Таырыпша: Геосаясат жне азастан

Баыты: АЗАСТАН ЖНЕ ЖААНДАНУ

‘‘ азастан Кедендік Одата: ары арай айда барамыз?’’

2436 сз

КІРІСПЕ

2010 жылды 1 атарынан бастап азастан - Ресей, Беларусь жне азастан арасындаы Кедендік Одаты (КО) негізін алаушыларды бірі. Бл адам тек азастан мен атысушы мемлекеттерді экономикалы жадайы шін ана емес, сонымен атар, Еуразиялы интеграция жобасына атысу шін маызды болып отыр. з есебімде, мен Кедендік Одаты пайда болуыны алышарттары мен КО экономикалы негіздемесін сынамын. Мен, КО азастандаы Еуразиялы интеграцияны ілгері бастыратын ытималды ралы ретінде арастырамын. Мен жаанданан лемде кшті, бірттас Еуразиядаы КО болашаы мен азастанны рлі туралы те са оптимизммен аятаймын.

 

РЕСЕЙ, БЕЛАРУСЬ ЖНЕ АЗАСТАН АРАСЫНДАЫ КЕДЕНДІК ОДА

Ресей, Беларусь жне азастан арасындаы Кедендік Ода (КО) 2010 жылды 1 атарында рылды. 2010 жылды 1 шілдесінде кедендік баж салыы жне КО аясындаы экономикалы шектеулер туралы жалпы Кедендік Кодекс енгізілді. шінші елдерді тауарлары жалпы кедендік тариф бойынша келінеді. 2012 жылды 1 атарынан бастап Біріай Экономикалы Кеістік Кедендік Одаа мше елдерде з кшіне енді. Комиссия Еуразиялы одаты жмысын 2015 жылы енгізуге байланысты 2011 жылды 19 арашасында Еуразиялы экономикалы комиссия рылан болатын. Ішінара 2000 жылы рылан Еуразиялы экономикалы ауымдастыа негізделген комиссия рамына ырызстан мен Тжікстан кіретін Еуразиялы Экономикалы ауымдасты пен Кедендік одаа жауапты. Еуразиялы комиссияны ш елді азастанны, Ресейді жне Беларусьті премьер-министрлерімен жне департаменттерімен басарылады. Комиссия кеден, бсекелестік жне кші-он жніндегі мселелер бойынша шешімдер абылдайды. Комиссия КО пен ЕЭ келісім-ыты негізін райтын халыаралы келісім-шарттарды жзеге асуын амтамасыз етеді. Еуразиялы Ода идеясы КО-мен байланысты жне алаш рет азастан Республикасыны президенті Нрслтан Назарбаев сынан.

Ресей, азастан жне Беларусь біріккен сауда кші ретінде 17.1 триллион АШ долларын райтынЕО ЖІ-мен жне 14.8 триллион АШ долларын райтын (2011 ж. млімет) АШ ЖІ-мен бсекеге тсу шін 2.1 триллион АШ долларын (3% лемдіктен) райтын атаулы ЖІ бар. Кедендікода сондай-а тауарды техникалы талаптары мен ережелерін де йлестіреді. ш мше елді азаматтары КО аясында тек ішкі паспортпен ана жре алады.

Еуразиялы Ода Кедендік Одаты "жаласы" болып табылады, алайда 2015 жыла дейін КО рамына Армения, ырызстан жне Тжікстанды енгізу жоспарлануда. Бл екі йым бір-бірімен соншалыты тыыз байланысты, кейде екеуін шатастырып жатады.

 

 

КЕДЕНДІК ОДАТЫ ТЕОРИЯСЫ

Кедендік Ода ішкі тарифі жне сырты сауда саясаты орта еркін сауда аймаынан тратын сауда одаы болып табылады. Бл дегеніміз мше емес елдерден импорт шін барлы мше елдерді кіру тарифімен бірдей алынады. Кедендік одатар, ережеге сай, мше елдерді арасында экономикалы тиімділікті арттыру шін жне тыыз байланыс орнатуа баытталын. Кедендік жне баса да одатар трлі пішінде болуы ммкін жне онда географиялы жаынды басты рлді ойнайды (Лестер и Меркурио, 2009).

