Аза тілі андай тіл?

(лингвистикалы очерк)

 

аза тiлi – тпкi тркі трiн сатаан байыры тiл.аза тiлi айыптан пайда болан жо жне ошау жаратылан тiл емес. Оны шыан ататегi бар. аза тiлi тркi тiлдерi деп аталатын алып бйтеректi аса бiр iрi тармаына жатады. Бiр негiзден рбiп, тркi ата тiлiнен тараандытан зербайжан, балкар, башрт, аауыз, аза, араалпа, арайым, арашай, мы, ырыз, ноай, збек, саха (якут), татар, тофалар, туба, трiк, трiкмен, йыр, чуваш, хакас тiлдерi тркi тiлдерi деп аталады. «Тбі бір тркі тілдерін бтатары тарматалып жапыра жайан алып бйтерекке сатамыз» [149]. аза тiлiнi тркi тiлдерiмен туыстас болатын себебi ай, тiр, кк, жер, су трiздi зат есiмдер, бас, тiс кз, ол, ая трiздi дене мше атаулары, а, ара, кк, сары, ызыл трiздi сын есiмдер, онды, жздiк, мыдыты бiлдiретiн сан есiмдер, бар, кел, жр, ш, отыр, тр, жат трiздi етiстiк, апа, арындас, ата, келiн, айын т.б. сияты туысты атаулар орта болып келедi. мiрлiк мнi бар мндай атаулар детте ауыс-тйiстiкке жатпайды, сондай-а олар тркi тiлдерiнi бiр негiзден, бiр ата тiлден тараандыыны белгiсi болып табылады. Грамматикалы ша, жа крсеткiштерi мен негiзгi септiктердi тркi тiлдерiне орта болып келуi оларды бiр ата тiлден тараандыын, туыстыын крсететiн е сенiмдi тiлдiк деректер.

Туыстыы жаынан араалпа, ноай, збек тiлiнi ыпша диалектiсi, сондай-а татар, ырыз тiлдерi аза тiлiне е жаын тiлдерге жатады. Туыстыы алыс саха, чуваш трiздi тiлдердi, туыстыы бiршама жаын, туыстыы те жаын тiлдердi деректерiн салыстыру арылы тiлiмiздi андай кнелiк белгiлердi сатаанын, дыбысты, маыналы жатан андай згерiстердi ткергенiн з зерттеулерiнде тiл мамандары айындап бередi. ылыми мнi зор боландытан тiлдердi туыстыына зерттеушiлер ерекше кiл бледi.

Сонымен‚ тркi тiлдерiнi туыстыы оларды лексикалы маынасынан, грамматикалы рылысынан, дыбыс жйесiнен наты байалады. Сондай-а тркi тiлдерiнi райсысына тн лексикалы, грамматикалы, фонетикалы згешелiктер де болады. Ондай згешелiктердi туыстас тiлдердi деректерiн салыстыру арылы байауа болады.

Баса тркi тiлдерiнде [б], [], [г] дыбыстары келетiн орындарда азатар [у], [к], [] дыбыстарын олданады:

аба-ауа, та-тау, гелдi-келдi, ырмызы-ырмызы.

Баса тркi тiлдерiнде [ш] дыбысы келетiн бiраз сздерде азатар [c] дыбысын олданады: баш-бас, таш-тас т.б.

Баса тркi тiлдерiнде сз басында [й] келетiн жерде аза тiлiнде [ж] дыбысы айтылады: йаш-жас, йол-жол, йаз-жаз, йыл-жыл т.б.

Кейбiр тркi тiлдерiнде дауысты дыбыстарды созыы трi болса, аза тiлiнде ол жо: тау-тоо, ат-аат т.б.

аза тiлi–жазба мдениетi бар тiл.Ана тiлiмiздi даму барысында андай кезедерден ткенi, ай баыта арай бет браны, лемдiк мдениетпен андай тiлдiк байланыста боланын байыры жазба ескерткiштердi тiлдiк деректерiмен салыстыру арылы айындалады.

