басым болуы -приоритетность
Т.Ахметова
Барлы мамандытара арналан
«аза тілі» пні бойынша мтіндер
Петропавл, 2014
1-таырып. Мемлекет леуметтік –географиялы орны, ерекшелігі
ОЫЛЫМ
1. Мтінді оып, зіізге жаа болып табылатын апараттарды белгілеп отырыыз.
Мемлекет туралы ым.
Мемлекет — белгілі бір аумаа иелік етіп, сол жердегі халыты еркін дамуына ммкіндік беретін, оам табиатынан туындайтын орта істерді атаруа ажетті басаруды жоары дрежеде йымдасан жйесі, саяси билік йымы. зіне тн ерекше белгілері мен ажетіне, сондай-а зіндегі аса мол ммкіндіктеріне арай мемлекет экономиканын дамытуды, леуметтік-саяси, рухани, лтаралы жне жеке адамдарды арасындаы атынастарды маызды мселелерін шешуге наты атысып, оамдаы істерді жадайына белсенді трде сер ете алады.
Мемлекет дегеніміз бл — адамзат оамы дамуыны маызды кезендеріне тн саяси йым:
а) оамды басару міндетін атару, адамдарды, топтарды, таптарды жне баса да леуметтік субъектілерді арым-атынасын реттеп, баыттау, оларды бірлескен іс-имылына жадай жасау жктелген;
б) оны саясатын жзеге асыру жктелген ке тарматы органдар жйесі жне билікті йымдастырушылы-кш ралдары бар;
в) тапсырмасыны орындалуын оамды мірді барлы суъбектілері амтамасыз ететін кімшілік-мжбрлеу кілеттігі берілген.
Мемлекетті негізгі белгілері мыналар жатады: 1. Мемлекеттiк билiк - ерекше кпшiлiк билiгi, яни халы билiгi. 2. Мемлекеттi халы кiмшiлiк жйеге блiнедi, Азаматтары шекарасы белгiленген кiмшiлiк-территорияны аумаында трады. 3. Iшкi жне сырты саясатын жргiзуде туелсiз. 4. Билiк жргiзетiн органдарыны болуы. Бл органдарда тек ана басару ызметімен шылданатын адамдар болады. 5. За шыару ыы болады жне задарды мемлекеттi аумаында тратындарды блжытпай орындауы. 6. Мемлекеттi басару органдарыны аппаратын стауы жне леуметтік мселелерді шешу шін салы жинауы. Мемлекетті ерекше бір белгісі, зіні мір сруі шін халытан салы жинауа мжбр болуы.
Салы - бл Мемлекетті мір сріп, тіршілік етуіні экономикалы негізі; салысыз ол кн кре алмайды, йткені аржыны жетіспеуінен немесе болмауынан оны бкіл тіршілігі иындайды. Салыты Мемлекетті барлы азаматтары, солара оса шетелдіктер мен азаматтыы жо адамдар да тлейді; халыты шамалы ана салы тлеуден босатылады. Мемлекет салытан тскен аржыны басару жне мжбрлеу аппаратыны орасан зор армиясын стауа, мемлекетті жргізетін ішкі саяси жне сырты саяси шараларын аржыландыруа, медицинаны, білім беру, ылым, мдениет салаларын олдауа экономиканы маызды салаларын ынталандыруа, оамды ауіпсіздікті, ы тртібін жне ылмыс пен ы бзушылыпен кресті амтамасыз етуге пайдаланады.
СЗДІК
ы бзушылы
мжбрлеу кілеттігі
лтаралы-
нысан-
басару-
рухани-
леуметтік
блжытпай
ке тарматы-
билік -
салы-
тіршілігі-
2. Берілген сратарды мтінні мазмнына сйкес орналастырып, жауап берііз.
1. Салы деген не?
2. Мемлекетті негізгі белгілері андай?
3. Мемлекет неге сер ете алады?
4. Мемлекет салытан тскен аржыны пайдаланады?
5. Мемлекетті басты ерекшеліктерін атау.
6. «Мемлекет» мтініні рылымды кестесін жасау.
7. Мемлекетке сипаттама беру.
ТЫДАЛЫМ
Мтінді тыдап, тмендегі тапсырмаларды орындаыз:
Жер бетіндегі 200-ге жуы мемлекет, бес мы тілде сйлейтін этностар бар. Соларды ішінде азаматты пен туелсіздікті баа жетпес парын зына тарихында астерлеп, сарая ктіп, сол шін исапсыз рбандыа бараны аза халындай-а болар.
Азаттыты а таына ешандай байлыты да, билікті де балама бола алмайтынын ары аталарымыз-ер тріктер кк таса ашап жазып кеткен. Тркі аанатыны тадырына апат тндірген ауыр кезеді бейнелейтін мына сздер осыны блтартпас айаындай:
Бірлесе ілгері шапты,
Бірлесе кейін шапты,
Баран жеріде не игілік тапты
аны судай аты,
Сйегі таудай жатты.
Бек лдары л болды.
Слу ыздары к болды.
Білмегені шін, жамандыы шін.
1.Мтін не туралы?
2.Бос орына тиісті сзді ойыыз?
а)Жер бетінде 200-ге ______мемлекет, бес мы тілде сйлейтін этностар бар.
)Соларды ішінде азаматты пен туелсіздікті баа жетпес парын зына тарихында астерлеп,________ ктіп, сол шін исапсыз рбандыа бараны аза халындай-а болар.
) Азаттыты а таына ешандай байлыты да, билікті де балама______ ары аталарымыз-ер тріктер кк таса ашап жазып кеткен
б) Тркі аанатыны тадырына апат тндірген ауыр кезеді бейнелейтін мына сздер осыны_________________
в)_______ ілгері шапты,
_______ кейін шапты
_________не игілік тапты
аны_______________аты,
Сйегі______________жатты.
Бек лдары л болды
Слу ыздары к болды
Білмегені шін, жамандыы шін.
СЙЛЕСІМ
1.Мемлекетті пайда болуы туралы пікірлер туралы не білесіз?
