Аза тілі- аза халыны лтты тілі

І блім. аза тіліні оамды мні

Аза тілі – азастан Республикасыны мемлекеттік тілі

Адам белгілі бір оамда среді, сол оамны материалды жне рухани баылыын жасашысы болып табылады. Сол себепті адамдар немі арым –атынаста болады. Адамдарды мір сруіні, тіршілігін жзеге асыруыны ралы-тіл. Тіл- жеке адманытуындысы емес, оамны жемісі, оамны нтижесі. Тіл – оамдаы адамдарды атыас ралы. Сондытан да тіл- оамды былыс, оамды ызметімен мір сретін былыс. Адамзат оамы даму, жетілу стінде болады. Осы згерістерді брі тл арылы крінеді,тіл арылы басаа жетеді.

аза тілі аза лтыны ралуымен бірге аза халыны лт тілі болып алыптасты. лтты мір сруіні кепілі – лтты тіл. азатар зіні лтты тілін «Ана тілі» деп атайды. азаты ана тілі- аза халына орта, бріне бірдей тсінікті, бірттас тіл. Соан арамастан, халы тілі з ішінен сараланады. Ол, алдымен, бкіл аза лтына жне азастанлы мекендейтін юаса лттара орта, тсінікті деби тіл. Екіншіден, белгілі аймата, жергілікті сипатта олданылатын диалетктілер(пшайман, мштау, ксіпкерлік, ланан, аты т.б.), шіншіден, ауызекі сйлеу тілі. Бларды оамдаы орны, маызы, ызметі бірдей емес, біра осыны брі лтты тілді райды. лтты тіл – аза лтыны рухани, мідени байлыын рпатан-рпаа жеткізуші асиетті рал.

азастан- кп лтты мемлекет. Кп лтты мемлекет шін мемлекеттік тіл ажет. азастанны мемлекеттіе тілі- аза тілі.

Мемлекеттік тіл- кп лтты елді барлы халын саяси-мдени бірлікке ймдыстыруды басты ралы. Кп лтты азастанда мемлекеттік тіл з ызметін толы атар шін Тіл Заын абылдау ажет болды. «аза КСР-іні тл туралы Заы» 1989 жылы абылданды. Одан кейін аза еліні туелсіз мемлекет болуына байланысты 1992 жылы жне 1995 жылы 30 тамызда аьылданан Жаа Конституциясында аза тілі- аза Республикасыны мемлекеттік тілі болып бекітілді. Мемлекеттік тіл- Ту мен Елтаба сияты мемлекетті рмізі. Осыан сйкес 1997 жылы 11 шілдеде «азастан Республикасыны Тіл туралы Заы» абылданып, оны 4-бабында «аза Республикасыны мемлекеттік тілі-аза тілі» екені жазылан.

Мемлекттік тіл – азастан мемлекетіні бкіл аумаында оамды атынастарды барлы саласында олданылатын: мемлекеттік басару, за шыару, сот ісін жргізу, ылым, білім, мдениет, денсаулы сатау жне халыа ызмет крсету салалары- радио, теледидар, мерзумді баспасз сияты апарат ралдары,іс ааздарыны тілі. « Тіл туралы За» осы салалардаы тілдерді олдануа байланысты туындайтын оамды атынастарды реттеп отырады. Мемлекеттік тіл мемлекет аморлыында болады.

2-жаттыу.Жергілікті диалектілер мен ксіби сздерді тауып, оларды деби номрасын жазыдар.

Бар болааны алты-бес-а ары екен. Плегіні брі урап алыпты. Кретін тгі жо, арыты рып кеткен. аыр гізді жетелегендей, исы-исы жйектегі алдырытай суды жетелеймін деп –а дікісі риды. араыда суа тскен андай азбат. Дайрабай латы аузында сол соситып тр. Ккем жгіріп барып латы тарс жапты.-Жд, кмбыл боп кеттіндер,-деуші еді ол масаттана. Базар сайын себет-себет жмырта сатады.зіше емін-еркін барып, млтек плектен уылжыан ауынды зіп келіп, «сен ал, сен ал» деп отырана не жетсін! зі де от басында бір пс отыра алмайды.

Дайрабай жалт брылып, ккемді алып ранда, мен де сол екпінмен шып тстім.

-Жаныны барыда жыт,-деді ол ырылдап.

-Жібер! Жібер, ккемді.

-Жыт!-деді.