Тркi тiлдерiнi кбiне орта болып табылатын аса маызды тарихи жазба мралар негiзiнен ш дуiрге блiнедi.

1. Кне тркi дуiрi (III, V–VIII асырлар). Бдан мы жарым, екi мы жыл брыны кне тркi жазуымен таса жазылан жазба дниелердi тркiтану, шыыстану ылымында тiлдiк, тарихи, мдени маызы айрыша. сiресе V-VIII асырлардаы Талас, Орхон-Енисей жазба ескерткiштерi тркi мдениетiнi биiк дегейде боланын крсетедi. Кне тркi дуiрiне жататын жазба мралара Тркi аанатыны (мемлекетiнi) ел раан айраткерлерi мен ел ораан олбасылары Бiлге аан, Тоныкк, Клтегiн, Мойынчорды басына ойылан ескерткiштердегi жазба мралар жатады.

Аталмыш ескерткiштерде азiргi тркi тiлдерiнде, оны iшiнде аза тiлiнде олданылатын кптеген сздер, жер-су атаулары, аспан денелерi, кiсi есiмдерi трiздi ономастикалы атаулар молынан шырасады. аза тiлiндегi осымшаларды, сз тiркестерiнi тарихы кне тркi дуiрiне, тiптi одан да ары кезедерге барып тiреледi.

2. Орта тркi дуiрi. Бл дуiр екi кезенен трады: араханид жне Алтын Орда кезеi. Аталмыш дуiрдi бастапы кезеiнде тркi жртшылыына ескi йыр жазуы тарала бастады.

а р а х а н и д к е з е i. Аталмыш кезедерде араб мдениетi лемдiк мдениеттi кш басында болып, ылым мен бiлiмнi, дебиет пен нердi, iзгiлiк пен даналыты рiстеуiне жол ашып, соны серпiн бердi. ылымны жаратылыстану, медицина, философия т.б. салалары ерекше дамыды. лем дебиетiнi iнжу-маржаны саналатын кркем туындылар мен философиялы трактаттар дниеге келдi. Отырардан шыан отандасымыз, лама алым л- Фараби ылымны жары жлдызы болды.

Ислам мдениетi тркi халытарыны мдениетiне, тiлiне айрыша ыпал еттi. Тркi тiлдерiне, оны iшiнде аза тiлiне алам, хакiм, ылым, раым, махаббат, арыш т.б. толып жатан дерексiз ымдаы атаулар ендi.

Араб мдениетiмен тыыз байланысты бл кезенi ерекшелiктерiн сипаттайтын араб жазуымен жазылан жазба дниелерге Жсiп Баласанны “таду бiлiк” (“тты бiлiк”) поэмасы, Махмд ашариды “Диуани луат-ит трiк” (“Трiк сзiнi жинаы”) тркi тiлдерiнi салыстырма сздiгi, Ахмет Югнакидi “ћибит-уль-хакаик” (“Аиат сыйы”) атты ебегi, ожа Ахмет Яссауидi “Диуани Хикмати” (“Даналы кiтабы”) атты шыармалары жатады. Мерзiмi жаынан бл кезе Х–ХII асырларды амтиды [57; 3-7-бб.].

А л т ы н О р д а к е з е i.Аталмыш кездегi тiлдiк ерекшелiктердi крсететiн Хорезмидi “Мхжаббатнамесi”, тба аынны “Хсрау-Шырыны”, Сайф Сарайды “Глистан-бит тркиi” (“Трiк тiлiндегi Глстан”), Рабузидi “исса слнбиясы”, ыпша жазбаларыны бiрi – “Кодекс куманикус” сздiгi жатады. Бл кезе мерзiмдiк жаынан ХII–ХV асырларды амтиды [57].