2.Мемлекетті саяси йымдардан айырмасы андай?
3.Мемлекетті белгілері мен ызметтері андай?
4.Азаматты оам дегеніміз не?
5.ыты мемлекет деген не?
ЖАЗЫЛЫМ
2.«ой стіне бозторай жмырталаан заман» деген траты тіркеспен
бірнеше сйлемдер раыз.
2. Мтін бойынша 5 сраулы сйлем дайындаыз.
Сз тіркестерімен сйлемдер раыз.
Бейбіт заман, жина жасады, болып табылады, аза ханы, ел тыныштыы,
билерге сену, задар жинаы, ара тту.
ТЕСТ
1. Мемлекет белгілеріні бірі
а. Мемлекеттік егемендік.
в. За шыару ыы болады
с. Мемлекетті халы кімшілік жйеге блінеді.
д. Салы жйесіні алыптасуы.
е. барлы жауап дрыс
2. Мемлекет нысаныны бір трі
а. Демократиялы;
в. лтаралы келісім;
с. Задылы;
д.саяси режим
е. Адамгершілік;
3. Мемлекет туралы теорияларды бірі
а. экологиялы
в. тоталитарлы,
с. авторитарлы
д.теологиялы
е. фашистік.
4. Мемлекетті «дрыс жне брыс» деп ай философ бліп арастырды?
а. Ч.Дарвин
в. Платон
с. В.Бартольд
д.Э.Геккель
е. Томас Кук
5. Мемлекеттік рылысты 5 трге бліп арастыран ойшылды бірі
а. . В.Бартольд
в. Э. Геккель
с. Томас Кук
д.Платон
е. Ч.Дарвин
2 таырып: Ел басару жйесі. Президент. Парламент. кімет. Сот.
ОЫЛЫМ
1. Мтінді оыыыз, аударыыз.
Тыш президент
Туелсіз азастанны тыш президенті Нрслтан бішлы Назарбаев 1940 жылы 6 шілдеде Алматы облысыны арасай ауданына арасты Шамалан ауылында туан.
1958 жылы орта мектепті бітіргеннен кейін Теміртаудаы металлургия комбинатыны жолдамасымен Днепродзержинск техникалы училищесін 1960 жылы бітіріп, ебек жолын араанды металлургия комбинатында атардаы жмысшы болып бастайды. Ебекор жігіт балыту цехында шойын юшыдан домна пешіні аа газдаушысына дейінгі жолдан теді. ндірісте жмыс істей жріп, араанды металлургия комбинатына арасты жоары техникалы оу орнын (1967 ж) бітіріп, жоары білім алады. Комбинатты оамды міріне белсене араласан жігерлі жас. 1969 жылдан бастап комсомол жне партия жмысына шаырылады. 1969 жылы Теміртау алалы партия комитетіні нерксіп-клік бліміні мегерушісі болып таайындалады.
1969-1971 жылдары Теміртау алалы комсомол комитетіні бірінші хатшысы, 1971-1973 жылдары Теміртау алалы партия комитетіні екінші хатшысы, 1973-1977 жылдары араанды металлургия комбинатыны партия комитетіні хатшысы, 1977-1979 жылдары араанды облысты партия комитетіні екінші хатшысы болып ызмет атарады.
Жоары мемлекеттік жне партиялы ызметтерді 1979 жылы азастан Компартиясы Орталы Комитетні хатшысы болып сайлананнан бастап атарды.
1984-1989 жылдары аза КСР Министрлер Кеесіні траасы, 1989 жылды мамыр айынан азастан компартиясыны бірінші хатшысы, 1990 жылы Республиканы Жоары Кеесіні Траасы болып сайланды.
1990 жылды 24 суірінде Н..Назарбаев азКСР-ні тыш Президенті болды.
Еліміз туелсіздік аланнан кейін 1991 жылы 1 желтосанда алашы бкілхалыты сайлауда Н.Назарбаев Туелсіз азастанны тыш президенті болып сайланды.
Нрслтан бішлы - лемні аса ірі мемлекет басшылары мойындаан мемлекет басшысы, дние жзіне йгілі саясаткерлерді бірі.
Н..Назарбаев азастан Республикасыны арулы Кштеріні Жоары Бас олбасшысы, азастан халытары Ассамблеясыны Траасы, азатарды дние жзілік ауымдастыыны Траасы.
Экономика ылымдарыны докторы, А академигі, Халыаралы инженерлік академияны, апараттандыру академиясыны академигі, Мскеу мемлекеттік университетіні баса да шетел жоары оу орындарыны рметті профессоры Нрслтан бішлы Назарбаев азастанны, кптеген шетелдерді ордендері жне медальдарымен марапатталан.
Ол - ел басару ісінде халыты асырлар бойы жинаталан бай тжірибесі мен лемдік тжірибені з бойына тоыстыран білікті басшы.
ЖАЗЫЛЫМ
2. Елбасыны мірі мен ызметіні хронологиялы кестесін ру.
СЙЛЕСІМ
3. Елбасыны жыл сайыны халыа Жолдауы туралы гімелеу.
4. «азастан - 2050» бадарламасы туралы пікірлері.
ОЫЛЫМ
- Мтінді оыыыз, аударыыз.
Парламент
Парламент- азастан Республикасыны за шыару ызметін жзеге асыратын е жоары кілді орган. Парламент траты жмыс істейтін екі палата - Сенат пен Мжілістен трады.
Тменгі палата Мжілісті рамында 107 депутат болады. Мжіліс депутаты болып жиырма бес жаса толан азастан азаматы сайлана алады. 98 депутат ауматы сайлау округтері бойынша, ал 9 депутат азастан Халытар Ассамблеясынан сайланады.
Сенат депутаты болып 30 жаса толан жоары білімді, кемінде 5 жыл жмыс тілі бар, тиісті облысты , республикалы маызы бар аланы не республика астанасыны аумаында кемінде 3 жыл траты тран азаматы сайланады. Сенатты 15 депутатын парламент кілеттігі мерзіміне республика президенті таайындайды.
