Омонимдер, синонимдер, антонимдер
ББК 81.2 Каз.
Я 72
И 84 «аза тілі» Оу ралы – араанды: ЭУ, 2006 – 120 бет.
ISBN 9965–794–05-7
азттынуодаы араанды экономикалы университетіні Кеесі мен ылыми-дістемелік бірлестігі сынан.
сынылып отыран оу-дістемелік рал азастан Республикасыны «Тіл туралы» Заына сйкес мемлекеттік тілді дамыту масатында растырылан.
дістемелік рал азастан Республикасыны Білім жне ылым министрлігі бекіткен «аза тілі» - типтік бадарламасы (Астана 2002ж) негізінде жасалан.
ББК 81.2 Каз.яз -72
Пікір жазандар :
Филология ылымыны кандидаты, доцент Ж..Смалов
Филология ылымыны кандидаты, доцент Г.Т.убкірова
| И | 4306020200 |
| 00(05)-06 |
| Ó | Исабекова К.Ж., 2006ж. |
| Ó | араанды экономикалы университеті, 2006 |
ISBN 9965–794–05-7
КІРІСПЕ
аза тілі - азастан Республикасыны трылыты халы-аза халыны жне оны шекарасынан тыс мір сріп жатан азатарды (Ресей, збекстан, ытай, Моголия т.б.) лтты тілі.
аза тілі азастан Республикасыны мемлекеттік тілі болып есептеледі.
аза тілі тркі тілдеріні (солтстік-шыыс арал) ыпша тобына кіреді (татар, башрт, арашай-балар, мы, арайым, ырым татарлары, араалпа, ноай) де, сіресе ноай, араалпа тілдеріне жаын болып табылады.
ыпша аралы Шыыс Еуропаны Солтстік ырымын, Волганы тменгі жаалауы мен Солтстік Кавказды жне азастанды, Хорезмні бір блігін, араалпастанды, збекстанны бір блігін амтиды.
аза жазуы бірнеше рет згеріске шырады. 1929 жыла дейін араб графикасы, ал 1929 жылдан 1940 жыла дейін латын графикасы олданылды. 1940 жылдан бастап азіргі уаыта дейін орыс графикасы олданылуда.
азіргі аза ліпбиі 42 ріптен трады: 15 ріп дауыстыларды табалайды (а, , о, , ы, і, у, , , э, и, ю, я, е, ё); 25 ріп дауыссыздарды табалайды (б, в, г, , д, ж, з, й, к, , л, м, н, , п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ, ); 2 ріп жуанды (ъ) жне жіішкелік (ь) белгілерін береді.
аза тіліне ана тн дыбыстар: , , , , і, , , , .
аза тілінде екпін кбіне сзді соы буынына тседі.
аза тілінде дауыссыз дыбыстар жуан дауысты бар буында жуан (ал/ъ); жіішке дауысты бар буында жіішке айтылады (кел/ь).
аза тілінде затты меншіктілігін білдіргенде тек есімдіктер ана емес, сонымен бірге арнайы туелдік жалаулары да олданылады.
Мені бала-м
Сені дптер-і
Оны дптер-і
аза тілінде предлогтар жо. Орыс тіліндегі предлогтарды маынасы аза тілінде кбінесе септеулік шылаулар арылы, сонымен бірге септік жалаулар арылы да беріледі.
Балалар шін
Мрата алдым
аза тілінде егер зат есімні алдында сан есім трса, зат есім кптік жалауын абылдамайды.
Бес студент
(бес студенттер емес)
Он оушы
(он оушылар емес)
аза тілінде сан есімдер мен сын есімдер зат есімні алдында анытауыш ызметінде келгенде сан жаынан згермейді жне септелмейді.
Жасы кітап
Жасы кітаптар
Жасы кітапты
ш оушы
ш оушыа
Екінші блме
Екінші блмені
аза тілінде орыс тіліндегідей род категориясы жо. Сондытан сын есім, реттік сан есім, есімдіктер сйлем маынасына арай орыс тіліне мужской, женский, средний род бойынша аударыла береді.
лкен й
лкен блме
лкен терезе
бізді й екінші кше
бізді мектеп екінші орын
бізді кл екінші сынып
аза тілінде есім сз таптары орыс тіліне араанда жа бойынша трленеді. Есім сз таптарыны жекеше жне кпше трде жіктелуі:
Жекеше
1. Мен оушымын
2. Сен оушысы
Сіз оушысыз
3. Ол оушы
Кпше
1. Біз оушымыз
2. Сендер оушысыдар
Сіздер оушысыздар
3. Олар оушы (лар)
Жіктеу есімдіктеріні жіктеліп тран сз таптарыны алдында труы міндетті емес, йткені жіктік жалаулары оларды ай жата трандыын крсетіп трады.
аза тілінде кім?сраы орыс тіліне араанда тек адамзата ойылады, алан зат есімдерге, оны ішінде жандыларына да текне?деген сра ойылады.
Кім ? - ке
Не ? – Ат
Сын есім заттанан жадайда жа бойынша трленеді, туелдік жалауын абылдайды жне септеледі.
