Сацыял-дэмакратыя i паслясталінскі марксізм
Па Другой сусветнай вайне ўжо не было мовы пра нейкую згоду прадстаўнікоў лявіцы на Захадзе, якія дзейнічалі звычайна ў сацыял-дэмакратычных партыях, з тэарэтыкамі ўсходняга блоку. Моцныя сацыял-дэмакратычныя партыі, якія апрацоўвалі свае праграмныя прынцыпы ў рамках паўсталага ў 1951 г. Сацыял-дэмакратычнага Інтэрнацыяналу, у паваенную пару дзейнічалі найперш у Нямеччыне і ў скандынаўскіх краінах. Да сацыял-дэмакратычных партый залічае сябе і брытанская Работніцкая партыя, хоць яе карані сягаюць айчыннай, ангельскай традыцыі і не звязаныя з кантынентальнымі сацыял-дэмакратычнымі партыямі супольным, марксісцкім мінулым. Зрэшты, Работніцкая партыя бярэ чынны ўдзел у працы Сацыял-дэмакратычнага Інтэрнацыяналу. Асноўным дакумантам сацыял-дэмакратычнага руху, што паўставаў у варунках "халоднае вайны", для пяцідзесяці партый, якія аб'явілі пра ўступленне ў Інтэрнацыянал, была "Франкфурцкая дэкларацыя" 1951 г. Яе прынцыповым палажэннем было адмаўленне ад прыняцця якой-небудзь акасцянелай тэарэтычнай асновы. Яна гаварыла толькі, што ў Інтэрнацыянале могуць апынуцца ўсе, хто "імкнецца да тае самае мэты: грамадскае справядлівасці, большага дабрабыту, свабоды і сусветнага міру". Адначасна гаварылася пра адсутнасць ідэйнае лучнасці з камуністычнымі краямі, ім закідалі імперыялізм і таталітарызм, захаванне класавага грамадства на падставе шматлікіх, нованаданых прывілеяў. За доўгія гады эвалюцыі сацыял-дэмакратычныя партыі зусім парвалі сувязь з марксісцкай навукай — так сталася з нямецкай SPD у 1959 г., калі ў Бад Годэзбэргу была сфармулявана яе новая праграма, якую прызналі, з аднаго боку, пераломнай, а з другога, узорнай для паваеннае сацыял-дэмакратыі. Падобную дэкларацыю пра адыход ад марксізму на год раней агалосіла аўстрыйская сацыял-дэмакратыя.
Паваенная сацыял-дэмакратыя на захадзе Эўропы цалкам адмовілася ад рэвалюцыйных лозунгаў і ад намеру скасаваць прыватную ўласнасць. Але яна дапушчала абмежаванні ў стасунку да гэтае ўласнасці, якія вынікалі, напрыклад, з экспрапрыяцый, патрабавала пашырэння дзяржаўнае, муніцыпальнае і грамадскае ўласнасці. У сацыял-дэмакратыі знікла таксама класавае разуменне ўсіх грамадскіх з'яў. Сацыял-дэмакратычныя партыі ўжо не лічылі сябе выключна работніцкімі партыямі, стараючыся прадстаўляць інтарэсы як найшырэйшых колаў грамадства. У грамадстве, дзе пануюць развітыя і вельмі спецыялізаваныя галіны вытворчасці, што даюць працу толькі кваліфікаваным работнікам, наагул ставілася пад сумненне існаванне такога работніцкага класу, як яго бачыў Маркс. Адначасна адмаўлялі абгрунтаванасць базавага марксісцкага канона сацыялізму, які прадбачыць бязлітасную класавую барацьбу і не дапушчае іншых хаўрусаў паміж класамі, апроч часовых і тактычных. Эўрапейскія сацыял-дэмакраты абвяшчалі лозунгі міру і грамадскага партнёрства. Сучасная сацыял-дэмакратыя ў гэтай сферы брала рашэнні з канцэпцый салідарызму і карпарацыянізму. Няраз падкрэслівалі, асабліва нямецкія сацыял-дэмакраты, хрысціянскія карані імкнення ажыццявіць прынцыпы грамадскае справядлівасці. У вышэйпамянёнай праграме з Бад Годэсбэргу чулася таксама рэха менеджэрскіх канцэпцый. Вось жа выракаліся ідэі радыкальнае змены дзяржаўнага ладу і прызнавалі, што планаваныя рэформы можна правесці ў рамках існуючага ладу. У сваю чаргу сацыял-дэмакратычная крытыка капіталізму канцэнтравалася найчасцей на выяўленні ягонае анахранічнасці.