Бл кезедегi кркем туындылар ХV–ХIХ асырлардаы аза жыраулары мен аындарыны сз байлыы мен тiл рнегiне ерекше сер еттi. сiресе кркем дебиет тiлi жаа мазмндаы траты сз орамдары мен бейнелi тiркестермен байи тстi. Бл кезедегi жазба туындылар, сондай-а аза оамындаы араб лiпбиiне негiзделген ескiше жазба тiлдi алыптасуына игi серiн тигiздi. ХV асырлардан бастауын алатын азаты ескi жазба тiлi ХХ . басына дейiн олданылып келдi де, халыты негiздегi жазба тiлмен ласып кеттi.

Ж а а т р к i д у i р i– ХV асырдан азiрге дейiн. Жаа тркi дуiрiнi бастапы кезеiнде (ХIV–ХV.) кптеген тркi этностары тайпалы одатар мен ру-тайпалы бiрлестiктер, мемлекеттiлiгiнi болуымен, елдiкке жетуiмен байланысты халы, лт болып алыптаса бастады. Осы кезенi зiнде-а аза тiлiнi халы, лт тiлi ретiндегi бейнесi айындала тстi. Алтайдан Атырауа дейiнгi кллi аза ру-тайпаларыны брiне орта сздiк оры мен сздiк рамы, сйлем жйелерiнi трлерi, дыбыс рылысы болды. Басаша айтанда, халыты, лтты тiлдi бiрттас сомдалан зегi алыптасты. Блар халы тiлiнi траты элементтерi деп аталады. рине, халы тiлiнi сомдалан зегiнен тысарылау жатан, р жерде ртрлi дыбысталатын (киiз – кигiз, ман – ман,) ртрлi ынылатын там “й”, там “мола” т.б. трiздi элементтер кездеседi. Блар белгiлi бiр аймата ана кездеседi. Халы тiлiндегi орта элементтерге араанда олданылатын шекарасы бар шеткерi элементтердi саны млде аз, жуы шамамен жетi-сегiз пайыздан аспайды.

Жаа дуiрдi бастапы кезеiнде аза оамында араб жазуы олданыла бастады. Жазу-сызуды бл трi Орта тркi дуiрiндегi, Алтын Орда кезеiндегi жазба ескерткiштердi тiлiнi негiзiнде пайда болды жне сол кезедердi емле лгiсiмен жазылды, яни халы тiлiнi, сйлеу тiлiнi дыбыс жйесiне негiзделмеген болатын, лексикалы жйесiнде жртшылыа бейтаныстау араб, парсы сздерi кп кездесетiн. Дегенмен бертiн келе халы тiлiнi, сйлеу тiлiнi элементтерi аталмыш тiлдi дыбыс, сз жйесiне бiрте-бiрте ене бастады. Сйтiп, бiршама халы тiлiнi дыбыс, сз ерекшелiктерiн бейнелейтiн олданыстар алыптасып, жйелi трде жмсала бастады. Сйтiп‚ аза оамында ескi аза жазба тiлi деп аталатын жазба тiл алыптасты.

Е с к i а з а ж а з б а т i л i.Араб лiпбиi негiзiндегi азаты ескi жазба тiлi шамамен ХV асырдан ХХ асырды басына дейiнгi аралыта ызмет еттi. Ол негiзiнен аза хандыы iсааздарында, дипломатиялы арым-атынас iсiнде олданылды. адырали би Жалайыридi “Жами-ат тауарихы” [150], бiлазы баћадр ханны “Шежiре трки” атты тарихи жылнамаларын аталмыш жазу лгiлерiне жатызуа болады [151]. Ескi аза жазба тiлiнi лгiлерiне Махамбет темiслы, бiлхайыр ханны Ресей патшасы Елизаветаа жолдаан дипломатиялы жазбаларын, Ш.Улихановты хат-ааздарыны тiлi т.б. жатады. Мрсейiт ааза тсiрген Абайды ара сз трiндегi шыармаларыны тiлiн ескi аза жазба тiлiнi лгiлерi деп тануа болады. Ескi аза жазба тiлiнi нормалары‚ сiресе ХIХ асырды аяына таман сйлеу тiлiнi ыпалына кбiрек шырап, халы тiлiнi элементтерi жйелi сипат ала бастады. Бл тста iлгерiшiл демократиялы баыт станан “Айап” журналы, “азастан” газетi т.б. осы сияты басылымдарды орны ерекше болды. сiресе ХХ . басындаы кркем деби шыармалар тiлiнде сйлеу тiлiнi нормалары айын крiндi, бiра ескi жазба тiлiне тн сз лгiлерi де жиi кездесiп отырды.