1. жасы 1. Мен жасымын
2. жасыны2. Сен жасысы
3. жасыа 3. Ол жасы
4. жасыны
5. жасыда 1. Мені кріктім
6. жасыдан 2. Сені крікті
7. жасымен 3. Оны кріктісі
аза тілінде есімше зат есімні алдында анытауыш ызметінде келгенде орыс тіліндегідей септік бойынша, санды жаынан трленбейді.
Келген кісі
Келгенкісілер
Келген кісіні
аза тілінде сан есімдер (есептік, реттік) зат есімні алдында анытауыш ызметінде олданыланда сан жаынан трленбейді жне септелмейді.
Бір й
Бірінші й
Бір йде
Бірінші балаа
Тілді анытамасы жне ызметі.
Тіл адамзатты оамды міріні барлы саласын, демек леуметтік – экономикалы, саяси-мдени мірін амтиды. Тілді е негізгі 3 ызметі (функциясы) бар.
1. арым-атынас жасау – коммуникативтік функциясы.
2. Ойды жарыа шыару – экспрессивті функциясы.
3. Мра ретінде рпатан – рпаа берілуі – аккумулятивтік функциясы.
Тілді адам, оам мірінде сан салалы ызметі елуге тарта. Олар сбиді тілі шыып, тіл йренуінен басталып, бала баша, мектеп, оу орындары т.б. жаласып, адамдарды кнделікті мірде ауызекі сйлеуі, кпшілік апарат жйесінде ызмет етуі.
Тілді дыбысты жйесін, сздік рамын, сйлемдік рылысын тсіну, айындау, жйелеу шін практикалы пайымдаулар мен теориялы тжырымдар ажет. Тілдік былыстар негізінде жасалан пайымдаулар мен тжырымдар – тіл туралы ылымны, тіл біліміні, яни лингвистика ылымыны негізі.
Тіл білімі, лингвистика, тілді 4 блшегіне сйкес 4 саладан трады. Олар: фонетика (дыбыстар жйесі), лексикология (сз байлыы жйесі), морфология (сздерді байланысу жйесі), синтаксис (сз тіркесі, сйлем жйесі).
 |
Фонетика
Фонетика туралы жалпы тсінік.
Фонетика (гректі фоне – дыбыс деген маынаны білдіретін сзінен алынан) – тіл дыбыстарыны жйесін, жасалуы мен ерекшеліктерін, р трлі сипаты мен бір-бірімен тіркесу задылытарын зерттейтін тіл біліміні бір саласы.
р трлі тілдерді дыбысты жйесі, дыбыстарды сипаты мен саны бірдей, біркелкі емес. Тіл дыбыстарын жасауда (шыаруда) дыбыстау (сйлеу) мшелеріні ызметін артикуляция деп атайды.
Ал белгілі халыты дыбыстау мшелеріні ызметі арылы алыптасан дыбыс шыару дадысын сол тілді артикуляциялы базасы дейді.
Дыбыс пен ріп
Тілді дыбыстау мшелері арылы айтылып, лапен естілетін н дыбыс деп аталады да, оны жазу тілінде белгілейтін шартты белгі ріп деп аталады. Демек, дыбысты айтамыз жне естиміз, ал ріпті жазамыз жне креміз.
ріп-жазуда дыбысты белгілейтін шартты таба.
Тілде ріпті саны дыбыстан кбірек, йткені жеке дыбыс емес, осар дыбыстан ралан немесе баса да шартты белгілерді жазудаы табасы да ріпке жатады.
ріптерді белгілі бір ретпен тізілген жинаын алфавит дейді.
аза тіліндегі алфавит тртіппен тізілген ріптер.
аза тілінде дыбыстар дауыс атысына арай лкен екі топа блінеді: дауысты дыбыстар жне дауыссыз дыбыстар.
Дауысты дыбыстар: , , , , і
Сйлегенде ауаны дауыс шымылдыынан кедергісіз, еркін шыуынан пайда болан дыбыстарды дауысты дыбыстар дейміз.
аза тіліне тн дауыстылар: , , , , і.
| I. | Тілді атысына арай | Жуан | а, о, , ы, у |
| Жіішке | , , , і, е, и | ||
| II. | Ерінні атысына арай | Еріндік | о, , , , у |
| Езулік | а, , ы, і, е , и | ||
| III. | Жаты атысына арай | Ашы | а, , о, , е |
| ысан | , , ы, і, и, у |
Дауыссыз дыбыстар: б, в, г, , д, ж, з, й, к, , л, м, н, , п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ, , (у)
Сйлегенде ауа кедергіленіп шыатын дыбыстарды дауыссыз дыбыстар дейміз.
аза тіліне тн дауыссыздар: , , ,
I. Дауысты (салдырды) атысына арай
| 1. ата | п, ф, к, , т, с, ш, щ, х, ц, ч | |
| 2. я | б, в, г, , д, ж, з | |
| 3. нді | 1. Мрын жолды | м, н, |
| 2. Ауыз жолды | л, р, й, у |
II.Жасалу орнына арай
| 1. Еріндік | 1. Еріндік | п, б, м, у |
| 2. Ерін мен тіс | ф, в | |
| 2. Тіл | 1. Тіл алды | т, д, с, з, ш, щ, ж, ц, ч, н, р, л |
| 2. Тіл ортасы | й, к, г | |
| 3. Тіл арты | , , , х | |
| 3. Кмейлік |
III. Айтылу жолына арай
| 1. Шыл | п, б, т, д, к, г, , ц, ч, м, н, |
| 2. Ызы | ф, в, з, с, ж, ш, щ, х, , , л, й |
| 3. Діріл | Р |
Буын ндестігі
аза тіліндегі тума сздерді бірыай жуан не жіішке буынды болып келуі буын ндестігідеп аталады. Буын ндестігі задылыы кірме сздерде сатала бермейді (кі-тап, м-а-лім).
