аза тіліні ылым тілі ретіндегі маызы мен мні хаында

Ылым тілі

 

ылым тілі – ылым негізде жасалатын зіндік алыптасу принциптері бар, стильдік і ерекше деби тілді ылыма ызмет ететін бір тармаы.
Адам, оам, табиат жнінде аиат апарат беретін, шындыты баяндайтын ыл. мтін (текст). ылым тілі кптеген ыл.-зерттеулерде ыл. стильмен теестіріледі. ылым тілі жазумен тікелей байланысты. йткені ыл. стиль жазу арылы танылады. ылым тілі деби тілді бір тармаы боландытан оны пайда болуы мен алыптасуы сол деби тілді жасалуына тікелей атысты. йткені сол тілде ыл.-зерт. жмыстарыны жргізілуіне жне ыл. дебиеттерді жазылуына байланысты ылым тілі рбиді. ылым тілі айтылатын ойды анытылыын, длдігін, дрыстыын жне кез келген алым тсінерліктей дйектілігін алыптастыруы тиіс. Мны белгілі бір ым, мселе турасындаы логикалы жаынан тжырымдалан толы хабарлама десе де болады. Сондытан логикалы маызы зор. ылым тіліндегі сздер негізінен зіні бастапы маынасында жмсалады. Келтірінді, ауыспалы маынадаы сздер мнда болмайды.

ылым тілін алыптастыра бастаан ылым салалары негізінен здеріні терминдік лексикасын, термин сздерін жйелеп пайдаланады. Лексикада – атау сздерді, морфологияда зат есім тлалы сз таптарын, сондай-а етістік, есімдік, есімше, ксемше, т.б. сз трлері, синтаксис саласы бойынша – сз тіркестеріні кптеген трлері олданылады. Семантикада – маыналы, длдікті боланы шарт. Сонымен бірге ылым тілінде интернационалды сздер де жиі кездеседі. ылым тіліне тн негізгі ерекшеліктер – ылымны р саласына байланысты зінше дамиды. Мысалы, оамды ылымдар мен жаратылыстану ылымдары салаларыны немесе техника ылымдары салаларыны даму тарихынан зара жіктелмейтін згешеліктерді байауа болады. аза тілінде ыл. стильді алыптасуы бірдей емес. Оны кейбір нышандары азан ткерісіне дейінгі шыып тран бірен-саран газет-журналдар мен кітапшаларда байаланымен, оны толы анды ызмет ете бастауы 20 -ды 20–30-жылдарынан басталады.

ылым дамуымен бірге онда жаа ымдар мен атаулар пайда болып жатады. Мндай жаа сздер ыл. олданыста неологизмдер деп аталады. мірді даму задылыына сйкес лгіндей жаа сздерді біразы траталып, біразы олданыстан ыысып жатады. Мысалы, бір кезде олданыстан тспейтін социализм, коммунизм, комсомол, совхоз, колхоздар мен бесжылдытар тарихынан осыны ааруа болады. аза тілінде оамды ылымдарды кейбір салалары болмаса, жалпы ылым тілі толы алыптаспааны байалады.^[1]

1. аза Энциклопедиясы

аза тіліні ылым тілі ретіндегі маызы мен мні хаында

С..лісжанов

Л.Н.Гумилев ат. ЕУ

аза тіл білімі кафедрасыны

мегерушісі, филол. ыл. докторы

 

Егеменді азастан Республикасында аза тілінде ылым саласын дамыту – еліміздегі тіл саясатыны ана емес, республика ылымыны маызды рі тйінді тсы болып саналады. «Тілдерді олдану мен дамытуды 2001-2010 жылдара арналан мемлекеттік бадарламасында»: «аза тіліндегі ылыми шыармашылыты одан рі дамыту талап етіледі» деп атап крсетілген. Бл игі бастама жеміссіз де емес. аза тілінде кп жанрлы ылыми, ылыми-кпшілік дебиет, публицистика пайда болды. Тілді ылыми арым-атынас аясындаы ызметі арта тсуде. оамды ылым салаларын айтпаанны зінде жаратылыстану, техникалы дебиеттерді ана тілінде жазу дстрі ке ріс алды. ылыми саладаы осындай оматы арнаулы дебиетті жары круі, жариялануы – ылыми тілді (стильді) деби тілге жан-жаты сер етуші, ыпалы зор стильдерді біріне айналып, лтты тілді осы салада жмсауа ажетті, абілетті дейтін тілдік рылымдарыны жасалуына ызмет етіп отыр.