Ескi аза жазба тiлiнi сол кездердегi аза оамы шiн тарихи-мдени маызы аса зор болды. йткенi ол оамды сананы ыты, ылымды, эстетикалы (кркемдiк) трлерiн алыптастыру мен дамытуды тiлдiк ралы ретiнде жмсалды. Олай болса, ескi аза жазба тiлi мдени лтты тарихымызда ерекше ндылы деп танылуа тиiс.

Ескi аза жазба тiлiнi емле жйесi тым крделi болды. Себебi оны тiлдiк жйесiнде, бiрiншiден, араханид дуiрiнен келе жатан байыры тркiлiк сздер мен тлалар, екiншiден, алы жртшылы бiле бермейтiн араб, парсы сздерi, шiншiден, азаты кдiмгi сйлеу тiлiне тн элементтер болды. Жазба тiлi жйесiнде мндай ш трлi элементтердi аралас-ралас жруi, оны емле жйесiн оып игеруде кп иынды келтiрдi. Сондай-а азаты ескi жазба тiлiн халыты белгiлi бiр леуметтiк тобы ана олданды. Жалпыхалыты игiлiкке айналып, баралы сипат ала оймады.

Т т е ж а з у. ХХ . басында халымызды лы перзентi, лама алым А.Байтрсынлы ескi аза жазба тiлiн кллi аза халыны игiлiгiне айналдыру идеясын сынды. Басаша айтанда, жазу-сызуды демократияландыру арылы кллi халыты сауаттандыру iсiне бар бiлiмiн, кш-жiгерiн салды. Халыты жаппай сауаттандыруды, бiлiм берудi тезiрек ола алмаса, аза оамыны заман аымына iлесе алмай, алып оятынын тере тсiне бiлген алым жйесi аса крделi ескi аза жазба тiлiне тбегейлi реформа жасады. Алдымен‚ ол араб лiпбиiн пайдалана отырып, халы тiлiнi тоыз дауысты (а-, ы-i, о-, -, е) жне он тоыз дауыссыздан (б-п, д-т, г-к, -, ж-ш, з-с, й, л, м, н, , р, у) тратын дыбыс жйесiн негiзге алып, аза лiпбиiн тздi. А.Байтрсынлы сынан жазба тiл нормасы бiрыай халыты тiлдi сз, грамматика, дыбыс жйесiне сйендi, соларды таяныш еттi, ескiтркiлiк сз лгiлерi мен алы жртшылыа тсiнiксiз араб, парсы элементтерiнi олданылуы шектеулi болды. А.Байтрсынлы жазуы халыты тiлдi сз лгiлерiн жазба тiлде бiрiздi олдануды жйесiн жасады. Сйтiп, А.Байтрсынлы халы тiлiне негiзделген жазбаша тiлдi тыш рет оулыта, оу ралдарында задастырылан нормасын (кодификацияланан нсасын) жасады. Тiлiмiздi задастырылан жазу нормаларын А.Байтрсынлы негiздеп бердi.