Егер сзді алдыы буыны жуан болса, келесі буын да жуан болады.
жуан+жуан
а+аз
ба+ла
Егер сзді соы буыны жуан болса, осымша да жуан болады.
жуан+жуан
ааз+ды
бала+лар
Егер сзді алдыы буыны жіішке болса, келесі буын да жіішке болады.
жіішке+ жіішке
те+ре+зе
е+бек
Егер сзді соы буыны жіішке болса, осымша да жіішке болады.
жіішке+ жіішке
терезе+ге
ебек+ті
Ескерту:
Тбірді соы буыныны жуан, жіішкелігіне арамай, з алпын сатап тіркесетін осымшалар:
-гер, -кер (сауда-гер, айла-кер, іс-кер)
-дар (жара-дар, білім-дар)
жуан +-паз (ас-паз, нер-паз)
жіішке -пен, -бен, -мен (ол-мен, жер-мен)
-хана (ем-хана, ауру-хана)
-ор (жала-ор, жем-ор)
-нікі, -дікі, -тікі (кем-дікі, бала-нікі)
Хдыбысына біткен сздерге жаланатын осымша р уаытта жуан болады.
...х+жуан
цех+та
цех+а
Соы ог, уг, рк, рг, нк, нг, кс, кт, ск, лк, нкт, кль, брь, бль сияты дыбыстар тіркесіне біткен сздерге жаланатын осымша р уаытта жіішке болады.
Ог, уг, рк, рг
нк, нг, кс, кт + жіішке
Ск, лк, нкт
Кль, брь, бль
педагог+ті
парк+ке
Ерін ндестігі
1.Алдыы буында еріндік о, дауыстылары болса, келесі буындаы ыса ыеріндік дыбысына айналады.
о, +ы = о, +
1.1 о+рын = о+рн
+лын = +лн
1.2 той+ды = той+д
тр+ды = тр+д
2. Алдыы буында еріндік , дауыстылары болса, келесі буындаы ыса іеріндік дауыстысына айналады.
, +і = , +
2.1 +мір = +мр
+міт = +мт
2.2 ш+ті = ш+т
кл+ді= кл+д
3. Алдыы буында еріндік , дауыстылары болса, келесі буындаы ыса ееріндік дауыстысына айналады
, +е = , + е
3.1 +ле = +л
к+рек = к+рк
3.2 кр+се = кр+с
кл+се= кл+с
Дыбыс ндестігі
Тбір мен осымша немесе сздер аралыында атар келген дыбыстарды бір-біріне ыпал етіп, ндесіп бейімделіп, бірін-бірі игеруі дыбыс ндестігі деп аталады.
Дыбыс ндестігі задылыыны 3 трі бар:
1. Ілгерінді ыпал.
2. Кейінді ыпал.
3. Тоыспалы ыпал.
1. Ілгерінді ыпал
Тбір мен осымша немесе сздер аралыында атар келген дыбыстарды алдыысыны кейінгі дыбыса ыпал етіп, игеріп ндесуі ілгерінді ыпал деп аталады.
1.Сз дауыстыа немесе ндіге аяталса, осымша я не ндіден басталады.
Дауысты + я
нді нді
Бала+а
Бала+мен
ол+ды
ол+мен
Ескерту:
1) ата сжне шдыбыстары бл заа баынбайды:
бала-сыз, бала-ша
бар-са, бар-сын
бар-шы, ойын-шы
2) Дауысты жне нді л, р, й, ндыбыстарынан кейін згелік етісті т жрнаы жалана алады:
ара-т, арай-т, трлен-т, ызар-т
3)–ар, -кеш,-кнем, -паз, -хана, -тай жрнатары да бл заа баынбайды:
жалаор, арбакеш, пайдакнем, нерпаз, емхана, кетай
2. Сз яа аяталса, осымша янан басталады.
я – я
ыз+дар
ыз+а
Тж+ді
3. Сз атаа аяталса,осымша атанан басталады.
ата+ата
Кітап+тар
Дос+а
Ескерту:
Сз я б, в, г, д дауыссыздарына аяталса, осымша атанан басталады.
Айтылуы
Б п
в ф + ата
Г к
Д т
клуб+а, отряд+тан, Болатов+а, педагог+пен
4. Сздер аралыында алдыы сыары дауысты, я не ндіге аяталып, кейінгі сыары ата , кдыбыстарынан басталса, олар яданып кетеді.