аза тілі- аза халыны лтты тілі

лтты тіл- ауызекі жне жазбаша трдегі лтты рым-атынас ралы. аза тіліні пайда болуы, дамып жетілуі аза халыны лт болуымен тікелей байланысты. Оны таризы туыстас тркі тілдеріні даму тарихымен тамырлас, бастауын есте жо ескі замандардан алады.

аза тілі трку тілдер семьясыны батыс, н бтаына, оны ішінде ыпша тобына енеді. Туыстыы жаынан ырыз, ырым татарлары, татар, башрт, арашай, ноай, араалпа тілдеріне жаын болып келеді.

Тілдер туыстас болып саналуы шін лексикасында маыналары жаынан бірдей , сас ал дыбысталуы жаынан бір-біріне жаын кптеген сздерді болуы шарт. Мысалы, аза тілінде ауыр деген сз збек тіліндегі оыр, ырызша оор,туваз жне хакас тілдерінде аар, тркменше аыр, алтай тілінде уур, башртша ауыр, татарша авыр болып айтылады.

Маына жаынан бірдей, дыбысталуы жаынан сас болып келуі бл сздерді бір тамырдан тараандыын крсетеді. Туыстас тілдерді барлыына бірдей орта сздерге кбінесе туысты атынас пен адамны дене мшелерін, жыл мезгілдері мен табиат былыстарын білдіретін рі трт тлік пен сімдік атауларына, кнкріске атысты сздер жатады.

Осындай орта белгілері кп боландытан, біратар тркі халытарыны кілдері(аза, ырыз, араалпа, татар, збек, йыр т.б.) бірімен- бірі сйлесе , тсінсе алады.

Сонымен ,аза тілі ашан , алай пайда болды, бгінгі кнге алай жетті? Аталан тілдермен алайша туыстас деген сратара жауап беру шін тркі тілдеріне орта тариха жгінуіміз керек. Себебі азіргі трку халытарыны есте жо ескі замандарда мекені, шыу негізі бір болан. Ол жалпы адам оамыны даму сатысымен байланысты.

Тіл адамадрды зара тсіну, арым-атынас жасау ажеттіліктерін теу нтижесінде пайда болды, алыптасты, жетілді. Адамдарды е алашы жымы-ру, блар бір негізден , тектен тараан адамдар оамы. Рулар се келе –тайпа, одан тайпалар одаы, халы, лт пайда болды. Ендеше, аза тілі баса тркі халытарымен бірге бір негізлен шыып, сіп жетілді, жеке лт пайда болды. Ендеше, аза тілі баса тркі халытарымен бірге бір негізден шыып, сіп жетілді, жеке лт, мемлекет тілі болып алыптасты.

Тркітану шылымнда тркі тілдеріні дамуын(Н.Баскаков) алты кезеге бліп арастырады. Тркі тілдері кне дуір аталатын замана дейін де алтай,н сияты кезедерді бастан ткізген крінеді. кінішке орай, кшпенді трмыс кешкен тркі халытарыны алашы кезедері, сіресе алтай дуірі туралы жазба дерек жо. Ал н дуірі б.з.д. Vасырдан ІІІ асыра дейінгі уаытты амтиды. Блар жніндегі мліметтер баса халытарды жылнамаларында кездеседі. йткені сол кездегі н дкржавасы баса мемлекеттер шін аарлы крші боланы тарихтан белгілі. Халыты жер-су атауларында , наным-сенімінде, аыз-шежірелерінде кездеседі. Ал жазба млімет, дерктер тркі халытарыны V-VIII асырдаы тас кітаптарында жатыр. Тркілер оларды «бітіг таш» деп атаан. «Бітіг» жазу дегенді білдіреді. Сонда бл тастаы жазу деген сз. Демек, ертедегі тркі халытары зіне тн алфавиттік жйесі, емлесі бар жазуды V-VIII асырда дниеге келген. Олар «Мыжылды тмен кндік(мгі) бітігімді, белгімді жасыл таса ашап тсірдім» дегеніндей, з кезені даты батырларына, олбасыларына арнап мгі ескерткіш ою арылы тілімізді де, тарихымызды да бастауын жазып кеткен. Тіл ылымында бл «Орхон – Енисейескерткіштері» деп аталады. йткені блар Орхон жне Енисей зендері бойынан табылан. Талас, Іле зендері аарларынан табыландары да бар. Олар: «Клтегін», «Тоныкк», «Білге аан» т.б. ескерткіштер. ылымда кп уаыт бларды оу ммкіндіші болмады. Сол себепті оларды рун жазулары деп атады. Рун- пия деген сз.