А.Байтрсынлы сынан жазу жйесi жалпа жртшылыты ыыласына блендi. Ден ойан адам оны бiр-екi айды iшiнде-а йренiп алатындай 24 рiптен тратын жйесi ыма жеiл, емлесi оай болды. Жртшылы сондытан бл жазуды брыны жазудан блектеп, тте жазу, тте оу деп атады. А.Байтрсынлыны тте жазуын тек аза зиялылары ана емес, лемдiк тiл ылымыны (лингвистиканы) крнектi кiлдерiнi бiрi Е.Д.Поливанов, фонетика зерттеушiсi Яковлев т.б. арнайы тексере келiп, аса жоары баалады. Алайда тте жазуды Кеестер Одаындаы мыры заа бармады. 1929 жылы аза жазуы латын графикасына негiзделген, 29 рiптен тратын жазуа кштi. Ал 1940 жылы араша айынан бастап латын негiздi аза жазуы 41 рiптен тратын осы кнгi орыс графикасына бейiмделген жазуа кштi. Ал ХР-даы миллионнан астам андастарымыз осы кнге дейiн тте жазуды олданып келедi. Онда тте жазумен оулытар, оу ралдары, газет-журналдар, ртрлi кiтаптар шыады [1].

аза тiлi – кемел тiл. Тiлдi кемелдiгiн крсететiн негiзгi белгiлердi барлыы да аза тiлiнi рылым жйесiнен толы табылады.

Грамматика жйесiнде уаыт пен кеiстiкке атысты модальды маыналарды бейнеленуi; сан‚ сапа‚ себеп-салдарлы‚ атысты‚ имылды ту сипаты трiздi т.б. грамматикалы маыналарды болуы; грамматикалы субъектi мен объектiнi аражiгiнi айын крiнуi жне оларды логикалы субъектi мен объектiден ажыратылуы тiлдi грамматикалы рылымыны дамыандыын крсететін негiзгi белгiлер болып табылады. Грамматикалы рылысты ежелден келе жатан негiзгi категориялары аза тiлiнде барынша траты екенi байалады.

Дамыан тiлдi негiзгi белгiлерiнi бiрi – сз байлыы. Сз байлыы дегенiмiз тек санды крсеткiш ана емес. Ол‚ е алдымен‚ сз алуандыы деген ымды амтиды. Ал сз алуандыы дегенiмiз не? детте, тiлде аиат дниедегi рбiр зат‚ былысты бас-басына телiнген атаулары бар. Олар рбiр затты даралап крсетедi (изен‚ жусан‚ тырна‚ сауса‚ шынта т.б.), сонымен оса‚ е бастысы‚ оларды басын бiр ыма жинатайтын (ара от; ол трiздi) атауларды; деректi атаулармен бiрге (мектеп‚ кiтап т.б.) бейдерек атауларды (бiлiм‚ неге‚ трбие‚ ым‚ нер т.б.); сондай-а сезiм-кйдi крсететiн (монтию‚ жайрадау‚ томсыраю‚ клiмсiреу т.б. трiздi) сздермен оса ой-танымды (интеллектуалды) мазмндаы (анаат‚ абырой‚ ар-ят‚ адамгершiлiк трiздi) сздердi болуы, аза тiлi лексикалы жйесiндегi сздердi алуан трлiлiгi сз байлыыны сапасын крсетедi.

Халыты тарихи таылымы‚ кргенi мен кiлге тйгенi‚ логикалы‚ эстетикалы таным-бiлiмi аза тiлiнi сз байлыында жинаталан. аза тiлi – осыларды субстанциялануы‚ материализациялануы. аза тiлi – жалпыадамзат мiрiнi барлы салаларында жасалан аса маызды бiлiмдi, орытылан тжiрибенi кемел тiл ретiнде зiнi сздiк оры мен сздiк рамында жинатаан тiл. аза тiлiнi мемлекеттiк тiл деген жоары мртебеге ие болуы ендiгi жерде оны жинатауыш ызметiне тн ммкiндiктерiн кеiнен аша тспек.

