Жиынтық ұсьшыстағы күрт өзгерістер
Жиынтық сүраныс жағынан болатын сілкіністер — экономикалық тербелістердің жалғыз қайнар козі емес. Олардьтң тағы бір себебі жиынтық үсыныс жағынан болатын сілкіністер. Үсыныс жағынан болатын сілкіністер ~ бүл тауар ондірісін тоқтату салдарынан фирмалардың бағаны орнатуын қозғайтын экономикалық жағдайлар-дың күрт өзгеруі. Үсыныс жағынан болатын сілкіністер баға деңгейіне тікелей осер ететіндіктен, кейде оларды баға сілкіністері деп атайды. Баға сілкіністерінің бір-неше мысалдарын келтірейік:
— Өнімді жоятын қүрғақшылықтар — азық-түлікке деген үсыныстың күрт төмендеуі оларға деген бағаның осуін туғызады.
— Қоршаған ортаны қорғау бойынша жаңа заң фирмалардан зиянды заттардың қалдықтарын қысқартуды талап етеді — фирмалар бағаны жоғарылату арқылы өндірістің қосымша шығындарын түтынушыларға жүктейді.
— Кәсіподақ күресі — шығарылатын тауарларға деген бағаны және еңбекақының жоғарылауына әкеп соқтырады.
— Халықаралық мүнай картельдерінің үйымы — негізгі мүнай өндірушілерге мүнайға деген әлемдік бағаны көтеруге мүмкіндік беретін бәсекелестіктің шектелуі.
Осы мысалдардың барлығы өндіріс шығындарының және бағаның күрт осуіне әкелетін үсыныстың қолай-сыз сілкіністерінің санатына жатады. Үсыныс жағынан болатын қолайлы сілкіністер (мысалы, халықаралық мү-най картельдерінің бағаны томендетуі), ондірістік шы-ғындарының азаюына жоне бағалардың төмендеуіне әкеледі. 20-суретте қолайсыз үсыныс озгерісінің салдары бейнеленген
Табыс, өігім шығару 20-сурет. Үсьшыс жағынан болатын қолайсыз сілкшістер
Қысқа мерзімдік жиынтық үсыныс қисығы жоға-рыға қарай жылжиды (үсыныс жағьшан туындайтын сілкіністер онім шығарудың табиғи деңгейінің төмен-деуін туғызуы мүмкін жөне соның нәтижесінде жиын-тық үсыныс қисығы солға қарай ығысуы мүмкін, бірақ
болып қалса А нүктесінен В нүктесіне ауысу болады: баға деңгейі өседі, ал өнім шығару деңгейі табиғи дең-гейінен қүлдырайды. Мүндай жағдай қүлдыраушыльщ (стагфляция) деп аталады, себебі мүнда түралау инфля-циямен әрекеттеседі.
Жиынтық сүранысты реттей алатын мемлекеттік қү-ралдар, үсыныс жағынан туындайтын қолайсыз сілкініс-терге байланысты проблемаларды шешу кезінде, экономи-калық саясатгың екі вариантының бірін тандауы керек. Бірінші вариант 20-суретте көрсетілгендей, жиынтық сү-ранысты түрақты күйінде үстап түрумен байланысты. Бүл жағдайда өнім шығару және толық жүмыспен қамтылу деңгейлері оз табиғи деңгейінен томен болады. Ерте ме, кеш пе, баға озінің бүрынғы деңгейіне дейін және толық жүмыспен қамтылу қалпына келеді (А нүктесі). Бірақ бүл кезде онім шығарудың қысқаруы үрдісіне жол беріледі.
Табыс, өнім иіығару
|
21~сурет.Усыныс жағынан туындайтын сілкінІстерда жеңілдету
Екінші вариант 21-суретте өрнекгелгендей, өнім шығарудың табиғи деңгейін жылдам қалпына келтіру үшін, жиынтық сүранысты жоғарылатуға негізделеді. Егер жиынтық сүраныстың есуі өлшемі жиынтық үсыныс сілкінісі (шок) өлшемімен сәйкес келсе, онда А нүктесі-нен С нүкгесіне ауысады.
12. Жұмыссыздық түрлері және оның табиғи деңгейі. Оукен заңы. Филлипс қисыгы.
Жұмыссыздықтың 3 түрі бар: уақытша, құрылымдық және циклдік.
1) Уақытша жұмыссыздық. Кейбір адамдар өз мамндықтары бойынша қызмет түрлерін таңдау мүмкіншіліктері бар кезде «жұмысаралық» жағдайда қалады. Кейбіреулерін жұмыстан шығарып жіберіп, олар басқа жұмыс орнын іздеп жүреді. Басқа біреулер тұрақты жұмысын жоғалтқандықтан уақытша жұмыссыз болады (мысалы, құрылыстағы қолайсыз ауа райы жағдайы). Сонымен қатар жастар арасындағы алғаш рет жұмыс іздеп жүрген адамдар санаты болады.Уақытша жұм-қ міндетті және ерікті болып бөлінеді.