аза зиялылары ылым тілін дамыту туралы з ойларын р кез білдіріп отыран. Заманымызды заар жазушысы М. уезов азатан шыан трлі маман кілдерін ана тілінде жазуа ашы трде насихаттайды. Осы жолда кездесіп отыран иындытара з ренішін жасырмайды: «Ендеше, сол жртшылыа азатан шыан инженерлер, дрігерлер, биологтер, математиктер з ебектерін з халы тілінде жазып таратпауын немен атауа болады?

Ал, бізді бгінгі дебиет тіліміз байыанда сол ылыми-техниканы бар саласындаы ым тсініктер, атаулар молынан кіретіндіктен байыды дейміз. Ендеше, сол сздерді, сол ылымдара байланысты тіл, орам шеберліктерді осы ылымдарды з мамандарынан арты аза тілінде айтып бере алатын шеберлерді, айраткерлерді бір жатан арыза срап аламыз ба?» [1, 272-б.].

Мдениет айраткерлеріні азаша ылым тілін дамыту туралы осылай дабыл ктеруі тегіннен-тегін емес. йткені ылыми тіл – ылым жетістіктерін, ылыми апаратты жеткізетін тіл ана емес, «ылым тілі бгінде деби тілімізді е сбелі саласы, жон арасы» (. айдар). Адамзат дниені ылым арылы танып біледі десек, соны жеткізудегі тілді рлі орасан. Сондытан биология ылымыны докторы Н. Аралбаевты мына бір сздері те орынды айтылан деп білеміз: «андай ылым болсын сз арылы ындырылады, жария болады, йретіледі. р лт оны з тілінде тсініп, з тілі арылы дамытады. азастанда ботаника ылымы да аза тілінсіз ркендей алма емес. дебиетте сімдіктер дниесі кркемдік трыдан бейнеленсе, ботаника ылымы оны сыр-сипатын, пиясын наты ашып ынуды масат етеді... Бір сзбен айтанда, тіл мселесі ылымны дамуы шін де маызды. Сондытан да аза тілін дамыту туралы сз боланда оны ылыми салалара да тікелей атысы бар екенін тсіну иын болмаса керек...» (аза дебиеті. 1999, 17.09.).

1920 жылдары А.Байтрсынов бастаан аза зиялыларыны ылым тілін ана тілінде алыптастыру жніндегі бастамалары кеестік саясатты нтижесінде брыны жеткен биігінен кері кеткені рас. алымдар бл кезеді «ылым тіліндегі лтты тіректі шайалу кезеі» (Ш. Біллов) деп атайды. Аталан алымны: «Осылай басталан, ылым тіліндегі лтты тіректі шайалу кезеі, жаппай орыстану кезеіне ласты. Ол шамамен 50-жылдардан басталады» – деген жорамалы шындыа жаын келеді. аза тіліні леуметтік-лингвистикалы мселелерін арастыран зерттеуші Б.Хасанов мны себебін орталытандырылан саясаттан іздейді: «Функционирование казахского языка в предвоенный и послевоенный периоды отличается, с одной стороны, периодическими торможениями со стороны Центра, с другой – приобретением в разном объеме новых сфер: каналов массовой коммуникации (радио, телевидение и кино), высшего образования и науки» [2, 23-б.].