Сената р облыстан, республикалы маызы бар аладан жне ел астанасынан барлы кілді органдар депутаттарыны бірлескен отырысында 2 депутат сайланады.
Парламент депутаты бір мезгілде екі Палатаа бірдей мше бола алмайды. Парламентті кілеттік мерзімі- трт жыл. Оны кілеттігі бірінші сессиясы ашылан сттен басталып, жаадан сайланан Парламентті бірінші сесиясы жмыса кіріскенде аяталады.
1. азастан Республикасыны Парламенті … палатадан трады
а) екі
) ш
б) трт
в) бес
г) бір
2. азастан Республикасыны за шыарушы жоары кілетті органы -
а) Парламент
) Сенат
б) Мжіліс
в) кімет
г) кімшілік
3. азастан Республикасыны басару формасы
а) парламенттік
) монархиялы
б) президенттік
в) конституциялы монархия
г) федералды демократия
кімет
кімет азастан Республикасыны атарушы билігін жзеге асырады.
кімет зіні бкіл ызметінде Республика Президентіні алдында жауап береді, сондай-а Республика Парламентіне есеп береді.
кіметті ызмет тртібі конститутциялы замен белгіленеді.
кімет мшелері азастан халы мен Президентіне ант береді.
азастан Республикасыны кіметі мемлекетті леуметтік-экономикалы саясатыны, оны ораныс абілетіні, оамды тртіпті амтамасыз етуді жзеге асырылуын йымдастыруды.
азастан кіметі ызметіні аса маызды бір саласы- Республикадаы тілдер саясатын дрыс жзеге асыру.
Тіл туралы конститутциялы ережелерді елімізде жзеге асуы шін барлы жадай жасау- бірінші кезектегі міндет. Республикада азіргі уаытта мемлекеттік тілді мртебесі басым болуы амтамасыз етілген. Мемлекеттік мекемелерде аза жне орыс тілдеріні олданылуы шін ажетті нормативтік- ыты жадай жасалан. Олардаы іс жргізуді бірте- бірте мемлекеттік тілге кшіру ола алынуда. аза жне орыс тілдеріні ызмет ету аясындаы нормативтік талаптарды бзылуына жол берілмейді. Пайда болан жадайларда олар йымдастырушылы, метриалды-аржылы жне техникалы шаралар абылдау арылы есеріліп отырады.
атарушы билік - исполнительная власть
есеп береді - отчитывается
белгіленеді - определяется
ызмет тртібі - здесь: функция
Ант - клятва
ораныс абілеті -обороноспособность
Ереже - положение
басым болуы -приоритетность
жол берілмейді - не допускается
пайда болан жадайларда - при возникновении ситуаций
Шаралар - меры
есеру - преодолеть
Берілген сратара жауап берідер.
- азастанда атарушы билікті кім жзеге асырады ?
- кімет кімні алдында жауап береді?
- кіметті ызмет тртібі немен бекітіледі?
- Бізді кіметіміз нені йымдастырады?
ЖАЗЫЛЫМ
1. «кімет» сзімен кластер жасау.
2. Мтіндер бойынша сратарды ру.
3. Сызба арылы кімет рылымын крсетііз.
4. Министрліктерді атаулары.
Берілген сздерге синоимдер жазыдар.
халы-
жзеге асырады-
ызмет-
билік-
ОЫЛЫМ
1. Мтінді оыыыз, аударыыз.
СОТ
азастан Республикасында сот трелігін тек сот ана жзеге асырады. Ол екі трлі болады: жоары сот жне жергілікті соттар.
Сот трелігі азастан Республикасыны атынан жзеге асырылады. Оны масаты: азаматтар мен йымдарды ытарын, бостандытарын, зады мдделерін орау; Республика Конститутциясыны, задарыны орындалуын амтамсыз ету.
Сот шешімдеріні Республиканы бкіл аумаында міндетті кшті болады.
Прокуратураны ерекшелігі- оамда ыты мдениетті млтіксіз саталуына, оамды дамуда барлы заны бзылмауына мемлекеттік баылау жасау.
ылмысты сот ісін жргізу саласында прокуратураны басты міндеті- адам мен азаматтарды бостандытары мен ытарын орау. Осыан орай негізгі масат тергеу, анытау жне ылмысты атару органдарыны задылыын амтамасыз ету болып табылады.
Прокуратура органдарыны басты баыттарыны бірі- ксіпкерлерді ытарын орау. Осыан байланысты прокуратура зге мемлекеттік баылаушы органдарды ызметіндегі задылыты адаалайды.
Прокуратура, сондай-а жалпы ыты органдар жйесінде сыбайлас жеморлыты жне экономикалы ылмыстылыты алдын алу, ымдасан ылмысты топты рылуына жол бермеу, есірткі бизнісіне арсы крес мселерін немі назарда стайды.
трелік -судейство
жоары сот - верховный суд
жергілікті - местный
зады мдделер - законные интерсы
ыты мдениет - правовая культура
млтіксіз - безупречно, неукоснительно
осыан орай - в связи с этим
тергеу органы - следственный орган
задылы -здесь: законность действий
сыбайлас жеморлы - коррупция
алдын алу - профилактика
Мтінге сйеніп, кп нктелерді орнына тиісті сздер ойып, сйлемдерді толытырыдар.
.... орау
Сотты масаты ....орау
...орау
Сот шешімдеріні...... міндетті кші болады.
Мына сздерді маыналы жаынан тіркесе алатын сздермен сызы арылы белгіледер.
сот ыы
жергілікті мдделері
азаматты трелігі
зады сот
білікті асырады
жзеге маман
3-таырып: лтты ауіпсіздік. арулы кштер. ы орау органдары.
ОЫЛЫМ
Мрагер, жарлы, оамдасты, мртебе саясат, ару, толерантты, мдде, траа, Еуропадаы ауіпсіздік жне Ынтыматасты йымы (ЕКЫ), Азиядаы зара Ыпалдасты жне Сенім Шаралары жніндегі Кеес (АСШК), мрте, басосу, сипатталу, келісім, мше, баылаушы, дреже, тратылы, ауіпсіздік , ныайту, бейбіт, схбат, крделі, ала.
