жекешелендiру мселелерiне кеiрек тоталан себебiмiз, нарыты экономикада экономиканы мемлекеттiк реттеу дiстерiн олданылатын болса, керiсiнше, жеке меншiктегi ксiпорындарды жмысына мемлекет жанама дiстердi олдану арылы араласады.

Экономикада мемлекеттiк реттеудi тымды механизмдерiнi атарына болжау мен жоспарлауды жататыны белгiлi. кiмет аулысы мен (16 мамыр 1996ж.) “азастан Республикасыны леуметтiк –экономикалы дамуыны индикатифтi жоспарларын жасау ретi мен тртiбi туралы Ереже” бекiтiлдi. Осы Ережеге сйкес, Экономика жне сауда министрлiгi баса да атарушы билiк органдарымен бiрге азастан Республикасыны леуметтiк –экономикалы дамуыны за мерзiмдiк (10-15 жыл), орта мерзiмдiк (3-5 жыл) жне аымдаы ( бiр жылды ) жоспарларын дайындайды. Осы жоспарларды рамында республика клiк кешенiнi даму жоспары да жасалады.

Республика клiк кешенiнi рама жоспары бiрнеше блiктерден трады. Олар:

1) жктер мен жолаушыларды тасымалдау жоспары – ттас жне клiк трлерi бойынша;

2) клiк торабын дамыту жоспары;

3) жылжымалы составтарды пайдалану жоспары.

Жоспарды р блiмiнде зiне тн экономикалы крсеткiштер есептелiнедi. Клiк кешенiнi даму жоспарыны негiзгi крсеткiштерi шартты трде 4 топа блуге болады.

Бiрiншi топа – тасымалдау клемiнi дегейiн сипаттайтын крсеткiштер жатады. Атап айтанда, жк (жолаушылар) тасымалдау клемi (тонна немесе жолаушылар саны); орта тасымал ашытыы (км); жк айналымы (т)(км) жне жолаушы айналымы (ж)(км).

Екiншi топа - клiктi жылжымалы составтарын, техникалы ралдарын пайдалану крсеткiштерi жатады. Мысалы: темiр жол клiгiнде: вагонны статикалы жне динамикалы салмаы, т.б.

шiншi топа – клiк торабы крсеткiштерi жатады. Мысалы: темiр жол торабыны зындыы; оны iшiнде екi жолды темiр жолдарды зындыы; автомобиль жолдарыны зындыы, оны iшiнде атты абатты (асфальттандырылан) жолдарды зындыы, т.с.с.

Тртiншi топа – клiк кешенi озалыс составтармен, яни вагондармен, электровоздармен, автомобильдермен, шатармен амтамасыз ету крсеткiштерi жатады.

Жоарыда аталан крсеткiштер жоспарда ксiпорынны меншiк нысанына байланысты дерективтi не индикативтi болуы ммкiн. Ендi, клiк кешенiнi негiзгi крсеткiштерiн жоспарлау процесiнде натылау дiстемесiне тоталайы.

Жк тасымалдау жоспарын жасау алдымен тасымалдауа жататын барлы жктi клемiн анытауды, оны клiк трлерi арасында блудi, тасымалдау ашытыын есептеудi талап етедi. Содан со жк айналымы крсеткiшi жоспарланады.

Жк тасымалдау клемi iрiленген лшегiштер дiсiмен жне балансты дiспен есептелiнедi.

Iрiленген лшегiштер дiсi негiзiнде за мерзiмдiк жоспарлар жасалан кезде олданылады. Жк тасымалдау клемi белгiлi бiр жктердi ндiру клемi мен тасымалдау клемiнi арасында ткен жылдарда алыптасан зады атынаса байланысты аныталады.

Санды атынас тасымалдау коэффициентi трiнде берiледi.

Бл жерде:

Тк – тасымалдау коэффициентi;

Ж.К. – тасымалданан жк клемi;

.к. - ндiрiлген нiм клемi.

Алынан крсеткiш жоспарлау кезенiнде тасымалдау iсiне ыпал жасайтын факторларды ескере отырып тзетiледi.

