Э К О Л О Г И Я С А Л А С Ы

Кесте

Баылау трлері: ЛТ – лексикалы таырып, Р – реферат, Ж – здік жмыс, АБ – аралы баылау.

Студенттерді білімін баалау

Модульдар мен аралы аттестация бойынша баылау

жргізуге арналан сратар тізімі

I-VIII модульдар бойынша баылау жргізуге арналан сратар:

1. XIV асырда тау жыныстарын опару шін бірінші атылыш зат ретінде о-дрі ай елде жасалды?

2. 1913 жылды аяында Донецк бассейнінде анша гірлеу машиналары олданылды?

3. Кен орыны е тжырымды клемі андай барлау кезінде млім болды?

4. Апаратты мырлыы жне ерекшелігі.

5. Телекоммуникацияны негізгі міндеттері.

6. Кибернетикалы жйені рылымы.

7. ылыми-технологиялы процестерді арастыратын мселелері.

8. Машинажасау саласыны дамуы.

9. Жк ктеру машиналарыны нсалары мен жмыс істеу шарттары.

10. деу кезіндегі технологиялы баылаулар.

11. Экономиканы йымдастыруды элементарлы формасы.

12. Материалды ндіріс пен индустриялды ндіріс.

13. Нары экономикасыны ызметі.

14. Сулет неріні баса нерлермен байланысы.

15. рылыс материалдары нерксібіні негізгі трлері.

16. рылыс материалдары нерксібіні дамуы.

17. Сулет неріні масаты.

18. Мнай жнінде органикалы теорияны алыптасуы.

19. Мнай туралы за жне экология мселесі.

20. Мнай кен орындарын игеру жобалары.

21. арашыана кен орны.

22. Металлургиялы жабдытар.

23. Механикалы жабдытарды жмысын жасарту.

24. Металлургия ылымыны негізін салушылар.

25. Аккумуляторды ызметі мен масаты.

IX-XV модульдар бойынша баылау жргізуге арналан сратар:

1. Жер ойнауынан кен ндіру, оны байыту, оларды металлургиялы орыту пияларын зерттеушілер.

2. Жер бедеріні ерекше нктелері.

3. Арал ірінен шыатын кен байлытары.

4. Дербес компьютерлер шін ажетті программаны трлері.

5. Дниежзіндегі жне азастандаы азіргі экологиялы мселелер.

6. Атмосфера жне онымен байланысты экологиялы проблемалар.

7. азастанны табиатты орау жолдары.

8. Табиаттаы адамны іс-рекеттері.

9. Радиотехниканы келешегі.

10. Интернетті ызметі.

11. Электрониканы даму арыны.

12. азастандаы байланыс жйесі.

13. Мнайдан алынатын німдер.

14. Мнай мен газды ндіруді экологияа тигізетін зияны.

15. «азаойл» мнай-газ компаниясы.

16. Р-ны «Теізшевройл» компаниясы.

17. Динамикалы геологияны ылыми тарматары.

18. Геологияны даму тарихы.

19. Геология ылымыны зерттелуі.

20. Технологиялы процестерді жобалауды прнциптері.

21. Клік ралдарыны классификациясы.

22. Республикамыздаы рылыс материалдары нерксібі.

23. Жмыс істеу ызметтеріне арай жк автомобильдеріні трлері.

24. ндірістік бйымдарды сапасы.

25. Тас алаушыларды пайдаланан тсілі.

Аралы аттестацияа арналан сратар

1. аза ыздарыны ішінен шыан тыш маркшейдер алым – Ж.алыбаева.

2. Жер учакесін бліп берудегі кадастрлы жмыстар.

3. Геодезиялы жмыстарды жргізуді негізгі принциптері.

4. Кен орныны даму крсеткіштеріні байланысы.

5. Мнайды сырта шыаруды тиімді жолдары.

6. 1892 жылы Ембі ауданындаы барлау жмыстарында олданылан станоктар жайлы.

7. «азТрансОйл» компаниясыны мемелекеттермен мнай саласындаы экономикалы атынасы.

8. Жобалау мекемесі немен айналысады?

9. Апаратты жйені трлері.

10. Электронды кіметті пайдасы.

11. Алашы электронды есептеуіш машиналар ашан пайда болды?

12. Интернетті неге дниежзілік рнек деп атайды?

13. Машинажасау саласы ай кездерден дами бастады?

14. Машинажасау зауыттарыны цехтары мен осалы ызмет атаратын блімдеріні рылымына нелер жатады?

15. Технология ымы нені білдіреді?

16. азастандаы машинажасау ндірістері.

17. Электр жабдытарыны жйесі.

18. Асыл металдара жататын металдар.

19. Металл тазартуды дістері.

20. Металдарды орта химиялы асиеттері.

21. Металлургия анша салаа блінеді?

22. Ежелгі рылысшылар тастарды арасын біріктіру шін нені пайдаланан?

23. Шеберлер снді рнектерді алай алаан?

24. Сулет нерінде андай дістер тас шеберіні нерін длелдейді?

25. азастанны табиат орлары жне оларды тиімді пайдалану.

