Любые формы структурированного неравенства разных групп людей в социологии обозначаются термином "социальная стратификация"

К. Маркс ілімі

К. Маркс з заманында таптар туралы ілімді одан рі дамытып, зіні тап кресі туралы теориясын негіздеді. Соны нтижесінде ол леуметтік стратияикация теориясына з лесін осты. Ол таптарды пайда болуыны экономикалы себептерін ашып крсетті.бл себептерге К. Маркс оамды ебек блінісі мен жеке меншікті шыуын жатызады. Сонымен атар К. Маркс оамда негізгі жне негізгі емес таптарды болатынын атап крсеткен. Негізгі таптар оамдаы мір сріп тран негізгі меншік атынастарыны трінен туындайды. Сонда: л иеленушілік оамды-экономикалы формацияны негізі таптары - л иеленушілер мен лдар; феодалды оамда – феодалдар мен шаруалар; капиталистік оамда – буржуазия мен жмысшы табы негізгі таптар болып есептеледі. Негізгі емес таптар ткен дуірден алан немесе жаадан алыптасып келе жатан оамды-экономикалы формацияны таптары. Мселен, капиталистік оамда феодал мен шаруа таптарыны саталуы ммкін. К. Маркс оамда негізгі жне негізгі емес таптардан баса леуметтік жіктерді болатынын ескертеді. леуметтік жіктер – тапты белгілерін бойына толы сііре оймаан аралы таптар. Мысалы, жмысшы асйектерін алса, оларды жмысшылардан артышылытары бар, ал, буржуазиядан айырмашылыы – меншік иесі емес. Олай болса бл тапты з алдына бір тапа жатызу иына тседі. К. Маркс интеллигенцияны леуметтік топа жатызады. йткені бл топты да белгілі бір тапа сас белгілері з жне олар шыу тегі жаынан да р трлі таптарды кілі болуы ммкін. Сол себепті К. Марксті ізін уушылар интеллигенцияны зін буржуазиялы, сас буржуазиялы жне пролетарлы деп жіктеуді сынан. К. Маркс оамды таптара жіктеумен ана шектелген жо. Ол капиталистік ндіріс тсіліне жан-жаты талдау жасап, бл оамдаы анауды мнін тсіндірді жне зіні тап кресі туралы теориясын негіздеді. К. Марксті таптар жніндегі ілімін одан рі дамытан В.И. Ленин болды. Ол зіні 1919-шы жылы жазан «лы бастама» деген ебегінде таптара мынадай анытама берген: «Таптар дегеніміз – оамды ндіріс жйесінде алатын орны мен ндіріс рал-жабдытарына атынасына арай жне оамды байлытан алатын лесіні клемі мен сол лесті алуды дісіне байланысты жіктелетін адамдарды лкен тобы; сонымен атар таптар деп, бір топты оамды ндірістегі алатын орнындаы айырмашылыа байланысты екінші бір топ адамдарды ебегін анауын айтамыз». Сонымен, маркстік ілім тапты райтын басты белгілерге: адамдар тобыны ндіріс жйесінде алатын орнын; оларды ндіріс рал-жабдытарына атынастарын; ебекті йымдастырудаы адамдар арасындаы арым-атынасты; оамды байлытан алатын лесті клемі мен оны алуды дісін; оамды ндірісте бір топты баса адамдарды ебегін анауын жатызады. Бл белгілерді таза экономикалы сипаты боландытан, таптар тек экономикалы категория ретінде крінеді.

М.Веберді ілімі

леуметтік стратификация теориясына з лесін осан М. Вебер бл мселеге байланысты тжырымдамаларында К. Марксті теориясынан згеше жне оан сас жатары да бар екендігін айта кету керек. М. Вебер К. Марксты оамны тапа жіктелуіні объективтік экономикалы негіздері бар деген ойымен келіседі. Ол пікірді ол баса да экономикалы факторлармен толытырады. Біріншіден, М. Вебер тапты айырмашылытар тек меншікті болу, болмауына байланысты емес, сол сияты адамдарды жоары біліміні болуына, маманды тріне, ксіби дрежесі мен шеберліктеріне де байланысты дейді. Екіншіден, М. Вебер адамны статусын – саяси партияа, яни билікке атынасы деген стратаа жіктеуді лшемдерін енгізеді. М. Веберді пікірінше, статус леуметтік топтар мен индивидтерді оамдаы алатын орны мен мртебесіндегі айырмашылыты крсетеді. Адамны белгілі бір тапа жатуы объективтік факторлара байланысты да, ал, адамны статусы – білімі мен шеберлігіні дрежесі, мір салтя сияты субъективтік факторлармен тсіндіріледі дейді. М. Вебер оамдаы тапа блінуге сер ететін факторларды ескере отырып, 4 трлі таптарды атап крсетеді. Олар;

капитал иелеріні табы;
интеллектуалдар мен менеджерлерден, басарушылардан тратын тап;
дстрлі са буржуазия табы
жмысшы табы.

