Асан қайғы Сәбитұлы шығармашылығы
Асан Қайғы (Хасан Сәбитұлы, ХҮ ғасыр) – «көшпенділер философы», (Шоқан), халық тілегінің жоқтаушысы. Асан Қайғы туралы аңыз бен ақиқат.
1 аңыз. Асанның қайғы аталуы. Сенің талайыңа су перісінің қызы несіп болайын деп тұр екен. Төрт үлкен өзен бар: Күнбатыста Еділ – Жайық, оңтүстікте Сырдария, шығыста Өр Ертіс,т.б. Адамзаттан өзге бөлек түрі жоқ, сұлулығында міні жоқ, сөйлесерге тілі жоқ. (Аңыз діни мифологияға құрылған.)
2 аңыз. Ежен хан мен Асан. (Бұл аңыз шешендік тақырыпты дәріптейді.)
3 аңыз. Асанның Жерүйекті іздеуі. Асан қайғының әз-Жәнібекке айтқан толғауында:
...Тіл алсаң, іздеп, қоныс көр,
Желмая мініп, жер шалсам,
Тапқан жерге ел көшір...-деп осы аңыздың тарихи деректілігін, шындығын аңғартады. Аңыздарда ол 17 жыл жер кезіп қоныс іздеген.
Шымкет, Сайрамды көргенде: Екі болса, бір базар, малда береке болмайтын, екі болса бір мазар, баста береке болмайтын жер екен. Базары жақын, мазары жақын көбеймес,-депті.
Алмалыны көргенде: Сарымсағы сабаудай, бүлдіргені бүйректей, алмасы жүректей, сол жерді қимадым,-депті.
Семейтауды көргенде: Төс табаны төрт елі атан жүрер жер екен, төсегінен түңілген адам жүрер жер екен,-депті.
Шідерті өзенін көргенде: Мына шіркіннің топырағы асыл екен, Алты ай арықтатып мінген ат бір айда майға бататын жер екен.Жылқы шідерлеп қойғандай тоқтайды екен депті.
Шыңғыстауды көргенде: Топырағы құтырған екен, оған шыққан шөп құтырады, шөбін жеген мал, оның етін жеген адам құтырады екен. Қаны үзілмейтін кісі өлтіру, төбелес ұрыс көп болады екен,-депті.
Асан Қайғы – заманының ойшылы, шешен биі, Жәнібек тұсында өмір сүрген, сарай маңындағы ақылшы-ақсақал жыраулардың бірі болған. Шамасы, ол 1330 жылы туып, 1450 жылы қайтыс болған.Асан қайғының әз – Жәнібекке ақыл-кеңес айтып отырған кезі Керей, Жәнібектің Моғолстанға елді бастап келген кезі емес, Дешті Қыпшақ билеушісі Әбілхайырдың өліп, Жәнібектің кері қайтып, Астраханда хандық құрып тұрған кезіне сәйкес келеді.(М. Тынышпаев. Ист. каз. нар. А., 1993г. 131 с.)
Қазақ аңыздарында Астрахан шаһарын Жәнібек салдыртты дейді. (С. Мұқанов Халық мұрасы. А., 1974, 57-бет.)
Шоқан«Қырғыздар жайлы жазбалар» еңбегінде Асан қайғының ХҮ ғасырда қазақ ұлысын біріктіруге аянбай тер төккенін, Жәнібек, Керей хандармен бірге болғанын, тарихи тұлға екендігін, тіпті «Манас» жырында да кездесетінін жазады.
Құрбанғали Халидұлы «Тауарих хамса» еңбегінде ел қамын жеп қайғырғандықтан Асан қайғы аталғандығын, Құдабай ақынға «Асан қайғыны кім деп білеміз?» деген сұрақ қойғанда төмендегідей жауап бергенін жазады:
Асанның асыл түбі ноғай деймін,
Үлкендердің айтуы солай деймін.
Бұл сөзге анық-қанық емес едім,
Естігенім, тақсыр-ау солай деймін.
Тегінде ноғай – қазақ түбіміз бір,
Алтай, Ертіс, Оралды қылған дүбір.
Орманбет хан ордадан шыққан күнде,
Асан ата қайғырып, айтыпты жыр.
Қазақ «Орманбет хан өлгенде, он сан ноғай бүлгенде» деп күй тартады. Ілияс Жансүгіровтің «Күй» поэмасы.
Әлкей Марғұлан.Халық шежіресі бойынша Асан ата Майқы бидің алтыншы әулеті еді дейді. Ол өзі Қорқыт сияқты жұрт қамын жеген дана, батагөй, кемеңгер кісі. Өзінің ұзақ жасында (120 жас) халықтың қамын ойлап, уайым жеп өткендіктен Асан қайғы атанған ,- дейді. (Марғұлан Ә. Ежелгі жыр-аңыздар., Алматы, 1985ж.)
С. Сейфуллин пікірі Құрбанғали Халидұлының пікірімен өзектес.
М. Мағауин: Асан қай жылы, қай жерде туғаны белгісіз. Бір мәліметтерде Жиделі Байсында, енді бір аңыздарда Ұлытауда дүниеден өтіпті деседі. Шоқан Асанның зираты Ыстықкөлдің маңында дейді.
Б.ғ.ж. 1361-1470 ж. Еділ бойында туса керек дейді.
Ж. Тілепов. Асан қайғы шамамен 1370 жылы дүниеге келіп, 1470 жылы өмірден өткен ,- дейді.