26. Экологиялы ауіпсіздікпен амтамасыз ету.

27. Экологиялы факторлар.

28. Экономиканы адам міріндегі маызы.

29. Макроэкономикалы дрежеде зерттелетін негізгі мселелер.

30. Нары экономикасындаы пайданы орны.

1.11 Курсты саясаты мен процедурасы

Курсты саясаты мен процедурасы оытушыларды студенттерден міндетті трде сабаа атысуын, барлы баылау трі бойынша уаытында есеп беру, сабаа атыспаан кндерін айта тапсыру барысында оытылатын пнні бірізділігін сатау ажет. рбір оушы баылау трлерін бірізділікпен тапсыруын негіздеуі ажет. Студенттер з уаытысында зіндік жмысын орындап, оытушыа тапсырып отыруы керек.

2. Негізгі таратылатын материалдар мазмны

2.1. Саба трлері бойынша саат блу

1-апта. 1-тжірибелік саба

1-тапсырма. Мтінді мият оып, маынасын мегерііздер.

2-тапсырма. Мтінге берілген сздікті жаттаыздар.

3-тапсырма. Мтінні бірінші жарты блігін орыс тіліне аударыыздар.

4-тапысрма. Мтінні екінші жарты блігіне сра-жауап растырыыздар.

5-тапсырма. Мтіннен тау-кен саласынан бес термин сздерді теріп жазып, олара тсініктеме берііздер.

Т а у-к е н і с і с а л а с ы

* * * * *

Дниежзілік тау-кен ісіні даму тарихы

Адам баласыны даму тарихы тау-кен ісімен байланысты: крек пен айла, бала – бірінші тау-кен ісіні ралдары осы уаыта дейін тау-кен жмыстарында олданылады.

Жерді бетінен барлау жмыстары жер ыртысына тередеген сайын р жерлерде жаа технологиялы жне техникалы дістер олданыла бастады.

Таужыныстарын опару шін бірінші атылыш зат ретінде XIV асырда ытайда о дрі жасалды. Басында о дріні соыста олданды, кейін тау-кен саласында опару жмыстарында олдана бастады.

XV асырда Европа елдері тау-кен ісінде, Ресейде профессор Зимин жасаан – динамит деген дріні олданды.

Оны патентін Нобель сатып алып 50 жыл бойы Европа елдеріне зауытта жасап сатып отырды.

XVIII асырда Америкада тау-кен ісі дами бастады.

XIX асырда Европа елдеріні ол астындаы Африка, Азия жне Австралия мемлекеттерінде тау-кен ндірісі дами бастады.

азіргі заманны талабына сай жер ойнауындаы пайдалы азбаларды ндіруде табиатты орау жне жер бетін ежелгі алпына келтіру мселелері адамзат тіршілігі саласынан орасан зор орын алатындыы белгілі. Сондытан, жер ойнауындаы р трлі пайдалы азындыларды осабат ндіріп, оларды ндіру жне байыту барысында ысырапа шырамауы кзделуге тиіс. Сонымен атар, су кздеріні сарылып алмауы жне оларды р уаытта таза болуы да табиат орау мселесінен тиісті орын алулары ажет. Бл мселені орасан зор маызы бар екендігі – ндірілген кен клеміні жыл сайын 3%-ке аса тсуге кепіл бола алатындыы. Мысалы, IX жер жзілік халыаралы тау-кен Конгресіні тжырымы бойынша 1973-1974 ж.ж. аралыында 220-225 млд. АШ долларына пайдалы азындылар ндірілген. Ал X тау-кен Конгресіні есебі бойынша 1979 жылы бкіл жер жзінде 450-470 млд. АШ долларына пайдалы азындылар ндірілген.

Сздік:

дниежзілік – всемирный барлау жмыстары – разведочные

ыртыс – залежь работы

даму – развитие дістер – методы

тау-кен ісі – горное дело тыыз байланысты – тесно связано

бала – молоток атылыш зат – вещество взрывчатое

крек – лопата о-дрі – боеприпасы; заряд ; порох

айла – кирка опару – подрывка; выворачивать

6-тапсырма. Мтінні мазмны бойынша тмендегі сратара жауап берііздер.

1. Тау-кен ісінде е алаш андай ралдар олданылды? 2. Жерді бетінен барлау жмыстары тередеген сайын андай дістерді олдана бастады? 3. Тау жыныстарын опару шін атылыш зат ретінде не жасалды? 4. Европа елдерінде тау-кен ндірісі ай кезенен дами бастады? 5. Пайдалы азбаларды ндіруде не мселе кзделуде? 6. Жер жзінде кен ндіру алай дамыан?

7-тапсырма. Мтіндегі кптік жалаулы сздерді астын сызып, оларды жасалу жолдарын тсіндірііздер.

л г і: Егер сздер дауысты жне нді р, й, у дыбыстарына аяталса, онда: -лар, -лер жалаулары жаланады. Мысалы: азба+лар, азынды+лар, й+лер.

8-тапсырма. Мтіннен тау-кен саласында олданылатын сздер мен сз тіркестерін теріп жазып, олармен сйлемдер растырыыздар.