2) Құрылымдық жұмыссыздық. Уақытша жұмыссыздық ақырындап «Құрылымдық жұмыссыздық» деп аталатын екінші санатқа ауысады. Уақыт өте келетехнология мен сұраныс құрылымында өзгерістер болады, олар өз алдына еңбек күшіне жиынтық сұраныс құрылымын өзгертеді. Осы өзгерістердің нәтижесінде кейбір мамандықтарғадеген сұраныс азаяды немесе мұлде жойылады. Басқа мамандықтарға, соның ішінде жаңаларына сұраныс көбейеді. Бұл жағдайда еңбек күші еңбек орындарының құрылымындағы жаңа өзгерістерге бірден және толық жауап бере алмағандықтанжұмыссыздық пайда болады.
3) Циклдік жұмыссыздық. Циклдік жұмыссыздық құлдырау кезеңінде, яғни жалпы немесе жиынтық шығындардың жетіспеушілігімен сипатталатын кезеңде пайда болады.Тауарлар мен қызметтерге жиынтық сұраныс азайғанда, жұмысбастылық төмендейді, жұмыссыздық өседі. Сол себепті циклдік жұмыссыздықты кейде «сұраныс тапшылығына байланысты жұмыссыздық» деп атайды.
Толық жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздықты «жұмыссыздықтың табиғи (шынайы) деңгейі» деп атайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі – оң өлшем, өйткені уақытша жұмыссыздарға сәйкес бос орындарды табу үшін уақыт керек. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі өз алдана тұрақсыз көрсеткіш. Ол кезеңді түрде еңбек күші мен институционалдық өзгерістермен байланысты демографиялық қозғалыстар әсеріне түседі. Күн сайын кейбір жұмысшылар жұмыстан шығады немесе оларды жұмыстан шығарады, ал кейбір жұмыссыз жаңа жұмыс табады. Бұл үздіксіз жұмыссыздар қатарына кіру және шығу жұмыссыздық жағдайдағы жұмыс күшінің үлесімен анықталады.Кез келген жұмыссыздықтың табиғи деңгейін төмендетуге негізделген экономикалық саясат не жұмыстан шығару деңгейінің төмендеуіне, не жұмысқа орналасу деңгейінің артуына себепші болу керек. Осыған сәйкес көрсеткіштерге әсер ететін кез келген саясат жұмыссыздықтың табиғи деңгейін де ауыстырады.
Оукен заңы.Жұмыс істейтіндер өндіріс тауарлары мен көрсетілетін қызмет түрлеріне байланысты жұмыстарды атқарады, ал жұмыссыздар – атқармайды, осыған байланысты жұмыссыздық деңгейінің жоғарлауы нақты ЖҰӨ көлемінің төмендеуіне әсерін тигізеді. Бұл жұмыссыздық деңгейі мен ЖҰӨ көлемі арасындағы жағымсыз тәуелділік, бірінші болып осы тәуелділікті зерттеуші, экономист Артур Оукенның есімімен Оукен заңы деген ат алды. Оукен заңы б/ша, эк/ның төмендеуімен нақты ЖҰӨ көлемі 1%-ға төмендейді. Оукен заңы жұмсы/з/қ деңгейі мен ЖҰӨ арасындағы байланысты көрсетеді: Ү-Ү*/Ү*-β(U-U8) Мұндағы Y-нақты өнім көлемі; Ү*- потенциалды ЖҰӨ; U – нақты жұмыссыздық деңгейі; U8 – табиғи жұмыссыздық деңгейі; β – эмпирикалық коэффициент.
Филлипс қисыгы- инфляция мен жұмыссыздық арасындағы тәуелділікті көрсететін қисық.
Төмендегі суреттен көріп отырғанымыздай, бұл - кері тәуелділік.
Инфляция деңгейі 3 фактормен шартталған:
а) күтілетін инфляция;
б) жұмыссыздықтың табиғи деңгейінен ауытқуы;
в) шикізат бағаларының өсуімен пайда болған ұсыныс шоктары:
мұнда:
П- инфляцияның нақты деңгейі,
Пℓ- күтілетін инфляция деңгейі,
u - жұмыссыздықтың нақты деңгейі,
u* — жүмыссыздықтың табиғи деңгейі,
ε- ұсыныс шоктары,
β-эмпирикалық коэффициент, 0-ден жоғары, инфляцияның циклдік жұмыссыздыққа реакциясын көрсетеді.
Өткен ғасырдың 70-ші жылдары әр түрлі елдерде инфляцияның жоғарғы қаркынымен қатар жұмыссыздықтың да жоғарғы деңгейі байқалды, ал 80-ші жылдары инфляцияның төмендеуімен қатар жұмыссыздық деңгейі де төмендеді.
Бұл жағдай жұмыссыздықтың табиғи деңгейінің қисығы арқылы түсіндіріледі, яғни ұзақ мерзімді кезеңде Филлипс қисығы тік болады.