Кедендік одатан да еркін болатын еркін сауда туралы келісім мше емес елдерді тауарлары тарифі тмен мше ел арылы кіргізіліп, одан со ода ішіндегі мше мемлекеттер арасында еркін озалысты пайдалануы ммкіндік береді. КО мшесі ретінде азастан бл мселені мше емес елдерді кедені туралы орта ереже арылы шеше алады. Мысалы, Минскіге бара жатан ытай электроникасын импорттау шін Ресейді иыр Шыысындаы Хабаровск арылы импортталатын тарифпен бірдейХоргос арылы азастанада импорттауа болады.

Кедендік одатарды жаандануды ралы жне жаандану жадайында экономикасына олайлы болып табылатын жолдарда мемлекеттер мен айматы кластерлерді біріге жмыс жасауыны тсілі ретінде арастыруа болады. Жаандану дегеніміз саудаа, капиталды озалысына жне инвестицияа, кші-она жне адамдарды озалысына, білімдерді таралуына сер ететін халыаралы ыпалдасуыны дерісі болып табылады (МВФ, 2000). Жаандануды тап мндай арастыру бл эссені шеберінен шыып кетсе де, кедендік одатар мен айматы сауда келісімдері жаандану дерісінде олданылатын арапайым ралдар болып табылатынын айта кету керек.

КО тіпті лемдегі бірінші айматы Кедендік ода емес. азіргі лемдік мысалдара Отстік африкалы кеден одаы (1910 жылы рылан) мен Отстік жалпы нарыты (МЕРКОСУР) (1991 жылы рылан) жатызуа болады. Еуропалы Одапен (ЕО) салыстыруа келмейді, себебі ЕО Барнард анытап кеткендей (2004: тізім 9 беттегі кестеден алынан) интеграция кезедерін крсететін тедессіз ата одаа айналан. Дегенмен бл дерісті арапайым нсасы ана, азастана "ала жылжуды жолдарын" арастыру тиімдірек:

 

· Еркін сауда аймаы (мше елдер тауарды з ішінде еркін озалуы шін барлы кедергілерді жояды, біра рбір ел мше емес елдермен сауда атынастарын реттеуде автономдыты сатайды)

· Кедендік ода (FTA (free-to-air – «тегін хабар тарататын») жне одаа мше емес елдерге атысты жалпы сырты саясат)

· Орта нары (CU + адамдарды, ызметтерді, капиталды еркін озалуы)

· Валюталы ода (СМ + біріай валюта)

· Экономикалы ода (MU + орталы йыммен басарылып отыратын біріай аша жне азына саясаты)

· Саяси ода (экономикалы ода + орталы йым тегешілдік жне азына саясатын орнатады; орталы парламент)

· Толы ода (экономиканы толы бірігуі жне леуметтік амысыздандыруа, табыс салыына атысты орта саясат).

 

ЕО азіргі кезде орта нарыа ол жеткізген. Сондай-а Еуроаймаа валюталы одапен кірген кейбір штаттармен де орта нарыа ол жеткізген. Мндай екі жатылы зіндік мселелер туындатады. Ресей, азастан жне Беларусь арасындаы КО кейбір маынасында "мзтауды басы" ана болып табылады, дегенмен бл сізді андай интеграцияны алайтындыыыза байланысты. алай жасаса дрыс болатындыын (нені жасауды керек еместігі) тсіну шін азастана лем тарихынан кптеген мысалдар келтіруге болады.

 

Халыаралы экономикалы одатарды негізгі рдісі Екінші дние жзілік соыстан со сауда атынастарында екі жаты басымдыа жадай жасаудан кп жаты жне айматы сауда атынастарына озалыстар басталды, мысалы тариф жне сауда бойынша Негізгі келісімні пайда болуы (ДС негізін алаан ТСНК) (Лестер и Меркурио, 2009).