Мысалы: жер ыртысы, пайдалы азындылар, тау-кен ісі, тау жыныстары.

9-тапсырма. Тау-кен саласы бойынша мамандытара негізделген терминдерді маынасын есте сатаыздар.

Ірі сепкілді кен –крупновкрапленная руда. Сепкілдікті ірі не саа жатызу шартты ым. Мыс.: ара металл кендерінде баалы минералдарды ірілігі 10-20 мм, не одан да ірі болып кездеседі де, 1-2 мм болса сепкілдікке жатады. Ал тсті металл кендерінде минерал тйшіктеріні размері 1 мм болса, олар ірі сепкілді кен деп аталады.

Кбікті флотация –пенная флотация. Флотациялау процесіні е кп тараан трі.

Аралас кен –руда смешанная. Баалы зат сульфидті жне тотыты минералдар трінде кездеседі. детте мндай кендерді байытылу дрежесі жоары болмайды жне р трлі процестерді олдануа мжбр етеді.

Кен аттылыы –твердость руды. сату жне нтатау процестеріне лкен сер ететін кенні физикалы асиеті.

са сепкілді кен –тонковкрапленная руда. Кенде баалы минерал тйіршіктеріні диаметрлері 0,1-0,074 мм-ден тмен болса, онда олар са сепкілдікке жатады да, мндай кендер тек флотациялау дісімен байытылады.

Пайдалы азбаларды байытуды су-шламды слбасы -водношламовая схема обогащения полезных ископаемых. Байыту технологиясыны слбасында суды андай операциялара тсірілетіні жне анша тсірілетіні крсетіледі.

Зумпф –зумпф (на фабрике). Пульпалы нім бір операциядан екінші операцияа тасымалдау масатымен айдаыша (насоса) берілу алдында жинаыш сиымдылыа тседі. Онда пульпа дегейі бір алыпта болады да, айдаышты траты жмыс істеуіне ммкіндік жасалады. Зумпф бетоннан не металдан жасалуы ммкін.

Сздік:

тоты – окись; ржавчина; коррозия сату – колоть

тоты тсті – ржавого цвета айдама желдеткіш – вентилятор

байытылу – обогащаться; обогащение нагнетательный

нтатау – перемалывание ; размельчение

10-тапсырма. Тау-кен мамандыына атысты тмендегі синонимдес сз тіркестерімен сйлемдер растырыыздар.

Кен жмыстарыны дамуы, кен жмыстарыны ркендеуі, кен жмыстарыны игерілуі, кен жмыстарыны табысты жргізілуі, кенді шыару, кенді конвейерге тиеп жоары ктеру, кен институты, тау-кен жоары оу орны, кен ісі институты, кен орнын игеру, кен орнын тиімді азу, кен орнын тасымалдауа дайындау, кен орнын тазалау, кен даярлау жмыстарын жргізу.

11-тапсырма. Кп нктені орнына кптік жалауларын осып жазып, оларды емлесін тсіндірііздер.

Тау жыныс...ын опару шін бірінші атылыш зат ретінде XIV асырда ытайда о дрі жасады. Оны патентін Нобель сатып алып 50 жыл бойы Европа ел...іне зауытта жасап сатып отырды. Африка, Азия жне Австралия мемлекет...інде тау-кен ндірісі дами бастады. Жер бетін ежелгі алпына келтіру мселе...і адамзат тіршілігі саласынан зор орын алатындыы белгілі.

12-тапсырма. Мамандыа арналан схбатты рлге бліп оып, маынасын мегерііздер. Схбата берілген сздікті жаттаыздар.

Тау жынысы жне пайдалы азбалар

Схбат

- Жер абыршаы немесе литосфера деп нені атайды?

- Жерді сырты атты абатын жер абыршаынемесе литосферадеп атайды.

- Жер абыршаыны алыдыы андай тередікте болады?

- Оны алыдыы материктерде 30-40 км., тау жоталарында 70 км., ал мхит астында 6-15 км.

- Литосфераа кп тараан элементтерді атаыздар.

- Литосфераа е кп тараан химиялы элементтер: оттегі – 49%; кремний – 26%; алюминий – 7,45 %; темір – 4,2%; кальций – 3,25% жне басалар.

- Ал табиатта андай элементтер жеке кездеседі?

- Табиатта жеке кездесетін элементтер некен-сая. Олар: алтын, платина, мыс, ккірт.

13-тапсырма. Берілген схбатты жаласынан тсінгендеріізді айтып берііздер.

- Минерал деп аталатын химиялы осылыстара ай элементтер жатады?

- Жеке кездесетін элементтерден басалары кбіне минералдеп аталатын химиялы осылыс кйінде кездеседі (мысалы, кварц, кальцит, магнетит жне т.б.).

- Тау жынысыдегеніміз не?

- рамы кбінесе траты болып келетін минерал агрегаттары тау жынысыдеп аталады.

- Тау жыныстары неше минералдардан ралады?