Кемел тiлге тн таы бiр негiзгi белгi – небiр нзiк айырмашылытарды дл крсете алатын тiлдiк амал-тсiлдердi болуы; е бастысы‚ тiлдiк-стильдiк ралдарды‚ амал-тсiлдердi 1) бейтарап‚ 2) кiтаби‚ 3) сйлеу тiлi деп аталатын шендiк (триадалы) жйе руы. аза деби тiлiнi арамаындаы ралдарды шендiк жйесi з iштерiнде рi арай тарам-тарматара блiнедi. деби тiлдi кiтаби тiл жне сйлеу тiлi деп аталатын типтерi бар. Ал кiтаби тiлдi кркем дебиет стилi‚ ылыми стиль‚ ресми стиль‚ публицистикалы стиль деп аталатын салалара тарамдалуы оны оамды мiрдi барлы саласындаы арым-атынасты жзеге асуын амтамасыз ете алатынын крсетедi.

Тiлдi кемелдiгiн танытатын осындай объективтi белгiлерге араанда аза тiлi з ммкiндiгiн жарыа шыаран‚ яни рылым жйесi дамыан тiлдердi санатына жатады. аза тiлiнi мндай дрежеге жетуi‚ рине‚ ондаан асырларда ртрлi кезедерден‚ аза этносыны рулы‚ тайпалы‚ тайпалы ода‚ халы болып алыптасып‚ лт болып юы‚ ата ксiбi‚ ата жрты тарихымен‚ шаруашылыы‚ мдениетi‚ мемлекеттiлiгiнi болуымен тыыз байланысты. аза тiлi рилы тарихи кезедерден те келе аза халыны (лтыны) лтты тiлi болып алыптасты.

аза тiлi–аза халыны лтты деби тiлi.аза тiлi – небiр крделi ойды‚ аса нзiк маыналы ректердi длме-дл бере алатындай рылымы мен жйесi дамыан‚ стильдiк тарматары сараланан‚ сз байлыы аса мол‚ лтты тiл дегейiне ктерiлген аза халыны лтты тiлi‚ азастан Республикасыны мемлекеттiк тiлi.

аза тiлi – лемдiк тiл кеiстiгiнде айталамасы жо‚ асырлар бойы гуманизм мен прогреске‚ азатарды лтты ттастыы мен бiрлiгiн ныайтуа ызмет етiп келе жатан тiл.

аза тiлiнде адамгершiлiк пен бауырмалдыты‚ неге мен iзгiлiктi уаыздайтын небiр кркем сз лгiлерi жасалан. Абайды ойшылдыа толы лы мрасы‚ М.О.уезов сомдаан кркем дниелер лтты шеберден шыып‚ лемдiк дегейдегi ркениетке лес болып осылуы аза тiлiнi эстетикалы‚ дниетанымды уатыны баса да леуметтiк ммкiндiгiнi аса зор екенiн танытады.

Жалпыхалыты аза тiлiнi деби тiл‚ арапайым сйлеу тiлi‚ жергiлiктi сйлеу тiлi (диалект) трiздi трлерi бар. Жалпыхалыты тiлдi жергiлiктi сйлеу тiлi‚ арапайым сйлеу тiлi трiздi трлерiне араанда‚ деби тiл зiнi ырналып‚ екшелiп‚ сымбатталанымен‚ тiл ттынушыларды брiне орта нормаларыны алыптасанымен‚ функционалды стильдiк тарматарыны саралана тскенiмен ерекшеленедi. Жалпыхалыты тiлдi е жоары формасы болып табылатын аза деби тiлi аза халыны оамды мiрiнi барлы саласында дерлiк ызмет етедi. Оны оамды мiрдi баралы апарат; кркем дебиет; ылым-бiлiм; ресми‚ ы‚ саясат салаларында жне трмыста олданылатын стильдiк тарматары бар.