азастан Республикасы лтты ауіпсіздік Комитеті
1991 жылы желтосанны 19-ы кні азастан Республикасыны Мемлекеттік ауіпсіздік комитеті аза ССР Мемлекеттік ауіпсіздік комитетіні зады мрагері болып танылып, 1992 жылы 13 шілде кні Елбасыны Жарлыымен азастан Республикасыны лтты ауіпсіздік комитеті болып айта рылды.
Халыаралы коамдастытаы елімізді позитивті образыны алыптасуы жне оны халыаралык мртебеге ие болуы сырты саясатты жргізудегі республика басшылыыны крегендік шешімдерімен ммкін болды. Бл трыда ядролы аруды таратпау, діни экстремизмге арсы тру, лем діндері арасында толерантты арым-атынас ру мселелерін атап туге болады. Осыны негізінде еліміз айматык, жне аламды ауіпсіздік мддесі турасында халыаралы аренаа з бастамаларымен шыуа ммкіндік алды. Мысал ретінде азастанны Еуропадаы ауіпсіздік жне Ынтыматасты йымына (ЕКЫ) брынгы кеес кеістігіндегі елдерді кшбасшысы ретінде траалы етуге 2003 жылы з кандидатурасын сынуын атап туге болады. Соы жылдары азастан осы масата ол жеткізуде тиянатылы пен ажырлы танытты. Траалыа сынылан бізді мемлекетімізді кандидатурасын азастанны халыаралы ауіпсіздік турасында сіірген ебегін баалаан кптеген мемлекеттер олдады. азастанны ЕЫ-да траалы етуге з кандидатурасын сынуыны бір ceбeбі бізді мемлекетімізді аталмыш йымды азіргі тада оны кеестігінде пайда болан pi кбейіп келе жатан трлі ауіпке ттеп бере алатын кшті, pi тиімді йым ету болып табылады. азастанны ЕКЫ траалы етуге мтылысыны ортындысы 2007 жылды араша айында Мадрид аласында ткен ЕКЫ-на мше мемлекеттерді Сырты icтep министрлері Кеесіні абылдаан шешімі болды. Бл шешімні нтижесінде азастан 2010 жылы ЕКЫ траа болуда. Мадрид рылтайыны шешімі халыаралы оамдастыты азастанны туелсіз мемлекет ретінде согы 18 жылда ол жеткізген жетістіктеріні маыздылыын мойындааныны бірден бір длелі болып табылады. Бл ретте азастанны аталмыш халыаралы йымны траасы ретінде халыаралы ауіпсіздікті амтамасыз етуге баытталан зекті мселелерді шешу турасында бірталай сыныс жасай алатындыын айтып кету керек. ауіпсіздікті амтамасыз етудегі азастанны салматы тжірибесі халыаралы дегейде лкен ызыушылыа ие болып келеді жне де ЕКЫ дамуына жаымды серпіліс беретіндігі аны. йткені ЕКЫ-на траалы ету — бл азастанны Еуропа ауіпсіздігі айматы жйесіне интеграциялануыны, йымны бас мшелерімен жалпы еуропалы зекті мселелерді шешу турасындаы те ыты схбатты жаластыру ммкіндігі болып табылады.
1. Мтінде жауабы бар сраты тадаыз.
A) азастан Республикасында андай ы орау органдары рылан?
B) ауіпсіздікті амтамасыз етудегі азастанны тжірибесі андай дегейде ?
С) ы орау органдарыны механизмі андай?
D) Ішкі істар органдарыны оам міріндегі алатын рлі бар ма?
2. Мтінге сйкес апаратты тадаыз.
А) Экономикалы реформаларды аржыландыруда алыаралы йымдар атысады.
В) лтты экономиканы салаларын дамыту жнінде жобалар іске асырылуда .
С) азастанны жетістіктері азіргі тада оны кеестігінде трлі ауіпке ттеп бере алатын кшті, pi тиімді йым ету болып табылады.
D) Саяси реформаларды аржыландыруда халыаралы йымдар атысады.
3. Мтіндегі басты тірек сздерді табыыз.
А) ала, тртіп, орган, алым
В) уен, тарау, саяси, оам
С) алыс, арау, йым, сана
D)жарлы, саясат, ауіпсіздік, траа.
4. Мтін бойынша толы жне наты апаратты табыыз.
А). Елімізді ауіпсіздік мддесі халыаралы аренаа з бастамаларымен шыуда.
В) азастан ЕКЫ рамына кіргеннен кейін аталан бірлестікті ызметі елеулі трде жанданды.
С) азастанны Б-а кіруі зіні маызы жаынан тарихи акция болды.
D) ЕКЫ -ны негізгі міндеті – мше елдерді здіксіз леуметтік- экономикалы дамуы.
5. Мтін мазмнына сйкес жауапты табыыз.
Елбасыны Жарлыымен азастан Республикасыны лтты ауіпсіздік комитеті болып рылан кн.
А) 1993 жылы 13 шілде
В) 1997 жылы 13 шілде
С) 1992 жылы 13 шілде
D) 1995 жылы 13 шілде
6. Мтіндегі негізгі ойды анытаыз.
А) Халыаралы йымдарды басты ызметі ауіпсіздік саласымен байланысты емес.
В) ЕКЫ-на траалы ету — бл азастанны басты масаты.
С) Халыаралы йымдарды басты ызметі ауіпсіздік саласымен байланысты.
D) Еуропа ауіпсіздігі азастан Республикасыны лтты ауіпсіздік комитеті шін те маызды.
7. Мтінге наты таырып тадаыз.
А) ЕКЫ-на траалы ету — бл азастанны басты масаты.
В) азастан Республикасы лтты ауіпсіздік Комитетіні халыаралы ауіпсіздікті амтамасыз етудегі маыздылыы.
С) ЕКЫ -ны міндеті – мше елдерді здіксіз леуметтік- экономикалы дамуы.