Дауысты дауысты
я + , к = я + , г
нді нді
4.1 Біріккен сздер аралыында:
ара+кз = ара+гз
Талды+оран = Талды+оран
бір+атар = бір+атар
4.2 Сз тіркесі сыарлары аралыында:
кз келді - кз гелді
жау айда – жау айда
5. Сз ш дыбысына аяталып, осымша сдыбысынан басталса, с дыбысы шдыбысына айналады.
ш+с... ...ш+ш
аш+са аш+ша
іш+сін іш+шін
6. Алдыы сз атаа аяталып, кейінгі сз я бдыбысынан басталса, ол атаа (п)айналады.
ата+б... = ата+п
6.1 Біріккен сздер аралыында:
Айт+бай = Айт+пай
Жсіп+бек = Жсіп+пек
6.2 Сз тіркесі сыарлары аралыында:
кп бала = кп пала
кеп бер = кеп пер
2. Кейінді ыпал
Тбір мен осымша немесе сздер аралыында атар келген дыбыстарды кейінгісіні алдыы дыбыса ыпал етіп, игеріп ндесуі кейінді ыпал деп аталады.
1. Сз ата , к, п дыбыстарына аяталып, осымша не келесі сз дауысты, нді жне я д, ж, з дыбыстарынан басталса, сз соындаы , к, п янданып , г, б дыбыстарына айналады.
дауысты дауысты
к + нді = г + нді
п я д, ж, з б я д, ж, з
1.1. Тбір мен осымша аралыында:
жрек+і = жрег+і
тара+ым = тара+ым
а+ып = а+ып
ба+ады = ба+ады
шап+у = шаб+у
1.2. Сз бен сз аралыында:
А ешкі = а ешкі
Кк аспан = кг аспан
Жо зат = жо зат
А жауын = а жауын
Ескерту:
1) осымша дауыстыдан басталып, сзді екінші буынындаы ыса дауыстылар тскен жадайда сз соындаы , к, п ата дыбыстары яданбайды.
брік-бркі, халы-халы, алып-алпы, ріп-рпі
2) Еліктеуіш сздерді соындаы к, , п ата дыбыстар янданбайды.
2.Сз ата пдыбысына аяталып, оан ксемшені –ып, -іп жрнаы жалананда, ата п нді у дыбысына айналады.
-ып - ып
п + = у +
-іп - іп
тап + ып= тау + ып
кеп + іп = кеу + іп
3. Сз нді н дыбысына бітіп, осымша не кейінгі сз б, п, м дыбыстарынан басталанда, н ос ерін м дыбысына айналады.
Б б
н + п = м + п
М м
3.1 Тбір мен осымша аралыында:
сен+беді = сем+беді
келген + мін = келгем+ мін
3.2 Сз бен сз аралыында:
Бген+бай = Бгем+бай
он бес = ом бес
Жан+пейіс = Жам+ пейіс
Он пара = ом пара
Кен мен жер = кем мен жер
4. Сз ндыбысына бітіп, осымша не кейінгі сз , к, , г дыбыстарынан басталанда, ндыбысы дыбысына айналады.
К к
н + = +
Г г
4.1. Тбір мен осымша аралыында:
сн+ой = с+ой
сен+гем = се+гем
тон+а = то+а
4.2. Сз бен сз аралыында:
он асыр = о асыр
Аман+л = Ама+л
Срсен+гл = Срсе+гл
5. Сз я зне ата с дыбыстарына аяталып, осымша не кейінгі сз ата ш дыбысынан басталанда, з, с дыбыстары ш дыбысына айналады.
5.1. Тбір мен осымша аралыында:
сз+ше — сш+ш
таз+ша — таш+ша
ос+шы — ош+шы
ойлас+шы — ойлаш+шы
5.2. Сз бен сз аралыында:
тез шы — теш шы
бос шелек — бош шелек
кз шалды — кш шалды
бас шайау — баш шайау
6. Сз я здыбысына бітіп, осымша не кейінгі сз ата с дыбысынан басталанда, я з ата с дыбысына айналады.
з + с = ...с + с
6.1. Тбір мен осымша аралыында:
жаз+са = жас+са
кз+сіз = кс+сіз
6.2. Сз бен сз аралыында:
кз салу = кс салу
кз сайын = кс сайын
7. Сз я з дыбысына бітіп, кейінгі сз я ж дыбысынан басталанда, з дыбысы ж дыбысына айналады.
з + ж = ж + ж
Боз+жігіт = Бож+жігіт
жз жыл = жж жыл
мз жарыш = мж жарыш
3. Тоыспалы ыпал
Сз бен сз аралыында атар келген дыбыстарды бір-біріне ілгерілі кейінді ыпал етуіні нтижесінде екеуіні де згеріске шырауы тоыспалы ыпал деп аталады.
1. Сз нді н дыбысына бітіп, кейінгі сз ата не к дыбыстарьнан басталанда, н дыбысы дыбысына, , к дыбыстары , г дыбыстарына айналады.
н+ = +
н+к = +
азан+ап = аза+ап
ортан олдай = орта олдай
мен крдім = ме грдім
Есен+келді = Есе+гелді
2. Сз с дыбысына бітіп, кейінгі сз ждыбысынан басталанда, екеуі де ш дыбысына айналады.