1990-1991 ж.ж азастанны жне брыны Кеес Одаы елдеріні туелсіздік алуы орта рдістен ауытулара бастау болды, йткені "айтадан рылан халытар .. 1990-шы жалдры екі жаты арым-атынасты кішкене айта жандануына алып келді" (Лестер и Меркурио, 2009: 1). Кейбір жадайда азастан жне баса да брыы кеес республикалары КСРО аясындаы алатын экономикалы жадай мен мртебеден лемдік экономикалы жйедегі экономикалы жадай мен мртебесі бар бадара ауысты. Мен айтар едім, зге де брыы кеес республикаларымен зара байланысы кейбір жадайда жаа экономикалы тртіптерді айталауы секілді.

 

Бл жердегі туелсіз мемлекеттерде бар кп жаты, айматы жне екі жаты сауда атынастарыны шырмауындаы "шырмауларды олдай отырып жне де міндеттерге арсы келуі ммкін болса да жауып тастау" сынды келіссздерді мерзімін зарту жне жргізу болып табылатын негізгі кезеКедендік одатаы азастанны рлі лемдік жаандануды тарихи лгілерінде тілген(Лестер и Mercurio, 2009: 2).

 

АЗАСТАН КЕДЕНДІК ОДАТА

Кедендік Ода ш атысушы елдерді халыаралы бсекелестік жадайындаы сауда станымдарын ныайтуа баытталан. Мен КО азастанны станымына жне оны КО елдеріні "о жне теріс" жатарына серіне назар аударамын. рбір атысушы мемлекетті "теестіру рсімі" мен артышылытары бар. КО азастан андай згерістер келгенін тсіну шін, алдымен туелсіздік аланнан кейінгі бл елді экономикалы дамуына атысты бірнеше тарматарды арастырып крелік. Туелсіздікті аланнан кейін, шетелдік сарапшылар азастана нсыздану мен тратылыты баылауда стауа кеес берді (Блэкмон, 2011:11). Бл жол азастана баса Орталы Азия мемлекеттерімен салыстыранда 1990 жылдары ХВ мен Дниежзілік банктан кредиттер алып, алашы адамдар жасауа олайлы ммкіндіктер берді (Хусаинов, 2009). Ары арайы траталан жадай тікелей азастана, соны ішінде энергетика саласына шетелдік инвестицияларды (

ПИИ) лайтты. Бл жадай "ауырсалматы" Ресеймен жне Беларусьпен жасалан келіссздерде сырты экономикалы саясаттаы азастанны берік станымын крсетті (Блэкмон, 2011) жне Кедендік Одаа мше болуына ыпал етті.

 

йтсе де, географиялы жаынды, нерксіптік саясат жне экономикалы орлар азастан туелсіздігіні алашы кезеінде Ресеймен тыыз байланыста боланын білдіргенімен, екі мемлекетті толыымен бірге дамыды деп айту ділетсіз болар еді. Соны ішінде мнай саласында Ресейден шамадан тыс туелділікті шектеуге байланысты шаралар жасалан болатын.

 

азіргі уаытта Ресейді Дниежзілік Сауда йымына (ДС) мше болуы, ал азастан мен Беларусьты ДС мше емес, талапкер болуынан КО жмыс істеуіне байланысты шиеленістер туындай бастады.

 

ЕУРАЗИЯЛЫ ИНТЕГРАЦИЯ: КЕДЕНДІК ОДА НЕ КТЕДІ?