- Тау жыныстары бір немесе бірнеше минералдардан ралады. Мысалы, мрмр тек кальцитті кристалл тйіршіктерінен ана трады. Ал бірнеше минералдардан тратын гранитті рамына кварц, дала шпаты жне слюда кіреді.

Сздік:

жер абыы – земная кора траты – местный; коренной

тау-жыныстары – горные породы (житель); постоянный

некен-сая – редко; редкостный мрмр – мрамор

абырша – пленка; чешуя; оболочка

14-тапсырма. Сз тіркестерімен ысаша мтін растырып, орыс тіліне аударыыздар.

.И.Стбаев – оам айраткері, аза политехникалы институты, тау-кен металлургия институты, опару жмыстары, азастанны кен байлытары, кен ндіру технологиясы, рудалы кендер, мен студентпін, сен тау-кен инженерісі.

1-апта. 2-тжірибелік саба

15-тапсырма. Мтінді мнерлеп оып, мазмнын здерііз білетін мліметтермен толытырып, айтып берііздер.

16-тапсырма. Мтіндегі тсініксіз сздерді сздігін есте сатаыздар.

17-тапсырма. Мтінді ш маыналы бліктерге бліп, мтінні мазмнына сйкестендіріп, олара таырыптар ойыыздар.

18-тапсырма. Мтіннен тау-кен саласындаы терминдерді теріп жазып, олара тсіндірме сздікті негізінде тсініктеме берііздер.

19-тапсырма. Ресей мемлекетіндегі тау-кен ісіні даму тарихынан алан мліметтеріізбен блісіп, пікірталас йымдастырыыздар.

Ресей мемлекетіндегі тау-кен ісіні даму тарихы

лы Октябрь революциясыны алдында (1917 ж.) брыны советтер одаында (Ресейде-азастанда) бірен-саран ана алымдармен жоары оу орындарында шамалы ылыми жмыстар атарылып трды. Октябрьден кейін кп згерістер болды: табии табиат ылымдарында (геология, химия, физика, механика жне с.с. пндерде).

1890 жылдан 1900 жыла дейін тас кмірді азылуы 3,5-нан 12,0 млн. т., былайша айтанда 3,4 есе сті. Донецк бассейніні кмірлеріні е бай жерлері азыла бастады, Криворожье темір жне Никополь-марганец кендері азыла бастады.

ара металлургия толы, тас кмір ндірісі жне тсті металлургия кен байлытары шет ел инвесторларыны олында болды. Шамалы ана француз банктері шойын юыны 55,8% (ал Ресейді отстігінде – 83,4% дейін), темір кен байлыыны 51,6% (отстікте – 71,5%) билеп трды. Олар капитала шабуыл жасап отырды: йткені мнда е арзан жмыскерлер ебегі болып барлы байлыты здері алып отырды. Мндай табысты блар з елінде таба алмаан!

Петербург ндірістері жне Ресей солтстік-батыс райондары аылшын кмірін те ымбат баамен сатып алып трды, ал Ресейді кмір орындары азылмай жатты (йткені, олар шет елден келгендерге керегі жо болды!).

Марганец кен байлыы Чиатура мен Никополь райондарында шет елдерді ол астында болды, олар кенді шет елдерге таси бастады.

1913 жылды аяында Донецк бассейнінде тек ана 68 гірлеу машиналары олданылды, кмірді кбінесе айла мен кетпен арылы азуа тура келді, арту жмыстары крекпен істелді, тасымалдау жмыстары – жылы клігімен тасылды.

Жмыс уаыты 11 саата жетті, ал ебек аы те тмен болды. Жмыскерлерді тратын жері те нашар болды: жылынбайтын барактар мен сарайларда (мал ораларына сас) жерлерде трды. Лена зеніні бойында рылан алтын табатын жеке меншік йымында жылына 7 млн. рубль пайда тапса, 1916 жылы емдеу жмыстарына 70 мы рубль, ал оуа 12 мы рубль ана шыарылды.

Кмір мен темір кендерін те алыса тасыандытан оларды сату баасы тым жоары болды.

Сздік:

шойын – чугун

кетпен – мотыга; кетмень

тасымалдау – перевозка; транспортировка; перевозить

лайту – расширить; увеличить; преувеличить

20-тапсырма. Мтін бойынша сратара жауап берііздер.

1. лы Октябрь революциясына дейін Ресей-азастанда ылым алай дамыан? 2. XIX асырды аяында андай кен орындары азыла бастады? 3. ара металлургия, тас кмір ндірісі, тсті металлургия кен байлытары кімдерді олдарында болды? 4. Жергілікті кен байлытарын кімдер билеп трды? 5. Марганец кен байлытары кімдерді ол астында болды? 6. XX асырды басында кмірді немен азып алып отыран? 7. Кмір, темір, жез азуда Ресей дниежзінде нешінші орында болды?

21-тапсырма. Мтінні бірінші маыналы блігіндегі етістіктерді бір баанаа келер ша формасына салып, екінші баанаа ткен ша формасына салып бліп жазыыздар да, олармен сз тіркестерін, сйлемдер растырыыздар.

л г і: арастырылу: арастырыл+ан ( брыны ткен ша ); ш кезеге блініп арастырыл+ан. Болу: бол+ды; ауыр бол+ды.