Тариха кз жгіртсек, аза тіліні ылым тілі ретіндегі алыптасан жолы ріде жатанын креміз. Зерттеушілер аза тілінде ылыми стильді алыптасуын, негізінен, ХІХ асырды екінші жартысына апарып тірейді. Б.біласымов аталан мерзімде ылыми стильді аншалыты крініс аланы туралы былай деп жазады: «ылыми стильге тн баяндау лгісі де кездеседі. Мнда сйлемдер ышам, тсінікті болып рылып, ондаы сздер арапайым, здеріні негізгі, тура маынасында олданылады. Бл стильге жататын материалдарда ылыми-техникалы терминдер орысша кйінде алынып, азаша тсінік беріліп отырады. Мселен, магнит яни «темірді тартып алатын тас», «компас немесе сартша быланама», «мужской гимназия яни еркек балалар оитын медресе», «метеорит (кктен тскен тас)», «телеграф яни сым темір» трізді болып келеді». алым ебегінде сол дуірге тн ылыми дебиет нсаларын да санамалап крсетеді. Автор бл алашы ылыми-кпшілік дебиеттерді аударма сипатында жары кргенін айта келіп: «Сйте тра олар – сол дуірдегі аза деби тіліні жай-кйін танытуда, ылыми тсініктерді жеткізуде тілімізді ішкі ммкіндіктеріні (сз байлыыны, сз оралымдарыны) аншалы боланын байауда аса ажетті материал» [3, 65-б.] – деп дрыс орытынды жасайды.

аза тілі функционалды стильдеріні соны ішінде, ылыми стильді де алыптасуында ХХ асырды басы елеулі кезе болды. Бл уаытта мдени аренаа озы ойлы аза зиялыларыны шыуы, оларды трлі салада жазан ебектері аза деби тіліні олданылу аясы мен ызметін барынша арттырды. Сондай-а аза тіліні сздік орында да жйелену, сздерді стильдік белгілеріне арай срыпталу дерісі ерекше арынмен жандана бастады. Сйтіп, ылым тіліні ркендеуі – ХХ асырды бас шенінен згеше сипат алды.

20-30-жылдары азаша ылым тілін алыптастыруда аза зиялыларыны аса крнекті кілдері – . Бкейханов, А. Байтрсынов, Х. Досмхамедов, М. Жмабаев, М. Дулатов, Е. Омаров, Ж. Аймауытов, С. Сейфуллин, . Кемегеров, Б. Майлин, Х. Басымов, Н. Трелов, Т. Шонанов, . Ермеков, С. ожанов, . Жбанов т.б. – білім беру мен ылымды ана тілінде дамытуды негізін алады. Олар ылымны р саласында заман талабына сай з мамандары жо кезде рі аудармашы, рі алым, рі жазушы, рі сыншы болып ебектер жазды. Кейіннен, яни, 1920-30-жылдары бл ебектерде олданылан терминдер арылы жоары оу орындарына арналан оулытар, ылыми-техникалы дебиеттер кп таралыммен аза тілінде басылып шыты.

Мселен, А. Байтрсыновты 1912-1928 жылдардаы жары крген ліппелері, оулытары, жазу, емле, терминология мселелері туралы жазылан сыни маалалары, М. Дулатовты «Есеп ралы» (1918-1925),

М. Жмабаевты «Педагогикасы (Баланы тербия ылу жолдары)» (1922, 1923), Ж. Аймауытовты «Трбие жетекшісі» (1924), «Психологиясы» (1926), «Жан жйесі жне нер тадауы» (1926), Е. Омаровты «Пішіндемесі» (1924, 1928), «Физикасы» (1930), Х. Досмхамедовты «Жануарлары» (1922), «Табиаттануы» (1922), «Адамны тн тірлігі» (1927), . Кемегеровты «Оу ралы» (1928), «азаша – орысша тілмашы» (1927), С. ожановты «Есеп тану ралы» (1924), . Ермековті «лы математика курсы» (1935) т.б. кптеген ебектерді атауа болады.

