Мір сру ортасыны биотикалы жне абиотикалы факторларыны балы организміні физиологиялы жадайына сері

ТАРАУ

Блім

Тщы сулы экожйелер

Тщы сулы экожйелер аудан бірлігіне шаанда те кп трлілігімен ерекшеленеді, жне сондытан да оларда биологиялы алуан трлілікті ысаруы ормандар мен теіздердегіге араанда біршама тез жзеге асады. WWF- 2004 жылы "Тірі аламшар шін" Докладыны мліметтері бойынша, тщы судаы трлерді популяция индексі жартылай тмендеген, аламшарды сулы-батпаты жерлеріні жартысы жоалып кеткен.

Су орларын, сулы-батпаты жерлерді, тщы сулы биотрлілікті орау, сатау жне траты рационалды олдану белгілі бір ауматы айналасындаы су жинайтын аудандарда болып жатан процесстер мен экологиялы факторлара байланысты болады. оршаан ортаны алпы су мен балы сияты орек кзіне олы жетпейтін халыты мір сру сапасын анытайды.

Су орларын біршама тиімді басару масатында, Халыаралы жне Стокгольмды су орларын басару институттары ауыл шаруашылыа ажетті суды тиімді пайдалануды, замана сай су орларын сатайтын технологияларды енгізуді, су экожйелеріне атысты минималды экологиялы талаптарды анытауды жне т.б сынады.

Сулы-батпаты алаптарды орау туралы Рамсарк Конвенциясына жне 144-ші биокптрлілікті орау Конвенциясына осыла отырып мемлекеттер з мойындарына келесі міндеттерді алды: а) халыаралы маызы бар сулы-батпаты алаптарды сатап алу; б) з ауматарындаы барлы сулы-батпаты алаптарды тиімді пайдалану, сондай а 2009 жыла арай оралатын ауматарды кешенді жйелерін, сонымен атар ішкі су экожйелерін ру мен аржыландыру кзделіп отыр.

Сонымен атар зен бассейндерін кешенді бассейндік басаруды принциптеріне негізделген ішкі сулар бойынша жмыс жоспары абылданды, бл жеке алынан зен бассейні шегінде орналасан экожйелерді діл трде блінуі мен саталуын, айта алпына келуін амтамасыз етеді.

Сауатты жоспарлау суды биотрлілігін максималды сатауа жне тщы сулы экожйелерді алыпты гидрологиялы режимін стап труа арналан.

 

 

Блім

мір сру ортасыны биотикалы жне абиотикалы факторларыны балы организміні физиологиялы жадайына сері

 

Сырты оршаан орта балытар азасында болып жатан барлы мірлік процесстерге: тыныс алу, оректену, ан айналымы, жйке жмысына, суіне жне дамуына серін тигізеді.

Су тоандары ихтиофаунасыны байлыы мен кп трлілігі балы азасына сер ететін ортаны кптеген факторларына, кп жадайда су тоаныны ауданы мен тередігіне, оны грунтыны сипатына, оны жайлайтын бактериялар, сімдіктер мен жануарлара, гидрологиялы жне гидрохимиялы режиміне жне т.б байланысты болады.

3.1 Суды асиеттері.Балытар міріндегі суды физикалы асиеттеріні алатын ролі лкен. Балытарды озалыс шарттары оны тыыздыы мен ттырлыына біршама држеде туелді болады. Суды оптикалы асиеттері мен ондаы лшенген блшектерді рамы кру мшесіні кмегімен баыт алатын шарттара сер етеді. Суды температурасы балытардаы зат алмасуды интенсивтілігне атты серін тигізеді. Температураны згерісі кп жадайларда уылдыры шашуды, орын аауыстыруды басталуын анытайтын табии оздырыш ызметін атарады. Суды баса да тздылыы, оттегіні анытылыы, ттырлыы сияты физикалы асиеттеріні де маызы зор.

Белгілі боландай, суды тыыздыы мен ттырлыы бірінші кезекте суды рамындаы тздар мен температураа туелді болады. Судаы ерітілген тздарды млшері жоарылаан сайын оны тыыздыы да жоарылайды. Керісінше, температура жоарылаан сайын суды тыыздыы мен ттырлыы, сіресе ттырлыы тыыздыына араанда біршама кп тмендейді. Тірі зат судан ауыр болады. Оны лестік салмаы 1,02-1,06 райды. Балытарды тріне байланысты оларды лес салматары 1,00-ден 1,15-ке дейін згеріп трады. 0-ден 100⁰С-а дейінгі температуралар диапазонында тіршілік бар барлы жерде су сйы кйде болады. Суды бірегей асиеті еріткіш ретінде пайдалануа болады, онда барлы дерлік биологиялы реакциялар жріп жатады.

Су электролиттерді, сондай а оттегі мен кміртегіні ос тотыын жасы ерітеді. Суда тек кейбір майлар тріндегі полярсыз осылыстар ерімейді. Бейорганикалы тздарды еруі суды иондармен сутекті осылысына байланысты болады; еріген кезде алынатын энергия иондара тздарды диссоциациясы шін олданылады. Одан баса, кейбір молекулалар гидратация нтижесінде иондалан кйге тседі.