D) Саясатты аламдануы лтты мемлекеттерді халыаралы атынастардаы орны мен рлін згертуге келді.
ТЫДАЛЫМ
азастан дипломатиясыны ipi жетістіктеріні бipi азастан Республикасыны Президенті Н.. Назарбаевты Азиядаы зара Ыпалдасты жне Сенім Шаралары жніндегі Кеесті (АСШК) жию идеясыны жзеге асаны болып табылады. Аталмыш идеяны азастан басшысы 1992 жылды азанында айтан болатын. Бл кезден бepi азастан АСШК мше мемлекеттер басшыларыны саммитін 2002 жне 2006 жылдары екі мрте ткізіп лгерді. Бл басосулар халыаралы дегейде лкен бааа ие болды. 2006 жылды 17 маусымында Алматы аласында ткен АСШК II саммитінде Азиядаы ынтыматасты пен ауіпсіздік негізгі мселелерін форум атысушылары біріге шешетіндігі сипатталан декларация жне де аталмыш йымны хатшылыы жайлы келісімге ол ойылды. азіргі кезде АСШК-не азиялы 20 мемлекет мше, 7 мемлекет жне 3 халыаралы йым баылаушы дрежесіне ие. Аталмыш форумны жмысы Азиядаы тратылы пен ауіпсіздікті ныайтуа баытталан, бл йым бейбіт схбат жне Азия крлыындаы крделі геосаясатты мселелерді шешу алаына айналды.
- Мтінді тыдаыз, тірек сздерді олданып, сйлемдерді толытырыыз. Азиядаы зара Ыпалдасты жне Сенім Шаралары жніндегі Кеесті, халыаралы дегейде, ынтыматасты пен ауіпсіздік, баылаушы, баытталан.
1) азастан дипломатиясыны ipi жетістіктеріні бipi азастан Республикасыны Президенті Н.. Назарбаевты ............ ............. ............. ...............(АСШК) жию идеясыны жзеге асаны болып табылады. Аталмыш идеяны азастан басшысы
2) Бл басосулар ............ ...............лкен бааа ие болды.
3) 2006 жылды 17 маусымында Алматы аласында ткен АСШК II саммитінде Азиядаы .............. .... ............. жайлы келісімге ол ойылды.
4) азіргі кезде АСШК-не азиялы 20 мемлекет мше, 7 мемлекет жне 3 халыаралы йым .................дрежесіне ие.
5) Аталмыш форумны жмысы Азиядаы тратылы пен ауіпсіздікті ныайтуа .............
ЖАЗЫЛЫМ
1.Сздерді рет-ретімен жазыыз.
1) ауіпсіздік і лтты комитеті рылды болып.
2) халыаралы Еліміз аренаа з бастамаларымен шыуа ммкіндік шыуа алды.
3) Мадрид ткен аласында ЕКЫ-на мше мемлекеттерді Кеесіні шешімі болды абылдаан.
2. Берілген баяндауыштармен сйлем растырыыз, етісіткті ай шата транын тсірдірііз.
айта рылды, алыптасу, атап ту, ажырлы танытты, абылдаан шешімі болды, ол ойылды баытталан.
АЙТЫЛЫМ
Топты жмыс.
1)Мтінге атысты сз тіркестерін олданып, диалог растырыыз.
аза ССР Мемлекеттік ауіпсіздік комитеті, лтты ауіпсіздік комитеті, Халыаралы коамдасты, ЕКЫ , АСШК.
2) Сратара жауап берііз.
1. 1992 жылы 13 шілде кні кімні Жарлыымен азастан Республикасыны лтты ауіпсіздік комитеті болып айта рылды?
2. Халыаралы коамдастытаы елімізді сырты саясатты ммкін андай болды?
3. Осы трыда андай мселелерін атап туге болады?
4. ЕКЫ-на траалы етуді маыздылыы андай?
5. азастан дипломатиясыны ipi жетістіктеріні бipi азастан Республикасыны Президенті Н.. Назарбаевты Азиядаы зара Ыпалдасты жне Сенім Шаралары жніндегі Кеесті (АСШК) жию идеясыны жзеге асаны болып табылады. Тсіндірііз.
6. Жоарыда айтып кеткен фактілер азастанны туелсіздік жылдар ішінде сырты саясатын белсенді жргізетін ныайан, сенімді мемлекетке айналандыын крсетіп отыр деген шешіммен келісе аласыз ба?
Берілген таырып бойынша сздік:
ауіпсіздік-безопасность
мрагер-наследник
мртебе- статус
крегендік-дальновидность
ядролы ару-ядерное оружие
лем-мир
мдде-интерес
ынтыматасты-содружество
йым-организация
кшбасшы-лидер
траалы-председательство
кеес-совет
шешім-решение
рылтай-собрание
сенім-доверие
келісім-договор
дреже-степень
4—таырып:Экономика. Ішкі жне сырты сауда
Жаа сздерді аудармасын тсіндірме сздігінен кшіріп алыыз.
ркендеу, л-ауат, арту, кшею, стану, ор, мырыш, шикізат, орасын, ныаю, деу, кесте, метал, орыту, шабынды, жайылымды, нерксіп, ндіріс, аума, тарту, тщытады.
Мтінді оыыз, аударыыз.
азастанны ркендеуі, оны халыны л-ауатыны артуы, ел ауіпсіздігіні ныаюы, экологиялы, демографиялы мселелерді жасы жола ойылуы, арулы Кштеріні кшеюі - экономика саласына тікелей байланысты. Сондытан азастанны басты стратегиясы - ашы экономика жне еркін сауда саясатын стану.
азастан жеріні байлыы оны экономикалы ммкіндіктерін крсетеді. алымдарды есебінше, азастан минерал оры бойынша лемде алдыы орында. Менделеев кестесіндегі 105 элементті 99-ы аза жерінде. Оны 70 % –ы зерттеліп,60 % –ы ндіріске енгізілген. Кен орындары жерді бетіне жаын орналасан, сондытан оны игеру оай.