Сонымен, М. Веберді сынан леуметтік стратификация теориясында оамды стратаа жіктеуді біршама ке лшемдері берілген. ылыми дебиетте оамны страталара жіктелуіні баса да лше,мдері кездеседі. алымдарды кпшілігі стратификациялы рылымны негізі адамдар арасында болатын табии жне леуметтік тесіздік екеніндігін мойындайды. Осы тесіздік деген лшем оам адамдарыны біреулеріні басалардан жоары, екінші біреулеріні тмен орналасуына ыпал етеді. Табии тесіздік адамдарды табии жаратылыстарына байланысты (жыныс, жас млшері, темперамент, терісіні тсі, бойы, аыл-ойыны дегейі) ерекшеліктерінен туындайды. Мселен, аыл – парасатымен, кш – айратымен ерекшеленетін адамдар кпшілікке ыпал етіп, оларды зіне баынышты етуге мтылады. Ерлер мен йелдер арасындаы тесіздік ерте заманда пайда болып, кні бгінге дейін саталып келеді. Барлы дерлік ерлерде йелдеріні табыстарыны клемі ерлерге араанда тмен. йелдер арасындаы жмыссыздыты да дегейі жоары. леуметтік тесіздікті пайда болуына оамды ебек блінісі, яни адамдарды ксіби мамандануы ыпал етеді. Е клемді оамды ебек блінісі ебекті аграрлы жне нерксіптік деп жіктелуіне байланысты болды. Мны зі ала мен село мір салтыны алыптасуына, халыты территориялы-айматы жаынан жіктелуіне келді. ала міріні селоа араанда біратар артышылытары бар. Атап айтса, ебекті мазмны мен трлеріні сан алуандылыы, трмысты жне мдени ызмет крсету салаларыны, саяси жне басару орталытары мен баралы апарат жйесіні, ылым мен білімні кеінен дамуы алалара тн сипатты белгілер. оамды ебек блінісі ой ебегі мен дене ебегіні арасындаы айырмашылыты пайда болуына, соны нтижесінде оамда білімі мен ксіби дегейлері жоары адамдар тобыны алыптасуына ыпал етті. оамдаы леуметтік тесіздік иерархияа негізделген жне ол адамдар ме топтарды вертикалды баытта сатылы орналасуынан крінеді. Яни тік сызы бойында бір топты екінші бір топтан жоары немесе тмен орналасуы деген сз. Вертикалды баыттаы жіктелуді себептерін Р. Дарендорф «билік» жне «бедел» деген ымдарды негізінде тсіндіреді. Ол ттас оамды басарушылар мен басарылушылара жіктейді. Басарушыларды зін а) басарушы меншік иелері жне ) меншіктері жо бюрократ – менеджерлерге жіктейді. Автор сонымен атар басарушылар: жоары топ – жмысшы асйектерінен, тменгі топ – маманды дрежесі тмен жмысшылардан трады жне басарушылар мен жмысшы асйектеріні ассимиляциясыны нтижесінде «жаа орта тап» алыптасады деген орытындыа келеді. ХХ асырды екінші жартысында Батыс елдеріні алымдары леуметтік стратификация былысын одан рі тереірек зерттеуге кірісті. алымдарды пікірінше, капиталистік оамдарда таптар арасындаы айшылытар бседеп, жмсара тсті. Олар сонымен атар оам мшелеріні трлі топтара, таптара, стратталара жіктелу процесі тередей тскенін атап крсетті. Батыс Еуропа мен АШ леуметтанушылары наты леуметтік зерттеулер жргізіп, оамдаы трлі леуметтік топтарды, таптарды жне стратталарды арасындаы арым-атынасты реттеуге байланысты сыныстарын негіздеді. Бл кездегі леуметтік стратификация теориясыны крнекті кілдеріні бірі – П.А. Соркин болды. Ол оамдаы адамдарды иерархиялы жоары жне тменгі топтара жіктелуіне сер ететін факторлар ретінде ы пен артышылытарды, жауаркершілік пен міндеттерді, байлы пен жошылыты, билік пен ыпалды те блінбеуінен болады деп тсіндіреді. Автор сонымен атар бл аталан лшемдер мірде бір-бірімен сабатас екендігін ескертеді. олдарында лкен байлыы бар жоары экономикалы топтарды кілдері сонымен атар жоары саяси жне ксіби топтара да жатады дейді. Яни, байлыы бар адамны билікке, жоары ксіби топтара енуіне ммкіндігі мол немесе керісінше билігі бар адамны жоары ксіби даындыы да бар, байлыы да бар деген сз. П.А. Сорокин оамда экономикалы, саяси жне ксіби стратификацияны барлыын айтып, оларды райсысына тере талдау жасайды. Ал, американды леуметтанушы Т. Парсонс оамда леуметтік жіктелуді факторларын 3 топа топтастыран.