с +ж = ш + ш
тас жол = таш шол
ос+жан = ош+шан
бас жа = баш ша
I. аза тілі – азастан Республикасыны мемлекеттік тілі.
Мемлекеттік тіл
Республикадаы мемлекеттік тіл – аза тілі. Сондай-а мемлекеттік йымдарда жне жергілікті басару орындарында орыс тілі ресми трде аза тілімен те олданылады.
азастан Республикасыны Парламенті бар. Ол Сенат жне мжіліс деп аталатын екі Палатадан трады. Парламент За шыару ызметін жзуге асырады. Ол азастан Республикасы Президентіні алдында есеп береді. кіметті Премьер-Министр басарады. Конституциялы Кеес задарды орындалуын баылайды.
Жмыс трлері:
1. Мтінді мият оындар.
2. Мемлекетімізді басару органдарын біліп алындар.
3. Парламент, Сенат, Палата, Премьер-Министр, Мжіліс деген атауларды тсініп алыдар. Малімні кмегімен гімелеп айтыдар.
Сратар:
1. Мемлекеттік тіл ай тіл?
2. Парламент нелерден трады?
3. За шыару ызметін не іске асырады?
4. Ол кімні алдында есеп береді?
5. кіметті кім басарады?
6. Конституциялы Кеес нені баылайды?
Жмыс трлері:
1. Сратара жазбаша жауап айтарыдар.
аза тілі – аза халыны ана тілі
Адам баласы дниеге келген сттен бастап айналадаы жаа ымдарды, табиат былыстарын ана тілінде ына бастайды.
Ана тілі арылы адамдар бір-бірімен сйлесіп, ойын жеткізеді, пікір алысады. Ана тілі арылы оып, білім алады, з ортасында трбиеленеді.
з ана тілін білмеген, адірлемеген адам зін дниеге келген, мпелеп сірген анасын да, ел-жртын да, Отанын да сйе алмайды, адірлей алмайды.
Ана тіліні кші мен діретін туан халымыз уелден-а бадарлап, райсысымызды жетемізге жеткізіп, тйсігімізге тйіндіріп, тсіндіріп келді. Сондытан да халымыз туан тілді, ана тілін, сз нерін бар нерді басы деп санады.
Ал ананы а стімен бойымыза оса даритын тіл мрасын бар байлыымен, кркемдік уатымен рпатан – рпаа жеткізуші, сз жасап, дамытушы, тілді мейлінше астерлеуші халы-тіл анасы, тіл блаы. Сондытан да халымыз тілін басаша емес, ана тілі деп атаан.
Ана тіліні маызы мен оамды ызметі аса зор. Біріншіден, ол-атынас ралы. р халы кілдері бір-біріні ойын е алдымен ана тілі арылы тсінеді, бір-бірімен ана тілінде сйлеседі. Екіншіден, р адам ана тілінде оып, білім алады, нер йренеді, халыты тарихымен, трмыс – тіршілігімен танысады.
шіншіден, ана тілі – халыты рухани, мдени байлыыны, экономикалы жне тарихи дамуыны ралы. аза тілі - те бай рі кркем тілдерді бірі. Біз ана тілімізді, ділімізді адірлей білейік, таза болуына, дамуына, рлей, ркендей тсуіне ат салысайы.
аза тілі – азастан Республикасыны
мемлекеттік тілі
аза тілі – клемі 2,7 млн шаршы км. Еуразияны орталыында орналасан азастан Республикасыны мемлекеттік тілі.
1997 жылды шілде айында азастан Республикасында тіл туралы За абылданып, аза тіліне мемлекеттік мртебе берілді.
абылданан Заны 4 – бабында былай делінген: «азастан Республикасыны мемлекеттік тілі – аза тілі. Мемлекеттік тіл – мемлекетті бкіл аумаында оамды атынастарды барлы саласында олданылатын мемлекеттік басару, за шыару, сот ісін жргізу жне іс ааздарын жргізу тілі»
аза тілі – аза халы шін дебиет, мдениет, ылым мен оу – аарту тілі.
аза тілі – аза халыны ана тілі, лт тілі. азастандаы азатарды саны 1997 жылды басына арай 8 млн – ды рды. Шетелдерде 4 млн. 200мыа жуы азатар трады.
азастанда азатармен бірге 126 лт жне халытар кілі трады.
Тркі тілдеріне жататын ыпша тобына араалпа, ноай тілдерімен оса аза тілі де жатады. Славян тілдері тобынан кейін 2 орында тркі тілдері. Бан 18 деби тіл кіреді.
Тілді маызы мен оамды ызметі зор.
Тапсырма.
1) Мтінді оып, орыс тіліне аударыыз.
2) «Ана тілі – ары бл», «Сйемін туан тілді – анам тілін» деген таырыптара шаын шыарма жазыыз.
3) Тіл туралы аын-жазушыларды сздерін, маал-мтелдер жазыыздар.