Магнитті байыту –магнитное обогащение. Бл байыту дісі кен ішіндегі баалы минералдарды магнитті асиеттері болса ана олданылады. Мндай кендерге негізінде темір кендері жатады.

Кенні байытылуы –обогатимость руды. Кенні байытылуы оны рамындаы минералдарды асиеттеріні арасындаы айырмашылытарыны млшеріне арай згереді. Кенні байытылуына лкен сер ететін кен асиеті – сепкілдік. Баалы минералдарды сепкілдігі нерлым ірі болса, оны солрлым оай блуге болады.

Тотыты кен –руда окисленная. Баалы минералдар кен ішінде тотыты минералдар трінде болса, онда кен тотыты болып саналады.

Жинаталу дрежесі –степень концентрации. Кеннен алынан концентратты ішіндегі баалы затты проценттік лесіні кендегі проценттік леске атынасы.

Кенні аттылыы –твердость руды. сату жне нтатау процестеріне лкен сер ететін кенні физикалы асиеті.

са сепкілді кен – тонковкрапленная руда. Кенде баалы минерал тйіршіктеріні диаметрлері 0,1-0,074мм-ден тмен болса, онда олар са сепкілдікке жатады да, мндай кендер тек флотациялау дісімен байытылады.

Вал –вал. Барлы машиналарды басты блшегіні бірі. Ол электро – озалтыштан не баса бір энергия кзінен айналыма келіп, баса блшектерді озалыса келтіреді.

Бранда –винт. р трлі блшектерді бір-біріне бекіту шін олданылады.

Ттыр орта –вязка среда. Ттырлы барлы сйы заттара тн асиет. Оларды рамдарына арай ттырлытары ке шекте згереді.

Малта тас, са тас –галька (в обогащении). нтатау процесінде кей жадайда шарларды орнына олданылатын кеннен блінген белгілі ірілік класы.

Сздік :

темір – железо; железный блшек – доля; дробное число; частица

ны – вруб бекіткіш патрон – зажимной патрон

бекітуші – крепильщик бекіту – закрепить; укреплять;

нта – заштыбовка нтатау – перемалывание

ттырлы – вязкость размельчение

тоты – окись; ржавчина; коррозия

27-тапсырма. Болымды етістіктерді етістікті болымсыз формасына ойып, кшіріп жазыыздар.

1890 жылдан 1900 жыла дейін тас кмірді азылуы 3, 4 есе сті. Олар капитала шабуыл жасап отырды. Е арзан жмыскерлер ебегін здері алып отырды. Марганец кен байлыы шет елдерді ол астында болды. Кмір мен темір кендеріні баасы тым жоары болды.

28-тапсырма. Сйлемдерден келер ша категориясыны жрнатарын тауып, оларды трлерін ажыратып, жасалу жолдарын тсіндірііздер.

Клікті барлы трі арыш техникасы трізді баса да салаларды дамытудаы ылыми-техникалы прогресс негізі болып табылма. Кен жмыстары технологиясы мен йымдастыру жмыстарын экономикалы негіздеу арылы тадама. Кенді азу технологиясы мен тсілі тау-кен саласы бойынша шыарылатын арнаулы ережелермен реттелмек.

29-тапсырма. леді мият оып, маынасын тсіндірііздер.

мір деген кен екен

мір деген кен екен, Арман деген с екен,

Алтыны бар, мысы бар. Тмені бар, рі бар;

Дние деген ке екен, Жастыы крген тс екен,

Неше трлі кісі бар. Басып кеткен мрі бар.

ткен-кеткен кп екен,

райсысыны пары бар.

Адамгершілік дегенні,

Салмаы бар, нары бар.

(М.Нрпейісова)

30-тапсырма. Тмендегі сздерді бір-бірімен маынасына арай орналастырып, сйкестендірііздер.

1. байыту	а) заттар
2. минералды	) кеніш
3. тотыты	б) кен
4. сату	в) абыршыы
5. минерал	г) кеістіктер
6. магнитті	) процестері
7. сйы	д) дісі
8. ашы	е) тиімділік
9. бай	и) минералдар
10.жер	ж) асиеттері
11.бос	з) тйіршіктері
12.экономикалы	й) сепкілдігі

31-тапсырма. Тмендегі етістіктерді болымсыз формаа ойыыздар.

ндіру, опару, брылау, байыту, алыптастыру, анытау, пайдалану, енгізу.

32-тапсырма. «Кен байлытарыны елді экономикасындаы рлі» деген таырыпа оытушы мен студентті арасында шаын гіме растырыыздар.

33-тапсырма. Зат есімнен етістік тудыратын -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жрнатарымен сйлемдер растырып, оларды сйлемдегі ызметін тсіндірііздер.

л г і:

Жастарды балалыты тастап,білім алыдар, дниені кілті білімде, оу керек, надандыпен кресу керек, – деп сендіреді Абай.

Тас - камень (зат есім), -таетістік тудыратын жрнаыны жалануы арылы зат есімнен етістік жасалып тр, тажрнаы жаа маыналы сз тудырушылы ызмет атарып тр.