алыптасан кнінен бастап, Кедендік Одаа осылуа ызыушылы танытан бірнеше мемлекеттер болды. азіргі уаытта ырызстан мен Тжікстан ресми міткер мемлекеттер болып табылады. Жаында Армения (Тенгри ньюс, 2013 ж., ыркйек) мен збекстан (Rosbalt.ru, 2013) КО мше болатындыы жне осылатындыы туралы ызыушылытарын білдірді. Украина ЕО жне ДС кіруге байланысты з жоспарларына байланысты осылуды аламайды, біра баылаушы деген мртебесі бар. Мндай млімдемелерге кертартпалы бл мселені те саясаттандырылан мн-жайына ілуге ммкіндік береді. азіргі кесте бойынша Еуразиялы Экономикалы Одаты 2015 жылды 1 атарынан бастап іске осылуы шін 2014 жылы мамыр айында Еуразиялы Экономикалы Ода туралы Шарта ол ою жоспарлануда. Бл адам атысушы мемлекеттер арасында алан барлы жеілдіктер мен шектеулерді, сіресе мнай-газ німдері мен быр жргізу бойынша, негізінен Ресейді азастан мен Беларусьа арзан сауда-сатты болатынына байланысты айшылытарды жояды.

 

Кптеген отанды жне халыаралы сыншылар Кедендік Одаты Еуразиялы интеграцияны дерістерімен, рине ке спектрде теестіреді. Бан длелді бірі "жетекші Ресей" дерісі болып табылады. Идеологиялы длелдер мшелікте болуа ажетті экономикалы жадайлары жне экономикасы дамымаан елдерді, мысалы ырызстан сынды елді мше болып отыран баса елдерге "сер ету" ммкіндігі туралы срайды. ырызстанны кіруі ары арай Тжікстанны кіруіне жол ашады.

 

Кедендік Ода шін "Енді айда?" деген сратар бірінен со бірі шыа келетін интеграцияларды тр-тріне алып келеді (Барнард, 2004). Бл дегенііз бір сектора бірігу яни, мысалы техникалы стандарттара атысты айшылытар азая тсетіндіктен. Мжбрлілік арама-арсы секторларды, мселен ЕО Валюталы Ода сынды бірігулерге алып келеді.

 

АЗАСТАННЫ РЛІ АНДАЙ?

Дегенмен, біз еуразиялы интеграцияны даулы дерістері крделі болып табылатынын жне де жай арама-айшылы еместігін мытпауымыз ажет. Бізді аумата еуропалы та, азиатты та састытар шиеленісетіндіктен, Еуропамен де, Ресеймен де санасу орынсыз, мндай интеграция ешандай пайда келтірмейді. Біз арындап дамып келе жатан аймата мірс реміз жне бейбітшілікті жатаушылар болып табыламыз. азастанны сырты экономикалы саясаты дипломатиялы баыт бойынша абайлап рі тура дамып келеді. азастан Кедендік Ода бойынша "Ресеймен", Еуропадаы ауіпсіздік жне Ынтыматасты йымы (ЕЫ) бойынша "Батыспен", ДС, Біріккен лттар йымы, Дниежзілік банк жне т.б арылы "леммен" байланыса алады. Мндай кптеген реалийлерді бір ммлеге келуі наыз мселеге айналып жатыр.

 

азастан шін Кедендік Ода - бл бізді елімізді жаа састытарды жасауда рдайым дерісті блшегі болып табылатын халыаралы майдандаы ызметіні бірнеше тсілдеріні бірі. Мнда "Ресей Федерациясымен" жне халыаралы ауымдастытармен арым-атынас формуласына арсылы та кірген (Абазов, 1999). Бір ана Ресеймен туелсіздік аланнан бері, брынысынша "обьективті факторлар (экономикалы жне т.б) жне субъективті себептерді (мысалы, Крмельдегі билікке талас)" серінен туындаан экономикалы, саяси, леуметтік мселелермен кездесіп отыр (Абазов, 1999: 59).

 

Еуразиялы интеграция ажет пе, лде жо па деген бл "Еуразия дегеніміз не?", "Еуразияны алай біріктіруіміз ажет?" жне сондай-а "Еуразияны біз біріктіре аламыз ба?" сынды сратарды ктеретін баса мселе. Бірігуді тек орану ана емес, жаандануды дерістерін йлестіруші ретінде арастыруа болады. азастан жаандануды блшегі болып табылатындытан, КО мше болу, КО айта ру элементтері сынды сйкес шараларды абылдауы ажет. Мысалы, Еуразиялы Экономикалы Комиссияны департаментіні негізін азаматтар райды, сондытан да ондаы шенеуніктерді 10% ана азастанды азаматтар болып табылады. Таы бір мысал, ЕО демократиялы рылымы мен басару механизмі халы мен экономикалы уаттылыы Германия сынды елдерді толыымен Орталы жне Шыыс Еуропадаы кішкентай мемлекеттерді серінде болмайтындыына кепіл береді.