Филипс өз зерттеулерін жүргізген кезде экономикалық ғылымда табиғи жұмыссыздық деңгейі және инфляциялық күтуді ескермеген. Әрине Филлипс есептерінде ол көрініс тапппаған. Кейінірек американдық экономистері М.Фридмен мен Э.Фелпс жұмыстарында біршама адаптивті инфляциялык күтулер проблемасын қарастырды, нэтижесіңде Филипс концепциясы анықталды. Одан басқа, экономиканы көптеген өнеркәсіпті дамыған еядің 1973-1975 жж энергетикалық кризиспен байланысты кедсргілер зерттеушілерді оятып олар өз зерттеулерінде Филипс қисығын интерпретациялағанда жиынтық үсыныс ролін ескеруге экелді.
Жұмыссыздық деңгейі мен инфляцияның бір мезгілде өсу деңгейін түсіндіру үшін М.Фридмен бізге белгілі теорияны үсынды. Ол теорияға сай экономикаға табиғи жұмыссыздық деңгейінде ұзақ уакыт тұрактылық керек деді. Үкіметтін кез келген оны түсіруге деген ынтасы тек бағаны көтеріп, инфляция қарқынын көтереді деді.
Шынайы әрекеттегі Филипс қисығының адекватты сұрағына қайта орала отырып, әсіресе стагфляция феноменімен байланысты мынаны атап өтеміз: Филипс қиысығындағы моделдіц қысқамерзімді және ұзақмерзімді аспектілері.
Қысқа мерзімді мезгілде Филипс қиысығы тура, яғни инфляция темпі мен жұмыссыздық деңгейі арасында баламалы байланыс бар.
Көлбеулі қысқа мерзімді Филиппе қисыктары инфляция темпін көрстетеді (Рһ). Мысалы, РҺ1 қисыгы абсцисса осін табиғи жұмыссыздық деңгейінде қиын өтеді, онда инфляция темпі нолге тең (теріс мәні дефляцияны білдіреді). Сәйкесті осы қиысқтың барлық жерінде инфляциялық күту πе = 0. Мынаған көңіл аудару керек, Филипстің көлбеулік қисыгында күткен инфляция темпі (πℓе ) мен фактілік инфляция темпі ордината осіндегі сай келмейді (π).
Сонымен, өзара байланысқан макроэкономикалық тізбектің құбылыстың мьнадай көрсетуге болады: жинақты сұранысты қолдау → жұмыссыздық деңгейін табиғи деңгейден төмендету→ инфляция темпін осіру →шынайы еңбек ақыны көтеруді талап ету→ жеке қожалықтардың кірісін төмендеуі→еңбекке сұранысты қысқарту →жүмыссы здыкты табиғи деңгейге әкелу.
Сонымен күткен адаптивті инфляция теориясы көрсетеді, ұзақ уақыттағы мерзімде инфляция мен жұмыссыздық арасында альтернативті байланыс жоқ. Үкіметтің жұмыссыздықты төмендетуге ұмтылуы инфляция темпін жоғарылату арқылы ұзақмерзімді мезгілде Филипс қисығында ыңғайсыз ығысуға әкеледі - жұмыссыздықтың сол деңгейінде біршама инфляция темпі жоғарылауы. Енді бізге белгілі болғандай, неге жұмыссыздык деңгейі (и*) «жұмыссыздық деңгейін неге инфляция жоғарылатпайды» (NAIRU) деп аталмауы. Үкіметтің осы деңгейді төмендетуге ұмтылуы, кредитті-ақціа чсаясатын жүргізе отырып, ұзакмерзімді мезгілде инфляция темпін көтерілуіне әкеледі.
Егер біз мына нүктелерді біріктірсек Aj, А2, Аз, онда тік сызық аламыз. Бұл — ұзакмерзімді Филлипс PUlk қиысығы (ағылшынның long run — ұзақ мерзімді мезгіл дегенінен шыққан), онда нақты және күтілетін инфляция қарқыны сай келеді. Осы Филипстің тік қиысыгын рационалды күту теориясын жақтаушылар қадамын көрсете аламыз. Болмаса жаңа классиктер оның өкілі американдық экономист Р. Лукас. Рационалды күту теориясы адамдар экономика дәл калай қызмет ететінін көрсетеді. Егер үкімет ақша-несие саясатын жүргізсе онда инфляция карқыны өсіп, шынайы енбек ақы қысқаратынын ел біледі. Нарықтың барлық субьективті әрекеттері үкімет саясатының қолайсыз жағдайларын бейтараптауға кетеді. Сәйкес, қыска мерзімді де жұмыспен камтылу аясында да жақсару болмайды. Филлипс киысығы (Ph1) бірден секіріп Ph2мына жағдайга келеді. Экономика тіпті қысқа мерзімде де мына нүктслерде болмайды В, В2, Вз, мына траекториялармен Аі, А2, Аз қозгалады.
Баскаша айтсақ, рационалды күту теориясы жұмыссыздық деңгейі сол өзінің табиғи деңгейінде калады бірақ әр жылы инфляция каркыны жоғарылай береді. Адаптивті күту теориясы мен рационалды күту теориясын жактаушылар кадамыныцң арасындағы графикті ерекшелік мынада, біріншісінде экономика u*«жылантәрізді», «жанұя» арқылы мына нүктелермен В1, В2, В3, ал екіншісінде жоғары Филипстін ұзақ мерзімді қисыгы бойынша көтеріледі.