Зат есім
Затты ымды білдіріп, кім? не? деген сратара жауап беретін сз табын зат есімдеп атайды.
| I. Маынасына арай | Трлері | Мысалдар |
| 1. Жалпы | бала, адам, дала, й | |
| 2. Жалы | Болат, Алматы, азастан | |
| II. Тласына арай | 1. Негізгі | ел, жер, су, от, ала |
| 2. Туынды | ойшы, балалы, білім, айтыс | |
| III. рамына арай | 1. Дара | тара, жылы, ауыл, жігіт |
| 2. Крделі а) Біріккен | Бйтерек, белбеу, Асу, ырыая, кнбаыс, орынбасар | |
| ) осарлы | ата-ана, ел-жрт, ой-ыр, жауын-шашын, тамыр-таныс | |
| б) Тіркесті | ая киім, балалар башасы, ауыл шаруашылыы, сары май | |
| в) ысаран | азМУ, атком, пединститут, диамат, см, кг, кв, мм |
Жалауларды орын тртібі
аза тілінде осымшаларды зіндік жалану тртібі бар. Сзге жрна, сонан кейін кптік, туелдік, септік жне жіктік жалаулары бірінен со бірі жаланады.
| осымшалар | |
| Сз | Жрна кптік туелдік септік жіктік жалау жалау жалау жалау |
оу-шы-лар-ыыз-быз
оу-шы-лар-ыыз-а
Кптік жалау (Аффиксы множественности)
Кптік жалауы сздерге кптік маына беретін кптік жалаулары арылы жасалады: -лар, -лер, -тар, -тер, -дар, -дер.
| Соы дыбыс Алдыы буын | Дауысты жне нді (р, й, у) | я з, ж жне нді л, м, н, | ата жне я б, в, г, д |
| Жуан | -лар | -дар | -тар |
| Жіішке | -лер | -дер | -тер |
| Жуан | бала+лар | ыз+дар | завод+тар |
| Жіішке | же+лер | йел+дер | студент+тер |
Жіктік жалау
Жіктік жалау — іс-рекетті кімге атысты екенін білдіретін грамматикалы категория.
аза тілінде есімдер де, етістіктер де жа бойынша трлене алады. Жіктік жалаулары жаты маына берумен атар, жекеше, кпше маыналарды да бере алады. аза тілінде жіктік жалауды трт трі бар.
1-трі. Зат есім, сын есім, есімдік, алып етістіктері (отыр, тр, жатыр, жр), есімшелер, стеулер.
| Жа | Жекеше | Кпше |
| I | -мын, -бын, -пын, -міи, -бін, -пін | -мыз, -быз, -пыз -міз, -біз, -піз |
| отыр-мын, студент-пін | отыр-мыз, студент-піз | |
| II | -сы -сі | -сыдар -сідер |
| отыр-сы, студент-сі | отыр-сыдар студент-сідер | |
| II (сыпайы трі) | -сыз -сіз | -сыздар -сіздер |
| отыр-сыз, студент-сіз | отыр-сыздар студент-сіздер | |
| III | — | |
| отыр, студент | отыр, студент-(тер) |
2-трі. Ксемшені -а, -е, -й жне -ып, -іп, -п тлалы трлері.
| Жа | Жекеше | Кпше |
| I | -мын, -пын -мін, -пін | -мыз, -пыз -міз, -піз |
| бар-а-мын, кел-е-мін | бар-а-мыз, кел-е-міз | |
| II | -сь -сі | -сыдар -сідер |
| бар-а-сы, кел-е-сі | бар-а-сыдар, кел-е-сідер | |
| II (сыпайы трі) | -сыз -сіз | -сыздар -сіздер |
| бар-а-сыз, кел-е-сіз | бар-а-сыздар, кел-е-сіздер | |
| III | -ды, -ты -ді, -ті | -ды, -ты -ді, -ті |
| бар-а-ды, кел-е-ді | бар-а-ды, кел-е-ді |
3-трі. Натылы ткен ша (-ды, -ді, -ты, -ті) пен шартты рай (са, -се) тлалары.
| Жа | Жекеше | Кпше |
| I | -м | -, -к |
| бар-ды-м, бар-са-м | бар-ды-, бар-са- | |
| II | - | -дар, -дер |
| бар-ды-, бар-са- | бар-ды-дар, бар-са-дар | |
| II (сыпайы трі) | -ыз, -із | -ыздар, -іздер |
| бар-ды-ыз, бар-са-ыз | бар-ды-ыздар, бар-са-ыздар | |
| III | - | - |
| бар-ды, бар-са | бар-ды, бар-са |
4-трі- Етістікті бйры рай тласы.
| Жа | Жекеше | Кпше |
| I | - айын, - ейін - йын, - йін | - айы, - ейік -йы, -йік |
| бар-айын, кел-ейін | бар-айы, кел-ейік | |
| II | - | -ыдар, -ідер -дар, -дер |
| бар, кел | Бар-ыдар, кел-ідер | |
| II (сыпайы трі) | -ыыз, -ііз -ыз, -із | -ыыздар, -ііздер -ыздар, -іздер |
| бар-ыыз, кел-ііз | бар-ыыздар, кел-ііздер | |
| III | -сын, -сін | -сын, -сін |
| бар-сын, кел-сін | бар-сын, кел-сін |
Септік категориясы
Септік жалауы сз бен сзді арасын байланыстырып, оларды зара арым-атынаса тсіреді. аза тілінде 7 септік бар.