Демек, ылым тілін дамытуда жеке тлаларды, мдениет айраткерлеріні орны ерекше болды. Оларды трлі ылым салалары бойынша жазан ебектері оам тарапынан лкен ілтипатпен абылданды. Осы орайда Ахмет Байтрсыновты есімі айрыша аталады. А. Байтрсыновты аза ылымына сіірген ебегі оны ізбасарлары трысынан тмендегідей бааланады: «Аха бірсыпыра ылым трін аза тілінде дамытты, сіресе аза тіл білімін дамытып, оны аза тілінде сипаттады. «Тіл – рал», «Тіл жмсар», «ліп-би», «Оу ралы», «Баяншы» сияты оулытар шыарып, ылыми-педагогикалы, проблемалы маалалар жариялау арылы ол аза тілін ылым тіліне айналдырды. ылым – Аханы аза тілін іске осан таы бір, тртінші, саласы» [4, 121-б.].

азіргі кезде ылым саласын аза тілінде ркендетуге лкен мн беріліп отыр. Бл аза тіліні ылыми аяда олданылуы жаа арын алып, жандана бастауына з ыпалын тигізді. аза тіліндегі ылыми-техникалы леует – азастан ылымыны рамдас бір блігі. Трлі салалардаы жарияланып жатан ылыми, оу-ылыми ебектер аза тіліні ылым тілі ретіндегі ммкіншілігін танытатын тілдік крсеткіштер. Бл дегеніміз оларды тілін лингвистикалы трыдан арастыруа негіз болады.

ылым тілін дамытуа байланысты мынадай мселелерді айта кеткен жн. Ол ылыми ойлау, оны ыр-сырын анытау жне ылым саласында тілді олдану мдениетін жетілдіру мселелері. ылыми мтін мамандандырылан апарат беру//абылдау жаынан коммуникацияны зге трінен ерекше. ылыми тілге тн мынадай белгілер болады: ылыми мтінде сз желісі логикалы жйеге баынады, зара бірімен бірі байланысты арнаулы апараттар баяндалады, сз сипаттау трінде болып, длдікке ерекше мн беріледі [5, 36-б.].

Ой тіл арылы айтылан мазмнны негізін райтынын ескерсек, адам ызметіні ылыми саласы да тіл (сйлеу) ызметі мен ой рекетіні бірлескен кезінде ана жзеге асады. Сйлеуді де, ылыми ызметті де нтижесі – мтін. Сондытан тіл ызметін сз еткенде ойлау мселелерін назардан тыс алдыру ммкін емес.

ылыми тіл – ылыми апаратты мір сруіні логикалы йымдасан формасы. ылыми ызметті ылыми стильмен жазылан мтінге айналуы бірден жзеге аса оймайды. ылыми апараттарды ылыми стильге тн тілдік формаларда крінуі шін шыармашылы ойлауды бірнеше кезеін басынан ткереді. Сонда ылыми ойлау тілдік формада кріну барысында ойлауды баса типтерімен, уелі интуитивті, стихиялы ойлау трлерімен де тыыз арым-атынаста болады. Субьективтілікті де ылыми туындыны дайындалу барысында ыпалы кездесіп отырады. ылыми ойлау з бастауын баралы тжірибеден алады. йткені бастапы кезде клемді апаратты делуі индивидуалды, эмоционалды дегейде жргізіліп, ышамдалан жйелі алыпа ене оймайды. Оны з психологиялы жеке моменттері болады. Зерттеуші ылыми мтінні шынайы (идеалды) бейнесін (моделін) растыру шін дайынды кезеін ткізеді.