Дзейнасць паваеннае сацыял-дэмакратыі адзначалася найперш імкненнем праводзіць грамадскія рэформы з пашанай да дэмакратычных, парламенцкіх працэдураў. Прымаючы шматпартыйную сістэму, сацыял-дэмакратычныя партыі пачалі сістэматычна браць удзел у мясцовых і парламенцкіх выбарах, няраз даходзячы ўлады. Тады іх палітыка была галоўным чынам скіраваная на ажыццяўленне рэформаў і сацыяльнае апекі (ахова здароўя, школьніцтва, культура), стварэнне месцаў працы і адначасна адзначалася істотным узростам падаткаў і павелічэннем ролі дзяржавы ў працэсе вытворчасці, яе планаванні і размеркаванні даброт. Адначасна падкрэслівалі клопат пра захаванне ўсіх правоў чалавека, як ліберальнага паходжання — грамадзянскіх і палітычных, так і сацыяльных. Прыхільнікі сацыял-дэмакратыі часта аб'яўлялі сябе прадаўжальнікамі эканамічных тэорый Кейнза, стваральнікамі апякунчае дзяржавы, welfare state. Але не ўсе сацыял-дэмакратычньія партыі прынялі гэтую мадэль — больш ліберальныя рашэнні ў гаспадарчай палітыцы прапанавалі ў той час французскія і гішпанскія сацыял-дэмакраты. Затое супольным для ўсіх быў новы лозунг, які вымагаў "якасці жыцця". Гэты лозунг быў у значнай меры звязаны з патрабаваннямі экалагічнага характару.
У ажыццяўленні рэформаў сацыяльнага забеспячэння і ліквідацыі беспрацоўя найвялікшых поспехаў дасягнулі сацыял-дэмакратычныя партыі, што застаюцца пры ўладзе ў скандынаўскіх краінах, асабліва ў Швэцыі. Пры гэтым яны праводзілі сваю палітыку, захоўваючы стандарт жыцця грамадзян на вельмі высокім узроўні. Асабліва яскравы прыклад ажыццяўлення палітыкі апякунчае дзяржавы швэцкай сацыял-дэмакратыяй, якая кіруе дзяржавай некалькі дзесяцігоддзяў, адначасна выяўляе цяжкасці, з каторымі мусіць лічыцца апякунчая дзяржава ў грамадскім жыцці. Для здзяйснення сваіх мэтаў яна накладала на сваіх грамадзян вялікія падаткі. Але не толькі гэта выклікала крытыку. Падкрэслівалі і тое, што гэтая дзяржава аддалілася ад ліберальных стандартаў у галіне правоў чалавека, бо, лічачы сябе, у іншых адносінах справядліва, за ўпаўнаважаную кантраляваць спосаб выдавання грамадзянамі выдзеленых ім сродкаў яна занадта мяшалася ў іхныя прыватныя справы. Напрыклад, спраўджваючы, як выдаткуецца вялікая грашовая дапамога людзьмі, што гадуюць дзеці, яна прысабечылa сабе права вызначаць спосаб гэтага ўзгадавання. Апроч таго, практыка гэтае дзяржавы адзначалася вялікім фармалізмам і надмернай бюракратыяй. Адначасна выявілася, што рэалізацыя сацыял-дэмакратычнае грамадскае мадэлі пры захаванні асноў рынкавае гаспадаркі, пры моцным умешванні над меру разбудаванага дзяржаўнага апарату не можа ўнікнуць як грамадскіх, так і эканамічных крызісаў. 3 аднаго боку, бюракратычная дзяржава, з другога, выдаткі на сацыяльныя мэты былі завялікім цяжарам для гаспадаркі. Старэючы, грамадства вымагала штораз большых выдаткаў на сацыяльныя мэты. У сваю чаргу працоўныя грамадзяне бунтаваліся проціў перакідвання на іх, у форме падаткаў, цяжару ажыццяўлення палітыкі апякунчае дзяржавы. Гэта не спрыяла правядзенню ў жыццё тэарэтыкамі сацыял-дэмакратыі іхнага бачання грамадскае салідарнасці.
У Савецкім Саюзе па смерці Іосіфа Сталіна ў 1953 г. і па XX З'ездзе Камуністычнае Партыі Савецкага Саюза ў 1956 г., на якім новаабраны першы сакратар гэтае партыі Мікіта Хрушчоў зрабіў даклад, дзе крытыкаваў "культ асобы" і звязаныя з ім паталогіі палітычнага жыцця сталінскае эпохі, распачаўся новы этап гісторыі, які працягваўся практычна да 1990 г., г. зн. да развалу СССР. Ён складаўся з некалькіх падэтапаў якія збольшага можна звязаць з імёнамі правадыроў савецкае камуністычнае партыі. Іх улада ўплывала на ідэйны клімат не толькі ў самым Савецкім Саюзе, але і ў "краінах-сатэлітах", як называлі дзяржавы, што заставаліся пад уплывам СССР.