Елде 35-ке жуы химия жне мнай ндірісіні ксіпорындары жмыс істейді. Трлі-тсті металлургияда 30-а жуы ксіпорын металл орытып,шикізат дейді. орасын жне мырыш шикізатын деумен айналысуа 15 ксіпорын маманданан. Лондонны трлі - тсті металл биржасында азастанда жасалан нім бірнеше рет эталон ретінде бааланды. азастанда темір жне тас кмір орын игерумен 24 ксіпорын айналысады.
лемдегі уран орыны трттен бірі азастанда. Уран бейбіт масатта электр стансасында олданылады.Соны ішінде лемдегі тыш нейтрон ндіріс реакторы Каспий жаалауында орналасан. Ол тек электр энергиясын ндірмейді, сонымен атар Атау аласы шін теіз суын тщытады.
азастанны болашаы мнай, газ кешеніні дамуына байланысты. азастан шін мнай мен газ – аса маызды стратегиялы сала.Мамандарды мліметтеріне араанда бгінде азастандаы мнай мен газ шикізатыны оры – 2,8 млрд. тонна болса, табии газды оры 1,9млрд. текше метрді райды. азастан азір наты мнай оры бойынша лемде 9-ы орында, ал табии газды оры бойынша - 15- і орында, ТМД елдері арасында 4 - орында.
Республика шабынды жне жайылымды жеріні аумаы бойынша Австралия, АШ, ытайдан кейінгі орында. Бидайды атты жне кшті сорттары асты даылдарыны 60 пайызын райды. Мал шаруашылыы ауыл шаруашылыында дстрлі рі жетекші сала. азастанда балыты баалы тымдары ндіріледі, олар шетелдерге экспортталады.
азастан тек шикізат ндіретін ел болып алмау шін экономиканы трлі секторларын дамытуды масат етеді. Мысалы, табии ресурстарды игеру жне деу, коммуникация мен апарат жйесін дамыту, жеіл жне тама нерксібін, машина жасаудын шаын салаларын, ызмет крсету саласын, туризмді дамыту. Ол шін шетелдік инвесторларды тарту кзделген.
ОЫЛЫМ.
Сратара жауап берііз
1. Елімізде андай ксіпорындар жмыс істейді?
2. Химия жне мнай ндірісіні ксіпорындары жмыс істей ме?
3. Оларды саны анша?
4. Трлі – тсті металлургияда ксіпорындар бар ма? Саны анша?
5 . Ксіпорындарды ызметі андай? Олар не істейді?
ОЫЛЫМ.
Сратара жауап берііз.
1 орасын жне мырыш шикізатын деумен айналысатын ксіпорындар жмыс істей ме? Саны анша?
2. Темір орын игерумен айналысатын ксіпорындар бар ма? Саны анша?
3. Менделеев кестесіндегі 105 элементті нешесі аза жерінде?
4. Оны нешесі зерттелді, неше пайызы ндіріске енгізілген?
5.лемдегі уран орыны нешесі азастанда?
ОЫЛЫМ.
Сратара жауап берііз.
1. азастан азір наты мнай оры бойынша нешінші орында?
2. Ал, табии газ оры бойыша ше?
3. азастан халыны л - ауатыны артуы неге байланысты?
4. азастан шикізат ндіретін ел болып алмау шін нені масат етді?
5. азастанда ксіпорындар немен айналысады?
ТЫДАЛЫМ
Менделеев кестесіндегі 105 элементті 99-ы аза жерінде
Менделеев кестесіндегі 105 элементті ... аза жерінде?
1. 95-і
2. 96-ы
3. 97-і
4. 98-і
Ы
ТЫДАЛЫМ
Оны 70 % –ы зерттеліп,60 % –ы ндіріске енгізілген.
Оны неше пайызы зерттеліп, неше пайызы ндіріске енгізілген?
1. 60 % –ы зерттеліп, 50 % –ы ндіріске енгізілген.
2.50 % –ы зерттеліп, 40 % –ы ндіріске енгізілген.
3. 70 % –ы зерттеліп, 60 % –ы ндіріске енгізілген.
4. 80 % –ы зерттеліп, 70 % –ы ндіріске енгізілген.
5. 90 % –ы зерттеліп, 70 % –ы ндіріске енгізілген.
ТЫДАЛЫМ
Елде 35-ке жуы химия жне мнай ндірісіні ксіпорындары жмыс істейді.
Елде нешеге жуы химия жне мнай ндірісіні ксіпорындары жмыс істейді?
1. 30-а жуы
2. 31-ге жуы
3. 33-ке жуы
4. 34-ке жуы
5. 35- ке жуы
ТЫДАЛЫМ
азастанда темір жне тас кмір орын игерумен 24 ксіпорын айналысады.
азастанда темір жне тас кмір орын игерумен неше ксіпорын айналысады?
1. 23 ксіпорын
2. 24 ксіпорын
3. 25 ксіпорын
4. 26 ксіпорын
5. 27 ксіпорын
ТЫДАЛЫМ.
азастан азір наты мнай оры бойынша лемде 9-ы орында
азастан азір наты мнай оры бойынша лемде нешінші орында?
1. 1-і орында
2. 3-і орында
3. 5-і орында
4. 9-ы орында
5. 10-і орында
ЖАЗЫЛЫМ.
Тйы етістігінде тран етістіктерді табыыз.
лгі: игеру
Тмендегі сздер ай сздерден жне не арылы жасаланын крсетііз, сздерді айырмашылыы андай, тсіндірііз?
лгі: артуы арту
Ныаюы - . . .
Кшеюі - . . .
ойылуы - . . .
ркендеуі - . . .
Осы шаты шінші жаында тран етістіктерді тауып, тйы етістігіне ойыыз.
лгі: крсетеді – крсету
Туынды сын есімдерді тауып, жасалуына арай талдаыз.
лгі: дстрлі –дстр
Тмендегі сздер ай сз табына жататынын длелдеіз, рамына арай талдаыз.
Ммкіндіктерін,байлы, ауіпсіздік, шабынды, жайылымды.