аида сай, бл коэффициент бiрден арты болмауы тиiс, бiра айталанан тасымалдар болса (Мысалы, кмiрдi байыту комбинатына апару, содан со ттынушылара жеткiзу) онда бiрден арты болуы ммкiн.

ыса жне орта мерзiмдiк жоспарлар жасау кезiнде негiзгi дiс ретiнде балансты дiс олданылады. Тасылуа тиiстi жктi клемiн анытау шiн ауданды нiм ндiру жне ттыну балансы жасалынады (6-лгi).

6-лгi. Ауданды нiм ндiру жне ттыну балансы

нiм-нi трi	оры	Блiнуi	Жос-парлы кезе-нi со-ын-даы ал-ды
Жос-парлы кезе-нi ба-сын-даы ал-ды	н-дi-рiс к-ле-мi	Бас-а кз- дер-ден	Бар-лы-ы	Жер-гiлiктi ттыну	Жалпы пайдала-нуа жат-пайтын клiкпен тасымал-дау	Жалпы пайда-лану клiгi-мен тасы-малдау	Соны iшiнде: темiр жол, авто-мобиль авиация, т.б.
Тас кмiр
Темiр руда-сы
Т.б.

Тасымалдауа тиiстi жк клемi аныталан со, оны клiктi р трлерiне тиiстi тасымалдау клемiне блу керек. Бл кезде р клiктi зiндiк ерешелiктерi, тасымалдауды зiндiк ны, ммкiндiктерi ескерiледi. Себебi, клiктi жалпы экономикалы тиiмдiлiгi кбiнесе тасымал клемiнi клiктi р трлерiнi арасында дрыс блiнуiне байланысты.

Сонымен атар жоспарлау органдары практика жзiнде республика жне облыстар клемiнде клiк балансын жасайды (7-лгi).

7-лгi. Клiк балансы

Крсеткiштер	Клiк трлерi
Темiр жол	Авто-мобиль	Iшкi су жол-дары	Т.б.	Барлыы
1. Жк жнелту
2. Жк абылдау
3. Республика iшiндегi тасы-мал
4. Сырта (баса елдерге) жк тасымалдау (-)
5. Сырттан (баса елдерден) жк тасымалдау (+)
6. Тасымалдау сальдосы (+,-)

Бл балансты млiметтерi тасымал клемiн крсетiп ана оймай, сонымен атар республика (облыс) экономикасыны даму дегейiн, баса республикалармен(айматармен) клiктi байланыс дрежесiн крсетедi.

Жк айналымын анытау шiн жне де орташа тасымал ашытыын бiлу керек. Осы крсеткiштердi есептеу шiн аймааралы жк алмасу жоспары жне тиiмдi жк тасу желiсi (схемасы) жасалынады (8-лгi).

8-лгi. Аймааралы жк алмасу жоспары (шахматты баланс)

ндiру облыстары	Ттыну облыстары
Алматы	Астана	Шы-ыс аза-стан	О-тстiк аза-стан	Т.б.	Бар-лы-ы
Алматы Астана Шыыс азастан Отстiк азастан Т.б. Барлыы

Осы балансты жасау негiзiнде облыстар (айматар) арасында жк тасу ашытыын ысарту арылы оамды ебектi немдеуге себебiн тигiзетiн тиiмдi клiктiк байланыстар руа тырысу керек. Бл те крделi мселе. Оны шешу шiн аймааралы клiк байланыстарыны бiрнеше варинты жасалынады. Соларды iшiнен е тиiмдi, тымды варианты тадап алынады. Бл жмыс экономикалы –материалды дiстер мен электронды- есептеу техникасын олдану арылы орындалады.

Осы масатпен клемдi жктердi р трi бойынша тиiмдi жк тасу желiсi жасалынады. Оны кмегiмен жктердi тиiмдi жнелтi баыттары аныталады. Бл жмыста нiм ндiру пунктерi мен ттыну пункттерiнi орналасу орны ескерiледi.

Жк тасымалау клемi жне орташа тасымал крсеткiшi арылы жк айналым клемi аныталады.