Асан Қайғы жыраудың толғаулары - «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» шұрайлы жер, бақытты ел іздеген халық арманының көрінісі. Ел қамын ойлаған Асан Қайғының ендігі бір сәтте әз-Жәнібек ханға қарата айтқан белгілі толғауының әлеуметтік мәні, тарихи сипатыАсан Қайғы толғауларындағы заман көрінісі, туған жер бейнесі, өсиет-ғибрат сөздер. Жыраудың «Қырында киік жайлаған», «Ай, хан, мен айтпасам білмейсің», «Бұл заманда не ғаріп?», «Еділ бол да Жайық бол», «Көлде жүзген қоңыр қаз» деп басталатын толғаулары.
11. М. Өтемісұлы шығармасындағы, зерттелуі. (1804-1846)
Мө1804 ж. Ішкі Бөкей ордасы деген жерде қазіргі бат. Қ\н облысы, Жәнібек ауданында дүниеге келген. Осы елді мекендеген 12 ата Байұлыныің бір бұтағы. Бергіде тараған Жайық Берімтен шыққан. Қазақ халқының 19 ғ\ң алғашықы жартысында жасаған ірі тарихи тұлғаны жыраулық поэзияның бірьуар дара жұлдызы.Х.Досмұхамбетұлы, М.Әуезов, С.Мұқанов , Қ. Жұмаділов шығармашылығын ....... ақынның қазақ еліне тарихындағы арықша орынын аса бағалайды. Қазақ ...ұлы құбылыс ретінде таныды. Азаттық жолындағы ұлы күрескер қазақ елін өнердің біт уар дара тұлғасы М.Ө 1846 жылы 26 қарашада, 42 жасында өлтірілді. Махамбет өз дәуіріінің тұрмысын табысын дұрыс түсініп көре білді. Сол себепт де ол әдебиетті жаңа бағытқа бұрды. Ең басты көркем әдебиеті хан сарабынан шығарып, бұқара ортасына келді. Әдебиеттің міндеті өміршіне қызметі есмес, қоғамға қызметі деп білді. Махамбат өзінің ......... күшін ....................қуатын әсерін күшейтіп, зор биікке көтерліді. Махамбет жайбарақат өмірді білмейді де қабылдамайды. Махамбет лаулаған от, қызу сияқты. Срол себпті оның өлеңдеріндегі образдары өте жақын өте ірі. Олар бір-бірімен тығыз байланысқан өлеңдер құрайды. Махамбет көркемдеудіәң небір кейбір амалдарымен әдістерін , тәсілдерін пайдаланады. Әсіресе ол повесть ....... кейде әсерлі сияқты құралдарды өте шебер қолданады. Мақтаса, .......жамандаса әсерге тығып , таптап, қуанса сүй індіріп жатады. М-ң шығармашылық өмірінің алғаш кезінде жырауларға елі ктеген. Қазтуғ ан сияқты М\те өз портретін жасап, көркем суреттей
Еңселігін екелі,
егіз қоян некелі..тб.
М-ң бізге жазған шығармасын,ың саны 80 жуық болса, соның 20 шақтысы көтеріліске дейін туғаны «Арғымақтың баласы», «Арғымақ сені сақтадым» М. тіршілікте пайдалы іс атқаруға өлімнеен қорықпауға шақырады. «Өлім хақтың пәрмені». ........сондай -ақ бұл еске салып қояды. «Өте шыққан қызыл бұл-бұл дүниенің жалғаны» осылайша бірте бірте аөқын сарай адамдарымен 1\ші кезекте ханның өзімен қайшыллықққе келеді. Махамбет қайсар болуын талап етіп, көтерілістің қиын еңсесін, көп ауыртпалық балағатын еске салады: «Мұң сайма әр айына соғыс 6 күнде ауырлап тб-ы»
И. Қаза болғаннан кейін махамбеттің өмірі 2 кезеңнен тұрады. 1-жайықтың бергі жағына шығып қайтадан қол жинауға күш салып көеп әркеттенген кезі.
2-сі. Айы жүзеге амспай 8 жыл түсіп ..............қуғында болуы және сатқындықта өлтірілуі. Адай мен әлім жұртының қол жайып, елді қайта деген ............осы бағытты атқара істері барысында Махамбеттің:
«Әй Шоты би» , «Жайықтың бойы көп шағын».
«Аймақ көл», «Біз кеткенде» секілді шығармасынан аңдауға облады. Мах. Жалғызыдықты сезініп өзінің ойлағанын жүзеге асыра алмағанына өзін көпшіліктің түсінбегенінен күйініп, қараланып, өлең талғамдарын шығарады. Бұл Махамбет өмірінен шығармашылық ..... ең ауыр жае күйзелісіне толы кезең. Осы кезеңде «Мінген ер», «Қайда бар», «Мұнар күн», «Абайламай......»тб. –ға 1 топ туындылары жазылған. Махамбеттің осыф соңғы өмірінің ..........шығармаларын өлең деуге болды. Махамбет өлеңдерін буыгн жағына қарастырсақ 3 тү рлі құрылысы барлығы аңғарылады. 11 , 7 б уын мен 8 буын арасы келетін әсер ағымы таза 7б. Өлеңдер 11 буынды Махамбетте 1 –ақ өлең (мінгені Исатайдың Ақтабаны). Басқа өлеңдерінің бәрі 7-8 буынды не 7 буынды. 3 түрлі ұйқасқан түрін кездестіруге болады. Шұбыртпалы- кезекті-ерікті.
Махамбеттің шыни мағынасында көркемділігінің ұстазы. Зерт: Жұмалиев «Махамбет Өтемісұлы», «С.Мұқанов», «Халық мұрасы», «Ж.Тілепов» «Елім деген ерлер деген ерелер жыры»... «Елдік пен ерліктің өшпес рухы» А 2003, И. Кенжалиев, М.Ө. Сызыдықова Р.