| Септіктер | Сратары | Жалаулары | |
| 1. Атау | кім? не? | ||
| 2. Ілік | кімні? нені? | -ны, -ні, -ды -ді, -ты, -ті | |
| 3. Барыс | кімге? неге? айда? | -а, -ге, -а, -ке -а, -е, -на, -не | |
| 4. Табыс | кімді? нені? | -ны, -ні, -ды, -ді, -ты, -ті, -н | |
| 5- Жатыс | кімде? неде? айда? ашан? | -да, -де, -та, -те, -нда, -де | |
| 6. Шыыс | кімнен? неден? айдан? | -дан, -ден, -тан, -тен, -нан, -нен | |
| 7. Кмектес | кіммен? немен? алай? | -мен (менен), -бен (бенен), -пен (пенен) | |
Ілік септік
| Соы дыбыс Буын | Дауысты, нді м, н, | я з, ж, нді р, л, й, у | ата, я б, в, г, д |
| Жуан | -ны | -ды | -ты |
| бала-ны | ааз-ды | ат-ты | |
| Жіішке | -ні | -ді | -ті студент-ті |
| ке-ні | ел-ді | студент - ті |
Барыс септік
| Соы дыбыс Буын | Дауысты, нді, я з,ж | ата, я б, в, г, д | I, II жа туелдік жалауы | III жа туелдік жалауы |
| Жуан | -а | -а | -а | -на |
| бала-а | ат-а | балам-а | баласы-на | |
| Жіішке | -ге | -ке | -е | -не |
| ке-ге | студент-ке | ке-ме | кесі-не |
Табыс септік
| Соы дыбыс Буын | Дауысты | нді, я з,ж | ата, я б, в, г, д | III жа туелдік жалауы |
| Жуан | -ны | -ды | -ты | -н |
| бала-ны | ааз-ды | ат-ты | баласы-н | |
| Жіішке | -ні | -ді | -ті | -н |
| ке-ні | ел-ді | студент-ті | кесі-н |
Жатыс септік
| Соы дыбыс Буын | Дауысты, нді, я з, ж | ата, я б, в, г, д | III жа туелдік жалауы |
| Жуан | -да ааз-да | -та ат-та | -нда баласы-нда |
| Жіішке | -де ел-де | -те студент-те | -нде кесі-нде |
Шыыс септік
| Соы дыбыс Буын | Дауысты, я з, ж, нді р, л, й, у | нді м, н, , III жа туелдік жалауы | ата, я б, в, г, д |
| Жуан | -дан | -нан | -тан |
| ааз-дан | аам-нан | ат-тан | |
| Жіішке | -ден | -нен | -тен |
| ел-ден | кем-нен | студент-тен |
Кмектес септік
| Соы дыбыс Буын | Дауысты, нді | я з,ж | ата, я б, в, г, д |
| Жуан | - мен/менен | - бен/бенен | - пен/пенен |
| Жіішке | ел-мен | ааз-бен | студент-пен |
Жаттыу. Мтіннен зат есімдерді тауып, астын сызыыз. Жалауларды ажыратыыз.
Атасы он жасар л баласымен далада келе жатып, баласынан срады:
- Анау рмекшіні кремісі, не істеп жр?
- Кремін, рмек тоып жр.
- Анау мырсаны кремісі?
- Кремін, аузында бір нанны тйіршігі бар, жгіріп кетіп барады.
- Жоары ара, аспанда не крінеді?
- Жоарыда арлыаш жр, аузында кесе тістеген шбі бар.
Сонда атасы айтты:
- Олай болса, шыраым, ол кішкентай жндіктер саан трбие.
рмекші маса, шыбына тза рып жр, стап алан со зіне азы етеді.
мырса бала – шааларына тама аулап, бір нанны тйіршігін тапан со, зі жемей, аузына тістеп, уананнан йіне жгіріп барады. арлыаш балапандарына я істеуге шп жиып жр.
Жмыссыз жрген бір жан жо. Сені де дай таала боса жруге жаратпаан, жмыс істеуге деттену керек, - деді.
(Ы. Алтынсарин).
Тапсырма.
Мтінді оыыз, тсінгеніізді гімелеіз.
ріп пен ліппе
Е ежелгі ріп «О». Бл дыбыс бізді дуірімізге дейін, шамамен 1300 жылдары жасалан.
Финики ліппесіне енгізілген кездегі трін кні бгінге дейін жоалтпай сатаан “О” мен “У” ріптері екен.
Е жаа ріптер 1680 жылдары аылшын алфавитіне осылан. азір лемде 65 ліппе бар. Соларды арасындаы е клемдісі – камбоджа тіліні ліппесі 72 ріптен трады, ал е ыса ліппе – Бугенвиль аралында мір сретін Роток деп аталатын шаын халы тіліні ліппесі. Онда не бары 11 (он бір) ріп бар екен.
(аза кнтізбесінен)
Тапсырма:
1. Мтінді оып, гімелеп айтыдар.
2. Ежелгі ріп ай ріп?
3. Аылшын алфавитіне андай ріптер осылан?
4. Е ыса ліппе ай халы тілінде?
5. Ол неше ріптен трады?
Ана тілі туралы
Тіл – алтын азына.
Тіл артаймайды,
Ешашан ортаймайды.
Ана тілі – дана тілі.