Кпше трінде тран зат есімдерді табыыз.
лгі: алымдарды
Жалы зат есімдерді табыыз.
лгі: ытайдан
Сан есімдерді тіркесіп тран зат есімдермен бірге оыыз.
лгі: 105 элемент
СЙЛЕСІМ.
Диалогті оыыз, айталаыз.
- Ксіпорындар немен айналысады, айтшы
- Жасы, айтайын.
- Немен?
- ндеумен
- ндеумен бе?
- И.
- Нені?
- Шикізатты.
СЙЛЕСІМ
Диалогті оыыз, айталаыз.
- азастанда игерумен айналысатын ксіпорындар бар ма?
- кінішке орай, мен білмеймін. Ал сен білесі бе?
- Мен де білмеймін. Мтіннен арайы?
- арайы.
- Бар екен.
- И, бар.
СЙЛЕСІМ.
Диалогті оыыз, жаттаыз.
- Игерумен айналысатын ксіпорындар бар ма?
- рине, бар.
- Олар нені игереді?
- Темір орын.
- Темір орын ба?
- И.
СЙЛЕСІМ.
Диалогті оыыз, жаттаыз.
- азастан не істеуді масат етеді, білесі бе?
- Білемін.
- Не істеуді?
- Дамытуды.
- Дамытуды ма?
- И.
- Нені?
- Экономика секторларын.
- Не шін?
- Шикізат ндіретін ел болып алмау шін.
СЙЛЕСІМ.
Диалогті оыыз, жаттаыз.
- азастанны ркендеуі неге байланысты, білесі бе?
- рине, білемін.
- Неге, айтшы?
- Айт.
- Айтайын, экономика саласына.
- Экономика саласына ма?
- И.
СЫРТЫ САУДА
Сздік жмысын жргізііз.
арым –атынас, сипат алады, рылымдылы, сырты сауда, санаулы, сауда жасау аумаы, апарды жетіспеуі, нашарлы, жетілуі, жола ою, жеткізілімділер, кмірсутек.
Мтінді оыыз, аударыыз.
Елдер арасындаы экономикалы арым – атынастарды сипаты мен рылым-
дылы згерістері, е алдымен, сырты тауар саудасынан крінеді. лы географиялы ашылулар кезеіне дейін халыаралы тауар саудасына санаулы елдер ана атысты, тіпті азіргі кезде дние жзіндегі басты сауда орталытарыны біріне айналан Еуропа елде-
ріні де сауда жасау аумаы шектеулі сипат алды. Бан елдер мен дние бліктері ара-
сындаы клік атынасыны нашарлыы, саяси жадайды трасыздыы, баса елдер жнінде наты апарды жетіспеуі себепші болды. Кбінесе баса елдерден те ымбат
жне сирек кездесетін тауарлар трлері келініп, саудаа салынатын.рлытаы негізгі халыаралы сауда жолдары атарына Азия мен Еуропаны жаластыран лы Жібек жо-
лы мен Еуропаны солтстігі мен отстігін байланыстыран сауда жолы жатады. Орта асырларда арабтар Сахар арылы тетін сауда маршрутын жасады. Бл жол Арабияны Солтстік Африкаммен, одан рі Отстік Еуропамен жаластырды.
Клік ралдарыны жетілуі, Еуропада нерксіпті ркендеуі, жаа жерлерді ашылуы дниежзілік сауда атынастарыны ауымын кеейтті. Кп жк ктеретін ірі кемелер легі Жаа Дниеден Еуропаа шикізат пен алтын тасымалдады. Соны нтиже-
сінде ХШ асырда сауда клемі бес есе артты. ХХ асырды басына арай дниежзілік сырты сауда айналымдаы Еуропа елдеріні лесі 50% -а жетсе, Солтстік Америка ел-
деріні лесі 20% –ды рады. ХХ асырды соына арай дниежзілік сырты сауда клемі асыр басындаымен салыстыранда 14 еседей сті.
Туелсіздікке ол жету азастанны кптеген дамыан жне дамушы мемлекет-
термен экономикалы байланыстыратын жола оюа, брыны ріптестерімен арым – атынастарды айта руа, дниежзілік рвноа кіру жолымен ілгері басуа ммкіндік
берді.
Бгінде республика дниежзіндегі 145 мемлектпен сырты сауда операцияларын жргізуде. Экспортты жеткізілімдер лемні 122 еліне жзеге асырылуда, импортты тауарлар 115 мемлекеттен жеткізілуде.
азастан німін негізгі ттынушылар - Ресей, Нидерланды, ытай, Швейцария, Германия, збекстан, Италия, Украина жне лыбритания. Импортталатын тауарларды
басым блігі Ресейден, збекстаннан, Тркіменстаннан, Германиядан, Тркиядан, Бела -
русьтен жеткізіледі.
азіргі кезде азастаннан сырты рыноа тауарларды 200-ден астам трі шыарылады. азастанны тсті металдары, ферросплавтар, ара металл прокаты,
минералды тыайтышштар, кмірсутекті шикізат дниежзілік рынокта кп сра-
ным тауып отыр. Алыс шет елдерге бкіл экспортты те жартысынан кбі ара жне тсті металлургия німі, минералды шикізат німдері болып отыр. Машина жасау саласы , энергетикалы машина жасау , электр – техника нерксібі , ауылшаруашылы машиналарын жасау нерксібіні азын – аула німдерін, металл жонатын станоктар, ста – пресс жабдыын, жа абыралы быларды салындай прокаттайтын сстаноктар жне баса тауар экспорттауда. Республиканы экспортты тауларыны маызды тобын агронерксіп кешеніні німі: талшыты мата, жн, днді даылдары, бббылары шикізаты, ет консервлері райды. Азы – тлік тауарларыны кп блігі Ресейге жеткізілуде, тоыиа шикізатын басты ттынушылар - ытай, Отстік Корея жне Тркия.
азастанны е ірі жне прменді шетелдік ріптестері арасында Шеврон, Бри –
тиш Газ, Аджип, Мобил, Самсунг жне баскалары бар.