Кіраванне наступніка Сталіна, Хрушчова, якое пачалося ў 1955 г., грунтавалася на ўладзе "партыйнага апарату", які прывёў яго да ўлады. Паняцце "партыйнага апарату" блізкае да паняццяў "наменклатура" і "новы клас". Апошняе — назва кнігі югаслаўскага палітыка Мілавана Джыласа (1911 -1995). Пераломным для Джыласа быў 1956 г., калі ён стаў на бок крытыкаў савецкае інтэрвенцыі ў Вугоршчыне. Яшчэ ўперад ён выказваў вельмі крытычныя погляды на камуністычную ўладу. У выданым на Захадзе "Новым класе" (New Class, 1957) аналізавалася з'ява, якая тоўпілася ў тым, як цвердзіў Джылас, што ўва ўсіх камуністычных краінах паўставала новая алігархія. He зусім дакладна акрэсленая аўтарам словам "клас", яна спалучала ў сабе манапалістычную ўладу адначасна ў палітычнай і эканамічнай сферы. Апроч таго, яна была абдорана ўсялякімі прывілеямі. Ёй належаў капітал, які фармальна заставаўся ўласнасцю дзяржавы. Эканамічнае панаванне новага класу злучалася з эксплуатацыяй работнікаў, што набывала памеры, большыя, чым гэта мела месца ў традыцыйным капіталізме. Паняцце "новага класу" шырэйшае і азначае не толькі членаў камуністычнае партыі, зрэшты, з часам ягоныя прадстаўнікі пачынаюць панаваць над партыяй. Цверджанні Джыласа трэба разглядаць у кантэксце функцыянавання так званай "наменклатуры", якая здаецца раўназначнай "новаму класу". Бо ў камуністычных краінах абсаджванне службовых пасадаў, пачынаючы ад сярэдняга ўзроўню кіраўніцтва, залежала ад згоды партыйнае інстанцыі адпаведнага ўзроўню. Людзей, якім партыя даручала гэтыя пасады, называлі тымі, хто належыць да "наменклатуры". Прыналежнасць да гэтае групы азначала не толькі магчымасць заняць гэтую пасаду, але была звязаная і з шматлікімі прывілеямі, якія давалі палёгкі ў штодзённым жыцці і ў набыцці недаступных іншым тавараў.
He зважаючы на паслабленне ў паслясталінскі перыяд тэрору камуністычнае дзяржавы, агульнай зрабілася з'ява ўнутранай эміграцыі і пазіцыя, якую Чэслаў Мілаш (у кнізе "Скуты розум", 1955), назваў паставай "кетменя". Унутраная эміграцыя была пазіцыяй людзей, галоўным чынам інтэлектуалаў, якія вырашалі выйсці з актыўнага грамадскага і палітычнага жыцця, часта займаючы прафесійнае становішча, якое не адпавядала іхняй кваліфікацыі, і канцэнтраваліся на ўнутраным жыцці, абмяжоўваючы кантакты цесным колам людзей, якія думалі гэтаксама. Пазіцыяй "кетменя" (гэтае слова азначае нібы-прыняццё пануючых поглядаў, але з выразнай дыстанцыяй і пагардай да іх, для таго каб ухіліцца пераследаванняў — гэты тэрмін у апісанні мусульманскіх плямёнаў ужыў Габіно) адзначаліся тыя асобы, якія, з аднаго боку, не хацелі адмаўляцца ад актыўнасці ў шырокіх колах, а з другога, хацелі выявіць сваю незалежнасць.