зiнi леуметтiк ммкiндiгiн аша тсу шiн деби тiлдi нр алып отыратын айнар кздерi болуа тиiс. арапайым сйлеу тiлi‚ жергiлiктi сйлеу тiлi аза деби тiлiн байытуды бла кздерi болып табылады. Сондай-а байыры кездегi ауызша деби тiлдi лгiлерi (жыраулар дебиетi‚ эпикалы‚ тарихи жырлар т.б.) жне бастауын шаатай‚ ортаазиялы трки тiлiнен алатын аза топыраында жасалан аза ескi кiтаби тiл лгiлерi де азiргi аза деби тiлiн байытуды кздерiне жатады. аза тiлi “з буына зi семiрiп‚ з азанында ана айнаан тiл емес”. Оны зге де лт тiлдермен алыс-берiсi бар. Сз атарын ауыс-тйiс жолымен молытыру сiресе лексика-терминология жйесiнен айын байалады.

сiресе ауызша дстрде дамыан эпос‚ тарихи жырлар‚ аын-жыраулар поэзиясы трiздi кркем эпикалы шыармалар мен лы Абай бастаан алыптар шоыры жазба дниелерiні стандартты тiлдiк нормаларды алыптастыруда рлi айрыша болды. Сондытан да байыры эпикалы шыармалар мен ХV–ХIХ . аын-жыраулар поэзиясындаы ауызша тiл мен жазба тiл дстрлерiндегi сз лгiлерi бгiнгi деби тiлдi нр алатын е басты блатары болып отыр. йткенi деби тiлдi е жасы лгiлерi жазбаша‚ ауызша тараан тарихи-мдени мраларда рпатан-рпаа сабатастыы зiлмей здiксiз жетiп отыран.

аза деби тiлiн жасаушы – халыты зi. деби тiлдi алыптасуы мен дамуына аса крнектi сз зергерлерi‚ мдениет‚ аарту‚ бiлiм мен ылым‚ оам айраткерлерi ерекше ебек сiiрiп‚ лес осты. деби тiлдегi кркем сз‚ даналы сз‚ танымды‚ трбиелiк сз лгiлерiн рпатан рпаа жеткiзiп отырды. Тiлдiк ралдарды саралап‚ талап олдануды лгiсiн крсете отырып‚ тiлдi iшкi ммкiндiктерiне сйене келiп‚ здерiнi тынан жасаан бедерлi сз рнектерiмен рдайым деби тiлдi байып‚ сапалы дамуына сер еттi. Сйтiп, деби тiлдi длдiк, ткiрлiк, байлы, икемдiлiк, серпiндiлiк трiздi iшкi уатын шыдай тстi.

Тiлдiк жымны дниетанымыны кееюi‚ аыл-ойыны кемелденуi тiлдi рылым жйесiнi дамуына сер етедi. Ал тiлдi лексика-грамматикалы рылым-рылысындаы сапалы даму оамды ой-сананы трлерiн алыптастыру мен дамытудаы‚ оам мдениетiн жетiлдiрудегi‚ объективтi аиат туралы леуметтiк таным-бiлiмдi жинатаудаы‚ оны шашаусыз рпатан-рпаа жеткiзудегi‚ трбие берудегi‚ адамдар арасындаы арым-атынасты реттеудегi тiлдi ызметiн кшейте тседi. Сйтiп‚ оам тiлдi дамытса‚ з кезегiнде тiл оамды сананы дамуына да ыпалын тигiзедi.

аза тілі – мемлекет рушы этносты тілі.азастан Республикасыны Конституциясы (1995), Тiл саясаты туралы тжырымдамасы (1996) жне осылара негiзделген азастан Республикасындаы Тiл туралы Заы (1997) республикадаы тiлдердi лтаралы жарасты пен рухани ынтыматастыты ралы ретiнде ызмет етуiн жне тiл алуандыын кздейдi. Республикада мемлекеттiк тiл ретiнде бiр ана тiлге – аза тiлiне конституциялы мртебе берiлiп отыр.