Б Даму Бадарламасы (БДБ) аза бліміні деректері бойынша, 1993 – 1997 жылдары за мерзімді инвестициялар бойынша міндеттемелер ретінде 50 млрд. АШ долларына жуы шетел капиталы тартылып, азастан экономикасына жмсалды. шетелдік инвесторлары брінен кп ызытырып отыраны – мнай – газ нерксібі, тсті жне ара металлургия болды. азастан мнай – газ саласына аса ірі инвесторлар АШ , ытай, Франция, лыбритания, Жапония, Канада болды немесе болып келе жатыр.
ОЫЛЫМ.
Сратара жауап берііз.
1. Елдер арасындаы экономикалы арым – атынастарды сипаты мен рылым-
дылы згерістері неден крінеді?
2. лы географиялы ашылулар кезеіне дейін халыаралы тауар саудасына андай елдер атысты?
3. Еуропа елдеріні де сауда жасау аумаы андай сипат алды?
4. Оан не себепші болды?
5. рлытаы негізгі халыаралы сауда жолдары атарына андай жол жатады?
ОЫЛЫМ.
Сратара жауап берііз.
1. Нелері дниежзілік сауда атынастарыны ауымын кеейтті?
2. Нені нтижесінде ХШ асырда сауда клемі бес есе артты?
3. ХХ асырды басына арай дниежзілік сырты сауда айналымдаы Еуропа елдеріні лесі неше пайыза жетті?
4. Солтстік Америка елдеріні лесі неше пайызды рады?
5. ХХ асырды соына арай дниежзілік сырты сауда клемі асыр басында-
ымен салыстыранда неше еседей сті?
ОЫЛЫМ.
Сратара жауап берііз.
1. азастанны туелсіздікке ол жетуі неге ммкіндік береді?
2. Брыны ріптестерімен арым – атынастарды айта руа ммкіндік бере ме?
3.Дниежзілік рыноа кіру жолымен ілгері басуа ммкіндік бере ме?
4. Бгінде республика дниежзіндегі неше мемлектпен сырты сауда операция-
ларын жргізуде?
5. . Экспортты жеткізілімдер лемні неше еліне жзеге асырылуда?
ОЫЛЫМ.
Сратара жауап берііз.
1. Импортты тауарлар неше мемлекеттен жеткізілуде?
2. азастан німін негізгі ттынушылар ай мемлекеттер?
3. Импортталатын тауарларды басым блігі ай елдерден жеткізіледі?
4. азіргі кезде азастаннан сырты рыноа тауарларды нешеден астам трі шыарылады?
5. азастанны нелері дниежзілік рынокта кп сраным тауып отыр?
Сратара жауап берііз.
. 1. Азы – тлік тауарларыны кп блігі ай мемлекетке жеткізілуде?
2. Тоыиа шикізатын басты ттынушылар - ай мемлекеттер?
3 азастанны е ірі жне прменді шетелдік ріптестері арасында андай компаниялар?
4. Шетелдік инвесторлары брінен кп ызытырып отыраны андай салалар?
5.азастан мнай – газ саласына аса ірі инвесторлар ай мемлекеттер?
ЖАЗЫЛЫМ.
Тйы райдаы етістіктерді табыыз, длелдеіз.
Бірыай сйлем мшелері бар сйлемдерді табыыз, длелдеіз.
Жалы зат есімдері бар сйлемдерді оыыз, жалы зат есімдерді орфографиялы жне морфологиялы жаынан сипаттаыз.
Кп нктені орнына мтіннен керекті сздерді жазыыз.
азастан німін негізгі ттынушылары - ... , ... , ... . Импортталатын тауарларды басым блігі ... , ... , ... ... ... жеткізіледі. Республикалы экспортты тауарларыны маызды тобын агронерксіп кешеніні німдері райды. Олар - ... ... , ... , ... ... , ... ... .
СЙЛЕСІМ
Диалогті оыыз.
- Сен кп сраным тауып отыран салаларды білесі бе?
- рине, білемін.
- Біреуін аташы
- Жасы атайын.
- Ата.
- Тсті металдар саласы.
Диалогті оыыз.
- Сен азастанны ірі инвесторлары кім, білесі бе?
- ай салаа?
- Мнай – газ саласына.
- Білемін.
- Кім?
- АШ, ытай, Франция, лыбритания ...
Диалогті оыыз.
-Шетелдік ивесторларды ай салалар ызытырады, айтшы.
- Айтайын.
- ай салалар?
- Мнай – газ нерксібі, тсті жне ара металлургия
- Сонда оларды ызытыратыны стратегиялы маызды салалар.
- И, солай боп тр.
Диалогті оыыз.
- азастан німіні негізгі ттынушылары ай мемлекеттер? Айтшы.
- Айтайын.
- Айт, ай мемлекеттер?
- Олар – Ресей, Нидерланды, ытай, Швейцария, Германия, ... .... ....
- Ал, импортталатын тауарларды басым блігі айдан жеткізілетінін, білесі бе?
- рине, білемін.
- айдан?
- Тркиядан,Германиядан, АШ-тан, ытайдан, ... ... ...
«Сырты сауда» таырыбы бойынша тест.
1. Бгін республика дниежзіндегі ... мемлекетпен сауда операциялар жргізеді.
а. 140
. 139
б. 142
в. 143
Г. 145
2. Экспортты жеткізілімдер лемні ... еліне жзеге асырылуда.
а. 120
. 121
Б. 122
в. 123
г. 124
3. Импортты тауарлар ... мемлекеттен жеткізілуде.
а. 114
. 115
б. 116
в. 117
г. 118
4. Сырты рыноа тауарды ... астам трі шыарылады.
А. 200-ден
. 300 –ден
б. 400 ден
в. 500 –ден
г. 100-ден
5. Азы – тлік тауарларды кп блігі ... жеткізіледі.
а. ырызстана
. збекстана
б. краинаа
В. Ресейге
г. Беларусияа
6. Тоыма шикізатын басты ттынушылар - ..., ... ..., ...
а.