34-тапсырма. Кп нктені орнына масатты келер шаты тиісті жрнатарын осып жазып, оларды жасалу жолдарын тсіндірііздер.

Жезазан комбинатыны рылысы да тез арынмен салынып жатыр, оны бірінші кезегі бір-екі жылдан кейін-а пайдалануа беріл... . зіні клемі мен уаты жнінен бл комбинат Одата бірінші орын ал... . ияты кмір кені азастанны араандыдан кейінгі екінші кмір бассейніне айнал... . Жезазан азастанны, бкіл Совет Одаыны те ірі индустриялы орталыына айнал... .

35-тапсырма. Сйлемдердегі етістіктерді ай шата транын жне алай жасаланын тсіндірііздер.

Жоары оу орындарында шамалы ылыми жмыстар атарылып трды. Криворожье темір жне Никополь-марганец кендері азыла бастады. Тсті металлургия кен байлытары шет ел инвестерлеріні олында болды. Марганец кен байлыы Чиатура мен Никополь райондарында болып шет елдерді ол астында болды да, олар кенді шет елдерге таси бастады. Азамат соысы жылдары халыты трмысы, оны ішінде тау-кен ндірісі кп нашарлады.

1-апта. 3-тжірибелік саба

36-тапсырма. Мтінмен танысып, маынасын мегерііздер.

37-тапсырма. Мтінді ш маыналы бліктерге бліп, бірінші блігіне сра-жауап растырыыздар.

л г і :

– 1916 жылы ктерілісті айрыша ерекшелігі неде болды?

– 1916 жылы ктерілісті айрыша ерекшелігі – оан азатармен атар

ырыз, йыр, збек жне баса да халытар кілдеріні атысуы болды.

38-тапсырма. Мтінні екінші маыналы блігіне жоспар рып, жоспар бойынша гімелеп берііздер.

39-тапсырма. Мтінні шінші маыналы блігіндегі осы шата тран етістіктерді теріп жазып, оларды трлерін (на, ауыспалы) ажыратып, жасалу жолдарын тсіндірііздер.

л г і: Мдениеті алыптасан алты жз тілді жне мемлекеттік мртебеге ие екі жз тілді атарында тр (жала на осы ша). Республикада мемлекеттік тіл ретінде бір ана тіл – аза тіліне конституциялы мртебе беріл+іп отыр (крделі на осы ша). оамны жылжып, згеруіне байланысты тіл де дамып, згеріп отыр+а+ды ( ауыспалы осы ша).

азастандаы тау-кен ісіні ылыми

Даму жолдары

лы Октябрь социалистік революциясыны жеісі техникалы жне ндіріс технологиясыны тез ркендеуіне жне ебек німділігіні артуына жадай туызды.

Совет мемлекетіні е алашы кндерінде, яни 1918 ж. В.И.Ленин «Совет кіметіні кезекті міндеттері» атты жмысында бізді отанымызды жер байлыыны орасан зор екендігін айта келіп «Жер байлыына атысты барлы элементтер азастанда бар. азіргі жааран техника кшімен пайдалану ндіргіш кштерді брын соды болып крмеген арынды суіні негізі», – деп атап крсеткен. ХХ асырды 30 жылдарында Совет Одаында кмір ндіруді жаа техника мен технологиясын жасады, сонымен атар іс жзінде пайдалану жмыстары да жргізіліп жатты.

Тау-кен ндірісінде лы Отан соысына дейін кен бір ттас забойлар жне камералы жйемен ндірілетін. Кен алынан забойлар сол кйінде бос алатын.

азіргі уаытта жер асты кен ндіруде, сіресе те бай (нды) кендерді, екі трлі тсілмен растырылан тысары заттармен толтыру процесі (комбинированный) олданылады.

Крнекті алым энциклопедист Бируни зіні зерттеу жмыстарында дайы математикалы талдау дісін, физика жетістіктерін, тарихи жаратылыс тсілін, табиатты былыстарын зерттеуде олданан. Ол е бірінші болып минералды, кендерді жне оспаларды салыстырмалы салматарын анытады. Бируниді маызды шыармаларыны бірі «Асыл тастарды тану малматтары жинаы» кен ндіру істеріні дамуына ерекше серін тигізді. ХІ асырда темір кеніні кптеген ндірісінен оны байыту крделі мселеге айналды. Бируни осы мселені шешті: оны магнитті сепараторлар арылы темір кенін байыту тсілі азіргі заманны зінде ала басу дістеріні бірі болып есептелінеді.

ХІХ асырды аяында Ресей капиталистері азастанда нерксіп ндірісін йымдастырып, мнда здеріні аржыларын келе бастады. Оан лкеде олайлы жадайлар болды: жер мен шикізат арзан еді, жмысшыларды жалаысы тмен, кші мол болды.

Патшалы Ресей азастанны тау-кен байлытарын пайдалануа ерекше назар аударды. Олар мнда тау-кен нерксібін деу ксіпорындарын дамытуа кш салды. Алтын, тсті металл, кмір жне мнай нерксібі пайда болды. Тау-кен нерксібі негізінен Орталы жне Шыыс азастанда дамыды.