 

КО о жне теріс жаына арамастан, азастан тадауы тиіс отайлы бір шешімі бар. Еуразиялы интеграция лгілеуді кмегімен ртараптандыру уаытысында, сіресе экономикалы арсыластармен бсекелестік, елді саяси жне леуметтік ахуалы салдарынан шыатын аупсіздік жадайында тратылыты амтамасыз етуді олдайды. Айматы кш, мселен ЕО сынды одатара ДС-да те пайдалы, келіссздер барысында мемлекеттерді тобы айтарлытай дауыса ие болады. Кедендік Ода желдетуге кмектесе алатын азастанны зіндік мселелері бар. лкен аума, трындар саныны аздыы жне елді барлы бліктерімен тасымал жолдарыны иындыы Кедендік Одаты азастана мысалы ЕО, АШ, ытай жне т.б лемдегі "ірі ойыншылармен" сырты экономикалы байланыстардаы мселелерде берік станым беретіндігін білдіреді.

 

Міне, сондытан да мен "азастан жне Кедендік Ода" деген таырыпты емес, "азастан Кедендік Одата" деген таырыпты тададым. Екі таырыпты айтылуы сайды, ал маыналарында айырмашылы бар. азастан Кедендік одаты негізін алаушыларды бірі, сондытан Кденедік одаты блшегі болып табылады. Алайда, азастан брынысынша туелсіз, егеменді мемлекет екенін мытпауымыз ажет. Мені длелім: Кедендік ода азастан ші жаандану дерісіне атысуа ытималды ралдарды бірі болып табылады.

 

КО пен азастанны ондаы рлі азастанны Президенті Нрслтан Назарбаевты мыты басшылыыны арасында азастан жетекші рлге ие болып отыран Туелсіз Мемлекеттер Достастыы (ТМД), жымды ауіпсіздік туралы Шарт йымы (Ш), Экономикалы ынтыматасты йымы (ЭЫ), Азиядаы іс-имыл жне зара сенім шаралары конференциясы (АІСК), Жаа жібек жолы жне баса да еуразиялы ынтыматасты келісімдерімен атар жзеге асырылуы ажет ( Абазов, 1999). азастан зін бейтарап, сіресе дипломатияда жне жаанды бастамаларда кплтты мемлекет ретінде

танытып отыр. Оларды Шанхай ытыматасты йымы (ШЫ) сынды пан-азиатты йымдар жне сіресе Біріккен лттар йымы (Б) мен ДС шін маызды жаанды экономикалы конфигурациялар толытырады. азастан сондай-а НАТО "Бейбітшілік шін серіктестік" жне ЕЫ сынды лемдік майдандаы ауіпсіздікті "ртістерімен" йлесімді арым-атынас орнатуа мтылуды. азастанны 2010 жылы басшылы етуі тек президентіміз шін ана емес, бкіл ел шін шарытау кезі болды. Энергетикадаы бастамалара энергетика саласындаы халыаралы ытыматастыа сер ететін KazEnergy Еуразиялы энергетикалы форум кіреді. "азастан - 2050" бадарламасыны 6 тарауы лтты мдделерді ктеру мен ауматы жне лтты ауіпсіздікті бекітуге баытталан. Кедендік Ода жне баса да топтасу епті басшылар пайдалана алатын е кшті дипломатиялы тсіл болып табылады.