Ел Президентiнi 1997 жылы азастан халына “азастан –2030 барлы азастандытарды сiп ркендеуi, ауiпсiздiгi жне л-ауатыны артуы” жолдауына инфрарылым, сiресе, клiк жне байланыс 6-за мерзiмдi басымды ретiнде белгiленген. Осы жата сйкес клiк трлерiнi алдында тран стратегиялы мiндеттердi iске асыру шiн тмендегi шараларды орындалуын амтамасыз ету керек*.

Темiр жол клiгi бойынша:

- халыаралы клiк жне сауда байланыстарын, сондай-а Трансазия магистралi бойынша транзиттiк жк тасыны амтамасыз ететiн негiзiгi темiр жол баыттарын жаарту;

- Досты станциясын дамыту мен Досты- Атоай учаскесiн ныайтуды аятап, оны ткiзiм абiлетiн 10 мы тонна жк тасымалына дейiн жеткiзу;

- жк жинаталатын аудандарда кп модульдi терминалдар йымдастыруа кiрiсу, сол арылы клiктi сан трлерiнi ** технологиялы бiрлiгiн амтамасыз ететiн контейнерлiк жне бумалы тасымалды олдана бастау;

- барлы клiктiк- коммуникациялы монополияларды батыл айта рылымдауды жзеге асыру, оларды бейiне сйкес келмейтiн ксiпорындардан арылту.

Автомобиль жолдары жне автоклiк бойынша:

- автомобиль жолдарын шапша аралытар ру арылы халыаралы тасымалды амтамасыз етеiн баыттарды дамыту;

- жеке меншiк автомагистральдар салу, азiргi барларын жекешелендiру мен концессияа беру жнiндегi жмыстарды бастау.Олара осы заманы халыаралы талаптар дегейiне ызмет крсетуiн амтамасыз ету;

- ауылды жерлердегi автожолдарды желiсiн басымды тртiбiмен дамыту жне за мерзiмдi келешекте оларды тыыз табанды жола кшiрiлуiне жету, автомагистральдар мен кпiр конструкцияларны ткiзiм абiлетiн жасарту.

уе клiгi бойынша:

- авиацияда тртiп орнату жне шатар паркiн лизинг пен жоары сыныпты шатарды белгiлi бiр клемiн сатып алу есебiнен толытыру;

- уежайларды айта жаартуды ола алу, ызмет крсету мен сервистi амтамасыз ету дегейiн халыаралы стандарттара дейiн жеткiзу;

- азастан арылы тетiн транзиттiк уе желiлерiн дамыту масатында уе озалысын басару жйесiн айта йымдастыру.

Су клiгi бойынша:

- “Атау” айлаын айта жаарту жне флотты “зен-теiз” трiндегi кемелермен толытыру шiн шетел инвестицияларын тарту;

- зен параходстволарыны жмысын, сiресе жк жне жолаушы тасымалындаы зiндiк ны тмен кемелердi iске осып, оларды жмысын жандандыру.

Жоарыда айтыландарды орыта келе, азастан жадайында клiк кешенiнi ерекшелiгi ретiнде жалпы жк тасымал клемiнде темiр жол мен быр желiлерi клiктерiнi лесiнi жоары екенiн, ал теiз клiгiнi лесi млде жо екенiн байауа болады. Сондытан клiк кешенiнi дамуы мемлекеттiк реттеуде тменде крсетiлген баыттара кiл блу ажет:

- екiншi жне электрлендiрiлген жолдарды кбейту арылы темiр жолдарды ткiзiм абiлетiн жоарлату;

- быр желiлерiнi, теiз клiгiн жне автомобиль жолдарын жетiлдiру мен жаадан салуа шет елдiк инвестицияларды тартуды ынталандыру.

Себебi, азiргi жадайда темiр жолдарды ткiзiм абiлетiн жоарлату жне жаа быр желiлерiн iске осуды жеделдету халыаралы экономикалы интеграцияны кшейту ажеттiлiктерiне сай келедi жне осы таырыпта аралан клiк жйелерiнi экономикалы тиiмдiлiгiн арттыруа ммкiндiк бередi.