Екібастз, араанды, Саранда кмір кен орындары жмыс істеді. Батыс азастанда Орал-Ембі аймаында мнай шыарылды. 1912-1914 ж.ж. мнай мен кен орындары аылшын капиталистеріні олында болды.

Жмысшыларды, сіресе жергілікті аза жмысшыларыны жадайы те ауыр болды. Жмыс кні 14-16 саата дейін созылды. Жалаы Ресейдегі ксіпорындаыдан екі-ш есе кем болды.

Сздік:

німділік – продуктивность; производительность; урожайность

ндіргіш кштер – производительные силы;

жаратылыс – натура; природа; создание

тсіл – прием; способ; уловка; тактика; средство

байыту – обогощать; обогащение

байыту комбинаты – обогатительный комбинат

барлау жмыстары – разведочные работы

мырыш – цинк

40-тапсырма. Мтінге берілген сздікті жаттаыздар.

41-тапсырма. Тмендегі сз жне сз тіркестерін негізге алып, осы

шаты трлеріне (на, ауыспалы) мтін растырыыздар.

те бай тіл, трбиелеуді ралы, мдениетті глденуі, тарихи алыптасу, туан тіл, сйіспеншілік, ым, аза халыны, ылыми тіл, мемлекеттік мртебе, мемлекеттік міндет, арым-атынас тілі, тіл комитеті, тілді салалары, ресми тіл, ауызекі жне жазбаша олдану, тілді олдану мен дамыту, мемлекеттік тілді насихаттау, аза тілі – аза халыны этникалы тілі.

42-тапсырма. ле жолдарындаы тілеймін, тілдесем, араймын сздеріні ай шата транын ажыратып, жасалу жолдарын тсіндірііздер.

43-тапсырма. Маал-мтелдерді жаттап, маынасын тсіндірііздер.

Баса тая тілден.

Беда голове от языка.

* * * * *

Тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады.

Слово камни разбивает, а если не камни, то головы.

* * * * *

отыр олдан жады, пле тілден жады.

Болячки через руки передаются, беда – через слово.

44-тапсырма. Берілген модаль сздермен сйлемдер растырыыздар.

Трізді, секілді (похоже), екен (оказывается), шамасы (скорее всего, вероятно), рас, шын (правда, верно), йтеуір (когда-нибудь, всегда).

л г і: лем таныан ел болу шін тілімізді жлдызын биіктетуіміз керек.

Сйлемдерді толытыруа керекті сз жне сз тіркестері: тр, беріліп отыр, жатыр, айтылып жр, асырылып отыр.

48-тапсырма. Сратара на осы шаты дара (жала) формасында жауап берііздер.

1. Cен айда отырсы?.......................................................................

2. Ол кімде отыр?.................................................................................

3. Біз айда отырмыз?........................................................................

4. Олар кімде отыр?............................................................................

5. Біз кімде отырмыз?.........................................................................

6. Сіз ай жерде трсыз?....................................................................

49-тапсырма. Тмендегі етістіктерді на осы шаты дара (жала) жне крделі формасына салып жіктеіздер.

л г і :

I. Мен отырмын (Я сижу) Мен жаз+ып отыр+мын (Я пишу)

II. Сен отырсы (Ты сидишь) Сен жаз+ып отыр+сы (Ты пишешь)

Сіз отырсыз (Вы сидите) Сіз жаз+ып отыр+сыз (Вы пишете)

III. Ол отыр (Он сидит) Ол жазып отыр (Он пишет)

Сйлесу, арау, айту, оу, бару, зерттеу, тыдау, длелдеу, сипаттау.

50-тапсырма. Сйлемдердегі осы шата тран

етістіктерді астын сызып, оларды трлерін (на, ауыспалы) ажыратыыздар.

Тіл екі трлі жолмен ызмет етеді. Сйлеу тілі бетпе-бет сйлеу арылы жзеге асады. Сйлеу тілі кбіне диалог трінде теді. Жазба тілде сйлем ойды наты да толы білдіре алатындай жйелі, рі тсінікті етіліп рылады. Тілді ызметі мен ойды айтылу масатына арай сйлем руда соан сйкес сздер, грамматикалы тлалар, тіркестер срыпталып, талданып олданылып жр. ркімні сз олдану ерекшеліктері р трлі болады. Ксіліп сйлейтін ксем де, тадайынан бал таман, тыдаушысын тамсандыратын шешендер де сйлегенде сзді срыптап олданады, сол арылы ойын дл де серлі жеткізіп жр.

51-тапсырма. Сол жа баанадаы сйлемдердегі кп нктелерді орнына о жа баанадаы сздерді маынасына арай іріктеп, тиісті орындарына ойып жазыыздар.

л г і : Мен университетте оып жрмін (на осы шаты крделі трі).

52-тапсырма. Тау-кен саласында кездесетін сол жа баанадаы сздер мен сз тіркестерін о жа баанадаы баламаларымен сйкестендірііздер.