Бала болса да тіл керек,
Дана болса да тіл керек.
Тіл білмеген ткті де білмейді.
Барам десе болашаа,
Тіліді таза сата.
Тіліді білсе,
Білімді білгені.
Тілімді тілім деп рметтесе,
Тілі сені рметтер.
Тіліді тілім деп рметтемесе,
Сені кім рметтер.
Тіліді биіктет,
згеге сйікті ет.
Тапсырма:
1. Наыл сздерді мнерлеп оыыздар, жаттап алыыздар.
2. райсысыны маынасын алай тсінетіндеріізді айтыыздар.
3. Зат есімдерді тауып, септік жалауларын ажыратыыздар.
Адам – ардаты ат
Жанямны лемі
1. Оыыз, аударыыз.
Бізді отбасымыз лкен. Отбасымызда тоыз адам бар. Біз тату трамыз. Атым – Райхан, жмысшымын. ндірісте жмыс істеймін. Отбасымызды басшысы – атам. Мені атам – зейнеткер. Атам – ебек ардагері. жем – зейнеткер. жем жиырма жыл стазды еткен. Ккем – дрігер. Ауруханада істейді. Апам – дрігер. Емханада істейді. Аам – жмысшы, институтта сырттай оиды. пкем - нші. Ол бала кезінен н салуды нататын. Сіілім – студент, педагогикалы институтта оиды. Інім – мектеп оушысы. пкем – трмыста. Оны бала - шаасы бар.
2. лгі бойынша жауап берііз.
Сізді отбасыыз айда трады? кеіз кім?
Сізді отбасыызда анша адам бар ? Шешеіз кім?
кеіз (шешеіз) айда жмыс істейді? лкен ааыз кім?
Сізді отбасыыз бос уаытында немен
шылданады? Тете ааыз кім?
Саяхата айда барасыздар ?
пкеіз кім? Оларды аты кім?
3. Оыыз, гімелеіз.
Отбасы
Отбасы дегеніміз – туысанды байланыста болатын (атасы, жесі, кйеуі, йелі, балалары, ата-анасы т.б.)бірлесіп, улеттік-трмысты мір сретін адамдар. Олар отбасында мемлекеттік задар мен ережелерді сатайды. Отбасы – адам баласыны сіп-нер, аз трар, анат аар ясы, алтын бесігі. Отбасында алыптасан барлы жасы асиеттер мір бойына серік болады. Оны ешкім тзете алмайды.
Кне заманнан бері рбір отбасында той-мерекелер (шілдехана, ат ою, туан кн, мектепке бару тойы, кміс жне алтын, оныс тойлары айта жаыруда.
4. Маал – мтелдерді жаттаыз
Ата-ананы сзін жерге тастама,
Байып алса – менмендікке бастама. (М. ашари)
л дайы ізетті боп трса егер –
ке-шеше жзі жайнап нр себер. (Ю. Баласани)
Ата-анадан сіп рпа таралан,
Жасы, жаман болса бала – солардан. (Ю. Баласани)
Сз басы – слем
Слем беру - дептілікті белгісі. Амандасу – кездескен адамнын амандыын білу, жасылы тілеу.
Адамдар бір-бірімен ашы – жарын амандасуа тиіс.
Амандасу – адамгершілікті, дептілікті белгісі.
Амандасу трлері мыналар:
- Слем!
- Слеметсі бе?
- Слеметсіз бе?
- Амансы ба?
- Амансыз ба?
- Ассалаумааллейкм!
- Уаалейкмассалам!
лкен адама слем беру – кіші адамны міндеті.
Тапсырма:
1. Мтінді тсініп оыдар.
2. Амандасу жолдарын біліп алыдар, бір-бірімен слемдесідер.
3. здері осылай амандасатын едідер ме?
деп сатау
деп – тртіп деген сз. Бл – халыты ым. деп сатауды оамды мні бар. деп сатау - дептілік, яни мінез-лы пен адамгершілік арым-атынасты алыптасан ережесін млтіксіз орындау. депті болу шін кішіпейіл, кпшіл, инабатты болу керек. “дептілік - демілік ” дейді халы. депті болу шін демілікті, жасылыты сезіну керек. Жасылыты сезінбейтін адамды “ятсыз” дейді халы.
з кемшілігін тсініп , оны тзетуге тырысатын адамды “яты бар” дейді. Сондытан жас кезден бастап деп сатауа йрену керек.
Тапсырма:
1. деп дегеніміз не?
2. депті адам андай болады?
3. Мтінді орыс тіліне аударыыздар.
Сын есім
Затты трін, тсін, сынын, сипатын білдіретін сз табын сын есім деп атайды. Сратары: андай? ай?
| I. Маынасына арай | Трлері | Мысалдар |
| 1. Сапалы, | а, ара, жеіл, лкен | |
| 2. атысты | тзды, арманды, ашалы | |
| II. Тласына арай | 1. Негізгі | жасы, демі, ке, суы |
| 2. Туынды | ысы, таулы, сыны, ткір | |
| III. рамына арай | 1. Дара | кіші, тар, нзік, мол |
| 2. Крделі | ойлы-ырлы, ызыл ала, зын бойлы, жасы-жаман |
Сын есімні шырайлары