Біріншісі – адамны туа біткен табии белгілеріне байланысты факторларды: этникалы тегі, жынысты, жасты ерекшеліктері, туысты байланыстары, дене бітімі мен интеллектуалды абілеті.
Екінішісіне – ызмет трі., мамандыы жне ксіби дегейін жатызан.
шінші топа – меншік, материалды жне рухани ндылытар мен артышылытарды жатызады.

алымдарды кпшілігі леуметтік стратификация процесінде осы аталан лшемдер мен факторлады шын мнінде орын алып отыранын атап крсетеді. оам дамуыны бір кезеінде бл лшемдерді біреуі маыздыра болса, келесі бір кезеде келесі біреулеріні маызы ара тседі. Мселен, Кеес оамындаы иерархиялы жіктелу процесінде саяси факторларлы маызы зор болды. Билік саласында ызмет ету, партияа мше болу, саяси шешімдерді абылдауа атынасу сияты факторлар жоары топ адамдарын алыптастырды. Ал, жоары билік адамдарыны байлы пен меншікке ол жеткізуде ммкіндіктері ке болды. Кеестік дуірден кейінгі оамдарда нарыты экономикаа ту барысында леуметтік жіктелуге сер ететін жаа факторлар маыза ие бола бастады. Ресей ылым Академиясыны «леуметтану институты» жргізген зерттеулер нтижесінен азіргі оамдаы леуметтік жіктелуге сер ететін факторларды тмендегі иерархиясын байауа болады. Респонденттерді 91,3%-ы леуметтік жіктелідегі басты фактор ретінде «билікті» атап крсетсе: табыс клемін - 91,2%-ы; меншікті – 64,8%-ы; клекелі экономика немесе заа арсы іс-рекеттерді – 52,7%-ы; білімді - 35,1%-ы; абілет пен талапты – 34,6%-ы; маманды трін – 30,1%-ы; адамны шыу тегін – 25,0%-ы; лтты тегін – 14,5%-ы атап крсеткен. Яни зерттеуді нтижесінен бл оамда билікке атынас, табыс клемі, меншікті болу сияты факторларды леуметтік жіктелу процесінде жоары маыза ие болып отыранын круге болады.

рине, леуметтік стратификация процесінде білім дегейі, ксіби шеберлік, жоары мртебе (престиж) деген лшемдерді маызы зор екенін естен шыармуымыз керек. Білім дегейі – мектептегі, орта жоары оу орындарында алан біліммен, сол сияты ылыми ата, дрежемен есептеледі.

Ксіби шеберлік – белгілі бір маманды бойынша адамны арнайы білім дрежесі мен шеберлігіні танылуы.

Мртебе – адамны жоары статусына оам тарапынан крсетілетін сый немесе рмет. Соы кезде леуметтанушылар жоарыда айтылан лшемдерді ескере отырып, оамды 3,4,6 жне одан да кп жіктерге бліп арайтын стратификациялы модельдерді сынуда. Біз соны 4 жіктен тратын моделіне тоталса, олар мыналар: жоары тап; орта тап; жмысшы табы; тменгі тап. Жоары тапа ірі меншік иелері – аржы жне нерксіп магнаттары, жоары билік элиталары – мемлекет президенттері, премьер-министрлер, министрлер, жеке ведомстволар мен ызметтерді басшылары, яни жоары категориядаы чиновниктер жатады. Блар оамдаы шамадан тыс байлыы бар, оамны экономикалы жне саяси мірінде шешуші рл атаратын топ. оамдаы оларды лес салмаы аз, дамыан елдерде олар шамамен хлыты 1%-ын райды. Кейбір елдерде жоары тапа жоары шенді скери топтар мен творчестволы иттеллигенцияны танымал кілдері де жатады. Бл топ кілдеріні білім жне мдени дрежелері, оамдаы статустары да жоары. Орта тапты оамдаы алатын орны ерекше. Алдыы атарлы дамыан елдерде олар халыты 60-80% - ын райды. Бл тапты оамдаы леуметтік тртіп пен тратылыты тірегі десек те болады. йткені орта тап оамны негізгі интеллектуалды кші мен жоары маманды иелерінен трады. Орта тапа оамдаы р трлі леуметтік топтарды мамандытарды кілдері жатады. Олар – алымдар, жазушылар, суретшілер, діни ызметкерлер, оытушылар, дрігерлер, загерлер, орта жне шаын ксіп иелері, маманданан жмысшылар, т.б. Орта тап адамдарыны траты да, сенімді ызмет орындары, жоары табыстары жне заман талабына сай мір салттары бар. Олар кп ебек етеді, кейбіреулеріні меншіктері (жер, нды ааздар, озалмайтын мліктері, т.б.) бар, яни олар экономикалы жне саяси трыдан араанда туелсіз адамдар. Бл тапты адамдары «жасы мірге ажырлы ебекті, кш – жігерді, білімні нтижесінде жетуге болады» дегенді басшылыа алады. Бл жерде айта кететін бір жадай – орта тпаты да з ішінде жіктелетіндігі. Олар