53-тапсырма. Жашаны ішіндегі етістіктерді на осы шаты крделі формасына ойып, кшірііздер.

1. Донбаста осы тсілді олдану арылы кмір опсыту шін арнайы шахта (салыну). 2. Тау-кен ндірісінде кен бірттас забойлар жне камералы жйемен (ндірілу). 3. Кен алынан забойлар сол кйінде (бос алу). 4. азіргі уаытта жерасты кен ндіруде екі трлі тсілден растырылан заттармен толтыру процесі (комибинированный) (олданылу). 5. Бл кітап керекті нсау ретінде 200 жылдан астам уаыт ішінде тау-кен ндірісі дами бастаан елдерде (олданылу).

54-тапсырма. Берілген сйлемдердегі етістіктерді ша формасын ажыратып, жасалу жолдарын тсіндірііздер.

л г і: Ресейдегі геология мен минералогияны дамуына лкен кіл бл+е+міз. «Бл» – тбір етістік, «е» – ауыспалы осы ша жасайтын жрна, «міз» – жіктік жалауы.

Англия, Германия, Ресей жне т.б. елдерде болат орытуды жаа дістермен алумен шылданады. те жоары сапалы болат алуды сырын шешесідер. Осындай кен орын Баянауыл мен Петропавл уездерінде де (тас кмір, алтын, мырыш, т.б.) пайдаланасыдар. Мыс, алтын, темір жне баса да азба байлытарын шыаратын тау-кен нерксібі орындарын акционерлік оамдарды олына кшіреміз.

55-тапсырма. Кп нктені орнына тиісті етістіктерді ойып, кшіріп жазыыздар.

Патшалы Ресей азастанны тау-кен байлытарын пайдалануа ерекше назар ... . Олар мнда тау-кен нерксібін деу ксіпорындарын дамытуа кш ... . Алтын, тсті металл, кмір жне мнай нерксібі пайда ... . Тау-кен нерксібі негізінен Орталы жне Шыыс азастанда ... . Екібастз, араанды, Саранда кмір кен орындары жмыс ... . Батыс азастанда Орал-Ембі аймаында мнай ...

56-тапсырма. Мтін бойынша тмендегі сратара жауап берііздер.

1. Крнекті энциклопедист алым Бируни зіні зерттеу жмысын неге арнаан? 2. Ол е бірінші болып нені анытады? 3. Оны ай ебегі кен ндіру істеріні дамуына серін тигізді? 4. Бируни зіні зерттеулерінде не мселені шешті? 5. Батыс Европа мемлекеттерінде жинаан тжірибелеріні негізінде андай ебегін жарыа шыарды? 6. Бл ебегінде наты андай жмыстара наты тоталан?

2-апта. 4-тжірибелік саба

57-тапсырма. Мтінні бірінші жарты блігіне жоспар рып, жоспар бойынша гімелеп берііздер.

58-тапсырма. Мтінні екінші маыналы блігінен мамандыа атысты термин сздерді теріп жазып, олара тсініктеме берііздер.

59-тапсырма. Мтіндегі тау-кен нерксібіні ркендеу тарихымен танысып, мазмндаыздар.

Тау-кен нерксібіні ркендеу тарихы

Бізді елімізді халы шаруашылыыны дамуында кен ксіпорындарыны жне олармен байланысты пайдалы кен орындарын іздеу мен барлау кезіндегі жмыстарыны маызы те зор. Сирек кездесетін жне трлі тсті металл рудаларын, минералды отынды жне химия нерксібінде шикізатты, рылыс материалдарын, минералды тыайтыштарды жне баса да пайдалы азындыларды ндіру нерксібіні техникалы дамуын амтамасыз етеді, елімізді экономикасы мен ораныс абілетін ныайтады, халыты трмысын ктереді.

Халы шаруашылыын шикізаттармен амтамасыз ету шін жаа кен орындарын ашу ажет. Сондытан жер туындыларын барлаушыларды негізгі міндеттері жаа кен орындарын ашу, пайдалы азындыны млшері мен сапасын анытау жне оны геологиялы жне гидрогеологиялы жатыс жадайларын зерттеу.

Пайдалы азындыларды жер ойнауында жатыс жадайлары, оларды сапасы мен оры жне кенді ндіруді экономикалы тиімділігін брылау скважиналары жне азбалары арылы аныталады.

рамындаы пайдалы компоненттері траты емес жне руда заттарыны алыдыы біркелкі емес кенні орын брылау арылы анытауа болмайды. Сондытан бндай жадайда кен жнінде толы мліметтер алуа болатын жне кенні орын анытайтын негізгі тсіл болып азбаларды жргізу есептеледі. Жер ыртысында жргізілген тау азбаларын кенні геологиялы жадайын жан-жаты зерттеуге, оны жатысын жне элементтерін баылауа, сапасын жне орын анытауа ммкіндік туызады.

Брылау скважиналары негізінен сйы жне газ трізді пайдалы азындыларды барлау жне ндіру шін олданылады. Сондай-а оларды трлі-тсті металл азындыларын барлаан кезде олданады. Полиметалл азындылары жне сирек кездесетін асыл рудалар д