ылыми шыарманы толы тілдік формаа кшуі, яни ылыми стильмен жазылан туындыа айналуы – бдан кейінгі кезені жемісі. Мнда зерттеушіні шыармашылы ойлауы психологиялытан ата логикалылыа, обьективтілікке, стихиялылытан жйелілікке ауысады. ылыми баяндаулар айын синтаксиске негізделіп, сздерді орын тртібіні саталуында логикалы бірізділік орын алады. Бл стті коммуникативтік кезе деп атайды. ылыми ой жаа білім ретінде логикалы жолмен жасалан апарат пен рылымдар арылы танылады, тіл соларды нерлым дл бейнелеу шін, жеткізу шін олданылады. ылыми шыарманы авторы жалпыа бірдей абылданан жадайлара сйене отырып, зерттеу нысаныны негізгі белгілерін айындайды. Олар пайымдаулар мен длелдеулерді наты жеткізуге, дамытуа мтылады, мселені логикалы жйелілікпен баяндап, ылыми абстракция жасайды, ылыми ой мен ылыми тілді ажырамас бірлігі – ылыми мтінді тудырады. Осы орайда лтты тілді олданылу ммкіншілігі (олданылу рісі) лкен рл атаратыны сзсіз.

Сйтіп, ылыми стильде шыармашылы ойлау ылыми стильді йымдастырушы, алыптастырушы негізгі экстарлингвистикалы фактор ретінде орын алады. Ойлау ызметі ылыми салада олданылатын тілдік жйені срыпталуына ыпал ететін тсіл болып табылады. Ойлауды зі динамикалы былыс боландытан, тілдік формада ылыми мтінні тууы ойлауды бірнеше сатысынан кейін ана жзеге асады. Жоарыда айтыландарды ескере келіп, ол дерісті мынадай кезедерге блуге болады: 1) шыармашылы ойлауды коммуникативтілікке дейінгі кезеі; 2) шыармашылы ойлауды коммуникативті кезеі. Нтижесінде ылыми тілдік шыарма дниеге келіп, ылым кеістігін жаа апараттармен толытырады.

Келесі бір жайт – ылыми тіл мдениетін игеру. ылыми тілді мдениеті жаа білімді брыны белгілі білім контексінде длдікпен, логикалы жаынан жйелі, эстетикалы трде жеткізуде болса керек, сондай-а ол білімді адресатты нтижелі абылдауы да ескеріледі. ылыми тілді коммуникативті мнін дрыс тсіну жне оны тіл мдениетін шынайы игеру ылыми шыармашылыты нтижелілігіне жетелейтін ажетті алы шарт. Сондытан ылыми тіл мдениетіні нормаларын жетік білу – ылыми ізденіспен айналысатын рбір маманны міндеті. Сонда ана ылыми арым-атынас аясында тілді олдануды шеберлігіне ол жеткізуге болады. деби тілді сздік рамы мен грамматикалы рылымын жете білетін, сз олдану амал-тсілдерін еркін игерген тжірибелі маман ылыми тілді нормасына айшы ауытуларды зін орнымен олдана отырып, ізденісті нтижелілігіне ол жеткізеді. ылыми тілді нормаларын игеру арылы деби тілді кптрлілігі, оны нормаларыны сан алуандыы айындала тседі.

орыта келгенде, ылым саласында аза тіліні олданылуы артып отыран кезде осы мселелер барынша зекті болып табылады. Бізді баяндамамызда ылым тілін лингвистикалы зерттеуді кейбір аспектілері ана сз болды.

 

Пайдаланылан дебиеттер:

 

1. уезов М. азаты деби тілі туралы // уезов М. Жиырма томды шыармалар жинаы. 19-том. Зерттеулер, маалалар. – Алматы: Жазушы, 1985.

2. Хасанов Б. Социально-лингвистические проблемы функционирования казахского языка в Республике Казахстан. Автореферат ... докт. филол. наук. – Алматы, 1992.

3. біласымов Б. ХІХ асырды екінші жартысындаы аза деби

тілі (Баспа нсалар тілі негізінде). – Алматы: ылым, 1982.

4. Хасанлы Б. аза тілін дамытуды Ахмет Байтрсынлы негіздеген жолдары жне тілді мемлекеттік мртебесін жзеге асыру мселелері // Мемлекеттік тіл: бгіні мен болашаы (Жина). – Астана: Елорда, 1998.

5. Ули Н. аза сз мдениетіні теориялы негіздері. Филол. ыл. докт. ... авторефераты. – Алматы, 2007.