жоары орта тап:
орта тапты орташасы:
тменгі орта тап.

Орта тапты осылайша жіктеуде жоарыда айтылан факторлар, яни адамдарды билікке атынастары, табыстарыны клемі, ксіби жне білім дегейлері ескеріліп отыр. Жмысшы табыны азіргі кездегі бейнесі ткен дуірдегіден млдем баса. ылыми – техникалы прогресс заманында жмысшы табы ебегіні мазмны, сипаты згерді. Олар механикаландырылан жне автоматтандырылан ндіріс салаларында – заводтар мен фабрикаларда, ауыл шаруашылы ксіпорындары мен халыа ызмет крсету салаларында ебек етеді. Бл тап кілдеріні траты табыстары, белгілі бір дрежеде білім жне ксіби дайындытары бар. Тменгі тап – рамы жаынан сан алуан. Олара арнайы мамандытары жо жмысшылар, жмыссыздар жне люмпендер (айыршылар, босындар, ылмыскерлер) жатады. Бларды кпшілігіні траты табыс кздері болмаандытан, олар абсолюттік кедейшілік жадайда мір среді.

Сонымен, леуметтік стратификация кез келген оама тн былыс. Барлы оам мшелеріні арасындаы жаппай тедік орнататын эгалитарлы (француз тілінде – тедік) оам орнату ммкін емес екендігін лемдік даму тжірибесі длелдеп отыр.

13.03.2014, Четверг

По контрасту между бедными и богатыми Казахстан обошел Россию

Поляризация населения, или структурированное неравенство по доходам, далеко не отвлеченное понятие. Любое общество в прошлом и настоящем, в той или иной стране всегда было неравным.

Увы, социальное равенство остается большим мифом. Поэтому роль государства сегодня заключается
в предоставлении социальных гарантий населению. Тем более что от этого зависит отказоустойчивость политической и экономической модели, не говоря уже о ее успешности.

Насколько поляризовано общество Казахстана? Катимся ли мы в эшелон стран социальных аутсайдеров с их социальными контрастами, фавелами, барриадас как визитными карточками дикого социального расслоения стран, например Латинской Америки?

Поляризация населения, будучи одной из форм структурированного неравенства, в частности по доходам, характерна для любого общества. Принципиально важно не само неравенство, оно было, есть и будет всегда, а его степень и тип.

Любые формы структурированного неравенства разных групп людей в социологии обозначаются термином "социальная стратификация".

Наиболее общие и часто применяемые показатели классификации – по уровню доходов, по уровню жизни. Индекс развития человеческого потенциала (ИРЧП). Кроме того, речь идет не только о "вертикальной стратификации", но и о "горизонтальной", когда население, проживающее в тех или иных районах страны, имеет далеко не одинаковый уровень доходов.

В крупных городах, таких как Алматы, всегда имеются "престижные", "непрестижные", "проблемные" районы со своими внешними атрибутами: охраной жилых площадок, прибранными клумбами или домами с разбитыми черепицами.

Чрезмерная поляризация в обществе, превышение ее "пороговых" значений среди населения (коэффициент фондов, разрыв в доходах 10 процентов наиболее и наименее обеспеченных граждан. – Ред.) – один из ведущих факторов дестабилизации. И наоборот, умеренный разрыв в доходах снижает конфликтный потенциал.

Что подтверждает и хрестоматийный пример роли многочисленного среднего класса как социальной базы стабильности, иллюстрируемый обычно опытом развитых стран.

В странах, где уровень поляризации незначителен, даже при относительно невысоком среднем уровне доходов конфликтный потенциал ниже, чем в поляризованных обществах с относительно средним уровнем жизни населения.

Представляет ли интерес характер стратификации в современном Казахстане? Да, безусловно. Исходя из актуальной повестки дня, мы проводили специальные исследования. Часть их представлена в недавно изданной книге "Кризис и казахстанское общество: социологическое измерение".