Осы ескіркіштерді оуды кілті табыланда, е алдымен оылан сздер – тірі, трік сздері. Тірі –лы даланы мекендеген халыты табынары. Тркі- сол батыр да лы халыты аты. Клтегін-сол кездегі дуірлеп тран Тркі аанатыны кемегер олбасшысы, Білге аан – сол жртты лы ааны. Ендеше, ескерткіштер сол замандаы тркі тектес халыты бріне орта тілде жазылан, сол кезеде орта тіл болан деуге болады. Ескерткіштердегі сздерді басым кпшілігі азір де сол алпында олданылады. Мысалы, ескерткіште: та, таш; аза тілінде: тау,тас.

Бларды атарына ч-ш, ара, трт, ыш- ыс, аиа, апа,кз, ара, тай, ат, ер, алтун- алтын, кл –кіл сияты толып жатан сздері осуа болады. Осы сияты деректер тркі тілдеріні негізі бір екенін длелдейді.

Тіл дамуы туралы млімет беретін келесі кезе-орта асыр дуірі(X-XV .). Баса тркі халытары сияты, аза тілі тарихында да орта асыр дуіріндегі дамуды алатын орны ерекше. Бл кезе негізінен ыпша ауымы мен моол стемтідігіні заманы болды. Осы кезеде аза жеріндегі тайпалы тілдер жергілікті сипат алды рі дамыды. Оларды бріне орта тілдік белгілер жетіле тсті. Мны зі болаша бірыай халы тіліні жасалуына бетбрыс еді. Бл кезенен млімет беретін М.ашариды «Диуани лат ит-трк» (1073-1074), Жсіп Баласанны « дату білік»(1067-1070) , Ахмет Йасауді «Дивани хикметі»(ХІІ .) жне « Кодекс Куманикус»(1303) сияты лы шыармалар дниеге келіп, тркі мдениетін лемдік реге ктереді.

Сонымен атар бл кезе ыпша тіліні дуірлеуімен жне оыз тобы тілдеріні блектенуімен ерекшеленеді. аза тайпалы одатары ыпша ауымынан, ноай ордасынан блініп шыып, з алдына халы болып алыптасуы осы кезені лкен оиасы боллып табылады. аза жерінде моол жорыынан кейін патриархты- феодалды атынастар кшейіп, XV асырда алашы аза хандытары пайда болды. Бл бдан брыны дуірде алыптасан тайпалы одатарды енді халы болып біругуіне ммкіндік туызды. Сйтіп, XVасырды соы мен XVI асырды басында аза тайпалары бірігіп, бірттас халыа айналды. аза тілі халы тілі болды, оны алыптасуы XIX асырды екінші жартысына дейін созылды.

аза тілі ыпша- ноай тобына жатады. Оны баса топтаы тілдерден мынадай айырмалытары бар:

1) жалпытрік сз соындаы ш дыбысыны орнына аза тілінде с дыбысы олданылады.

2) й орнына сз басында ж айтылады: йел-жел, йер-жер.

3) оыз тілдеріндегі г орнына аза тілінде к олданылады: гел-кел, гн-кн;

4) кне трікілік сз соындаы /г орнына аза тілінде у, и айтылады. та-тау, бег-би;

5) аза тілінде ндестік заы бойынша дауыстыларлды жуан-жіішке ндесуі траты.

Осындай зіне тн белгілері боландытан, аза тілі з алдына халы тілі алыптасты. аза тіліні бастауы – кне тркі тілі. Сондытан аза тілі тркілік орта белгілерді бойына сатаан ыпша тіліні зады жаласы болып саналады.

азіргі аза тілі зара туыстас ру-тайпа одатарыны бірігуіне орай, XV-XVII асырларда аза хандыы рылуы нтижесінде осы мемлекетті рі бірттас лтты тілі болу дрежесіне жетті. аза тілінде азіргі кнгі 12 миллионнан астам(1997 жылы сана бойынша) адам сйлейді. азатар з мекені – азастанды жне ытай, Моол, Иран, Ауаныстан, Тркия, Ресей, збекстан, ырыстан, Трікменстан т.б. елдері мекендейді. Сондай-а Еуропа елдерінде де азатар баршылы. Сйлеушілеріні саны жаынан аза тілі дние дзінде 70-орында тр.