Протоплазмадаы биологиялы сйыты ретіндегі суды кйін сйылтылан ертінділер трінде арастыруа болады. Тиімді концентрацияларды кп жадайларда осмольдармен, яни 1 л. еріткіштегі ерітілген заттарды жалпы моль санымен крсетеді. Осмольданан концентрация ерітінділерді жымды деп аталатын асиеттерімен аныталады. Бл дегеніміз, блшектерді жалпы концентрациясымен аныталатын ертінділерді барлы асиеттеріні арасында зара байланыс бар екендігін білдіреді, ертінді концентрациясы жоарылаанда осмотикалы ысым жоарылайды, бу ысымы тмендейді, айнау нктесі жоарылайды жне ертіндіні ату нктесі тмендейді. Осмотикалы ысым деп оан жартылай ткізгішті мембрана арылы ертіндіге оя отырып суды келуін тоатататын ысымды айтады. Жартылай ткізгішті мембраналар тірі организмдерде те сирек кездеседі, олай болмаан жадайда ертінділермен алмасу ммкін болмас еді.

3.2 Су температурасы. Су те жоары жылу сыйымдылыына ие; бл дегеніміз, оны температурасын згерту шін жылуды кп млшерін беру немесе алу ажет дегенді білдіреді. Жасырын булану жылуыны лкен шамасы суды асиеті болып табылады, сондытан да тоан мен клдерді бетінде болатын булану жай жзеге асады.

Су температурасы балыты мірлік ызметтеріне, оны суі мен дамуын анытауа лкен серін тигізетін факторларды бірі болып табылады. Бл фактор балыа организмде болып жатан ферментативті процесстерді интенсивтілігін, оректі пайдалану белсенділігін, зат алмасуды сипатын, жыныс бездеріні даму барысын згерте отырып, сондай а табии жемдік базаны дамуыны жасаруына немесе нашарлауына зіні серін тигізе отырып жанама сер етеді. Организмдегі барлы тіршілік процестері алыпты тіп жатан температуралы жадайды йлесімді деп атау абылданан. йлесімді температуралы жадайлардан шыа отырып барлы балы трлерін шартты трде жылусйгіш жне салынсйгіш деп бледі.

Жылусйгіш балытар жыл бойына су температурасы 0-ден 30⁰С-а дейін згеретін жне одан біршама жоары болатын тоандарда мір сруі ммкін. Бл балытар су температурасы 8-20⁰С болатын кктем-жазы кезеде уылдыры шашады. Салынсйгіш балытар негізінен су температурасы 10-14⁰С-тан аспайтын кз мезгілінде уылдыры шашады.

Су температурасыны кенеттен згеруі, йлесімді температуралы жадайларды шектерінен шыпаса да, балытарда жйкелік шок тудырады, ол детте лімге алып келеді. Сондытан да балы сіруші балы сіретін ксіпорындардаы суды температурасын траты адаалап отыруы ажет, ал керек болан жадайда, оны билогоиялы масатпен шартталан ажетті шамаа дейін згертуі ммкін.

Температураны згерісі алмасу процесстеріні барысына, тыныс алуды интенсивтілігіне, оректі орыту жылдамдыына атты серін тигізеді, олар жыныс бездеріні дамуы барысында да крінеді. Температураны згерісі кптеген жадайларда сигналды фактор ретінде жне орын ауыстыруды, уылдыры шашуды, ыстап шыуды басталуын анытайтын табии оздырыш ретінде крініс табады. Кптеген балытарды дене температурасы оршаан суды температурасынан 0,5- 1⁰ С-а ана ерекше болады. Тек ана тунецте бл ерекшелік 10⁰ С-тан асуы ммкін, біра мндай жоары температуралар оларда ыса уаыта ана саталады. Жіті озалыс кезінде кейбір балытарды денесіні температурасы оршаан су температурасымен салыстыранда біршама жоары болатындыы байалады.

Балыты су жне даму шапшадыы да температураа туелді болады. Белгілі бір температуралар амплитудасыны шегінде темпратура згерісіне су мен даму жылдамдыыны тура туелділігі жиі байалады. Балытар трлі температураларда мір срді. Біршама жоары 52⁰ С.-тан жоары болатын температураны Калифорнияны ысты бастауларында мір сретін Cuprinodantidae - Cuprinodon macularius Baird et Gir тымдасына жататын балы ктере алады.

Балытар оларды биологиялы жадайларына байланысты температуралар згерісін р трлі абылдайды. детте балытарды стеютермді, яни температура ауытуыны жіішке амплитудасына бейімделген, жне маызды температуралы градиент шегінде мір сретін эвритермді деп бледі (5-сурет).

йлесімді температураны жоарылауы детте таамды орыту интенсивтілігіні кшеюіне алып келеді. Осылайша вобланы ас орыту жылдамдыы температура 1-5⁰С боландаыа араанда 15-20⁰С –ты температурада ш есеге арты болады. Ас орытуды жылдамдыы жоарылаан сайын жемді абылдауды интенсивтілігі де жоарылайды.

Температура сондай а балытарды газ алмастыруына да атты серін тигізеді. Бл жаадайда сонымен атар кбіне бір уаытта балы мір сре алатын оттегіні минималды концентрациясы да згереді. Карп шін 1⁰С температурадаы оттегіні минималды концентрациясы 0,8 мг/л –ды, ал 30⁰С –та 1,3 мг/л райды. Балыты зат алмасуыны интенсивтілігіне температуралы серді болуы оны азасына трлі заттарды улаышты сері болуымен байланысты. 1⁰С боланда СО₂ – летальды концентрациясы 120 мг/л райды, температура тмендеген кезде балытар анабиоза жаын кйге тседі жне мысала алар болса мке мен ара балы сияты мза жабысып та біршама уаыт ішінде салындаан кйде болуы ммкін.

Кейбір балытарды белгілі бір температуралара йренгендігін оларды температуралар блінісіне байланысты аулау ралдарына тсу жиілігімен білуге болады. Балытарды белгілі бір температураа йренгендігін біле отырып, оларды ксіптік концентрацияларын анытау кезінде тоандаы температураларды блінісіне бадар жасауа болады.