 

азастан зіні лтты ндылытарды шыында азастанны трлі айматы жне айма аралы одатарындаы рекеттерін басарып отыратын экономикалы жне саяси факторларды бар екендігін крсететін сындарлы тсілін жаластыруы ажет. Оан оса, Тркия, Иран жне ытай сынды ктеріліп келе жатан державалар халыаралы майдандаы азастанны экономикалы жне саяси арым-атынасында маызды рлді алып жатыр. азастан шін маызды мселе осы йымдар мен конфигурацияларды азастан мддесі шін жмыс істеуін, оларды алай зара рекеттесетіні, алай арама-айшылыа тстендігін жне де рбір йымны артышылыын азастанны жне жалпы Еуразияны игілігі шін пайдалануды алай жасаймыз. Трлі халыаралы тжірибе азастанды ебегі сіген жаанды ойыншы ретінде крсетеді. АШ Мемлекеттік хатшысы Хилари Клинтон осы ойын азастанны сырты істер министрі Ерлан Идрисовпен кездесу барысында айтан болатын: " Біз азастанды тек айматы ойыншы ретінде емес, лемдік кшбасшы ретінде арастырамыз. Кптеген елдер ядролы аруды таратпауа байланысты азастанмен салыстырылады". Бл жеке жне мемлекеттік рылымды жаа, кпдегейлі басаруды белгісі болып табылады жне азастан з дамуын осы баытта жаластыруы ажет.

 

ОРЫТЫНДЫ

 

орытындыда, мен сра ойып жне оан жауап берген мселе "азастан жне Кедендік Ода " емес, "азастан Кедендік Одата" боланын айта кеткім келеді. Шындыында сол, Кедендік ода атысушы мемлекеттерден тыс елдермен зара рекеттесуді білдіретін еуразиялы интеграцияны дерісінде жргізіліп жне де жедел дамып отыран аымдаы ке клемді рал болып табылады. Дегенмен, КО жне таы баса топтарды жаанды лемдегі жаа халыаралы састыты жзеге асыру шін пайдаланылатын ралдар ретінде арастыруымыз ажет деп есептеймін. Бны азастан айтарлытай жасап келеді: жаа жаанды ойыншы ретіндегі лшыныспен лемді жаа кзараспен кре алу абілеттілігі. Президент Н.. Назарбаевты 2012 жылы жолдауы "азастан - 2050" стратегиясыны 7-тармаында "Мен болашатаы азастанды алай кремін?" деген сраа Мен лемдік майданда з станымдарын Еуразияны ана емес, з азаматтарыны жне жалпы адамзатты жадайын кшейтуге баытталан бастамалар негізінде айта алатын арынды, тжірибелі, дипломатиялы азастанды кремін.

 

 

Дебиеттер тізімі

 

· Абазов, Р (1999) Формирование постсоветской международной политики в Казахстане, Кыргызстане и Узбекистане

· Барнард, C (2004) The Substantive Law of the EU: the Four Freedoms

· Блэкмон, П (2011) В тени России

· Хусаинов, Б (2009) Роль бизнеса в модернизации экономики Казахстана: сотрудничество с Россией и странами Центральной Азии

· Халыаралы валюталы ор (2000) Жаандану: ауіп пен ммкіндіктер

· Лестер, Си Меркурио, Б (2009) Двусторонние и региональные торговые соглашения: случаи

· http://news.belta.by/en/news/politics?id=730616– 2013 жылды 10 арашасындаы мліметтер

· http://www.eurasiancommission.org/ru - Еуразиялы экономикалы комиссияны ресми сайты

· http://www.rosbalt.ru/exussr/2013/11/13/1198925.html - 2013 жылды 19 арашасындаы мліметтер

· http://ru.wikipedia.org/wiki/Таможенный_союз ЕврАзЭС 2013 жылды 3 арашасындаы мліметтер

·

· http://tengrinews.kz/world_news/stranyi-tamojennogo-soyuza-podderjali-namerenie-armenii-kyirgyizstana-voyti-ts-244254/2013 жылды 1 арашасындаы мліметтер

· www.tsouz.ru -Кедендік одаты брыны ресми сайты мраатталан.