Р-да аза тiлiнi мемлекеттiк тiл ретiнде ызмет етуiнi бiрнеше алышарттары бар. Атап айтанда, сол тiлдi олданушылар саныны жеткiлiктi болуы, табии жне табии емес тiлдiк ортаны болуы, Республиканы барлы айматарына таралуы, оамды мiрдi р алуан саласында ызмет етуi жне ауызша рi жазбаша трде ызмет етуi сияты сырты факторларды болуы, сондай-а аза тiлiнi рылым-жйесi жетiлген, лексика-фразеологиялы оры аса бай, ежелден келе жатан жазба жне ауызша дстрi бар лтты тiлдердi бiрi ретiндегi iшкi тiлдiк факторларды болуы аза тiлiнi мемлекеттiк тiл ретiнде ызмет етуiне ммкiндiк бередi.

Мiне, осы айтыландарды барлыы аза тiлiнi азастан Республикасында мемлекеттiк тiл ретiнде ызмет етуiне аса ажеттi алышарттарды жеткiлiктi жне аза тiлiнi iшкi леуеттiк ммкiндiктерiнi мол екенiн крсетедi.

Мемлекеттiк тiлдi оамды ызметi. Мемлекеттiк тiлдi оамды ызметi оамды мiрдi аса маызды мынадай салаларында жзеге асады: басару, апарат, бiлiм беру мен трбие (мектепке дейiнгi мекемелер, бастауыш, орта мектеп, жоары мектеп), ылым мен техника (ылыми-зерттеу мекемелерде); оамды ылымдар, жаратылыстану мен наты ылымдар, техникалы жне олданбалы ылым, экономика салаларында, ылымны жалпыа орта салаларында, ылымны салааралы трлерiнде, баралы апарат ралдары саласында, iс жргiзу саласында; мемлекеттiк, оамды-саяси, мдени мекемелер мен йымдарда; дене трбиесi, спорт, туризм; денсаулы сатау мен емдеу мекемелерiнде; оамды таматандыру орындарында; мдени мекемелерде (театр, кино); дипломатиялы арым-атынаста; скери-патриотты трбие жне бiлiм беру iсiнде; шаруашылы жргiзу жне йымдастыруда; ндiрiс жне нерксiп орындарында;азастан Республикасында тетiнреспубликалы, республикааралы‚ халыаралы рылтай, конференция, мжiлiс, жиындар т.б. Сонымен, аза тiлi – дстрлi, траты, ата тiлдiк нормасы бар, стильдiк тарматары сараланан, жалпыхалыты тiлден лтты дегейге ктерiлген тiл.

Мемлекеттiк тiлдi жоарыда аталан оамды ызметiн мiнсiз атаруы шiн оны асырлар бойы алыптасан дстрлi нормаларын ата сатау, жарыспалы олданыстарды (боса нормаларды) ылыми негiзде саралап, тиiмдi нсаларын сздiктер мен грамматикаларда дер кезiнде задастырып отыру аса ажет. Тiлдiк нормамен байланысты мндай шаралар мемлекеттiк тiлдi мдениетiн ктередi.

* * *

Сйтiп‚ жоарыда айтыландарды орыта келе‚ бiздi ана тiлiмiз “аза тiлi андай тiл?” деген срауа ысаша былай деп жауап беруге болады:

- тпкi трiн сатаан тркi туыстас байыры тiл;

- ежелден жазба мдениетi бар тiл;

- деби тiл‚ жергiлiктi тiл (диалектi)‚ сйлеу тiлi‚ арапайым сйлеу тiлi ескі жазба тіл трізді айнар кздері бар лтты тіл;

- демографиялы тiрегi бар тiл;

- дстрлі нормасы бар деби тіл;

- рылым-рылысы кемелденген, сз байлыы аса мол тiл;

- егемен азастан Республикасы з аморлыына алан мемлекеттiк тiл.

Міне, аза тіліні андай тіл екенін байататын мндай деректер тілдік тланы санасында болуы шарт.

 

(Нргелді Улилы, филология ылымдарыны

докторы, профессор)