Улада Хрушчова, якая пачалася з выкрыцця сталінскіх метадаў кіравання, мусіла адзначацца, паводле дэкларацыяў, зробленых на спамянутым вышэй XX З'ездзе, найперш дзеяннямі на карысць ліквідацыі напружання ў міжнародных адносінах, прызнаннем разнастайнасці ў будове сацыялізму ў розных краінах, адмаўленнем ад тэзы Сталіна пра завастрэнне класавае барацьбы ў перыяд перад канчатковай перамогай сацыялізму, падвышэннем узроўню жыцця насельніцтва. Прагучаў таксама, пасля шмат разоў паўтораны, лозунг, што ад гэтага часу Савецкі Саюз вярнуўся "да ленінскіх нормаў партыйнага жыцця", што мусіла азначаць калектыўнае вынясенне дзяржаўных пастаноў. Эпоха Хрушчова працягвалася да 1964 г., калі ён быў адхілены ад улады. Пасля пачатковых рэформаў якія аслаблялі ўплыў рэпрэсійнага апарату, і паляпшэння стану гаспадаркі, рэформаў, праводжаных пад лозунгам "Дагнаць і апярэдзіць Амэрыку!", і поспехаў на міжнароднай арэне пачалі з'яўляцца адзнакі глыбокага крызісу. Выпраўленне эканамічнае сітуацыі было нетрывалым, партыйны апарат адчуў пагрозу свайму панаванню. Крызіс павялічвалі высокія кошты падтрымання Савецкім Саюзам камуністычнага руху на Захадзе і дзеянні, скіраваныя на павелічэнне ліку краін-сатэлітаў сярод дзяржаў Азіі, Афрыкі і Амэрыкі. Характэрным для часоў спаўнення Хрушчовым функцыі першага сакратара партыі было павелічэнне лічбы лозунгаў адносна дабрабыту і ўзроўню спажывання проці ідэалагічных. Шлях да мэты, якой была пабудова камунізму, пачалі мераць узростам дабрабыту насельніцтва, зрэшты, часта ўжываючы ў гэтых адносінах фальшывую статыстыку
Гады ўлады наступніка Хрушчова Леаніда Брэжнева (1964-1982) часта называюць "перыядам застою" ва ўнутранай палітыцы. Яны адзначаюцца не толькі эканамічнай стагнацыяй, але і пераходам улады ў рукі новае алігархіі. Шмат было гаспадарчых, карупцыйных афёраў, на якія ўлада глядзела праз пальцы. Штораз большы лік апазіцыянераў, званых дысідэнтамі, падпадаў пад рэпрэсіі, часта ў форме замыкання ў вар'ятнях. Брэжнеў стварыў вакол свае асобы своеасаблівы культ, які тоўпіўся ў калекцыянаванні ім ганараванняў і нагародаў, містыфікацыі свайго мінулага, апяванага ў зробленых на заказ кніжках і фільмах. Прапаганда наагул грала галоўную ролю ў гэтай сістэме. Прапускаючы праз цэнзуру чужыя крыніцы інфармацыі, камуністы імкнуліся да інфармацыйнае манаполіі, пры гэтым няраз ужываючы на дзіва бездапаможныя метады. У1970-х гадох за Брэжнева, па-ранейшаму не могучы даць рады прадказанаму Марксам знікненню грамадскіх класаў і адміранню дзяржавы, абвесцілі, што Савецкі Саюз дасягнуў чарговага этапу на гэтым шляху, якім мусіла быць з'яўленне "асноў камунізму". У адносінах да дзяржаў усходняга блока ўжывалі таксама назву "рэальны сацыялізм" або "развітае сацыялістычнае грамадства".
Па савецкім уварванні ў Чэхаславаччыну ў 1968 г. афіцыйны друкаваны орган савецкае камуністычнае партыі агалосіў тэорыю, якая пазней пачала функцыянаваць як "дактрына Брэжнева" або "тэорыя абмежаванай суверэннасці сацыялістычных дзяржаў". Яе тлумачылі як умацаванне СССР так званай "знешняй імперыі". Асноваю гэтае тэорыі мусіла быць неабходнасць бараніць сацыялістычны лад, катораму, як у Чэхаславаччыне, можа пагражаць дзеянне ўнутраных і знешніх апазіцыйных сілаў. "Правда" пісала: "Аслабленне ўнутранае сувязі сацыялістычнае сістэмы і яе асобных элементаў небяспечнае, і на гэта не могуць глядзець абыякава іншыя камуністычныя дзяржавы". Зрэшты, дактрыну Брэжнева, каторая ў нейкай ступені "наперад" прызнавала права СССР на збройную інтэрвенцыю на значным абшары свету, агалошвалі раўналежна з палітыкай detente (разрадкі) у адносінах з Захадам і з пабудовай сістэмы Канферэнцыі па Бяспецы і Супрацоўніцтву ў Эўропе. Дык вось з'явілася патрэба стварыць фармальныя падставы для ўмешвання ва ўнутраныя справы іншых дзяржаў. Фармуляванне прынцыпу "абмежаванае суверэннасці сацыялістычных дзяржаў" мусіла служыць якраз гэтай мэце. У 1985 г., пасля таго, як пасаду генеральнага сакратара партыі заняў Міхаіл Гарбачоў, Савецкі Саюз адышоў ад гэтае дактрыны, якая nota bene знайшла выраз у папраўцы да канстытуцыі ПНР 1976 г., што абвяшчала сяброўства і супрацоўніцтва з СССР і іншымі сацыялістычнымі дзяржавамі.
3. Тэорыі "трэцяга шляху"
Зборнае азначэнне, паданае ў назве гэтага падраздзела, — тэорыі "трэцяга шляху" — выразна паказвае іх кампрамісны характар. "Трэці шлях" мусіў быць у знаходжанні такіх рашэнняў адносна дзяржаўнага ладу, якія, з аднаго боку, не зменшаць свабоды і правоў, гарантаваных асобе лібералізмам, а з другога, забяспечаць чалавеку ўсе чыста сацыяльныя гарантыі, прапанаваныя сацыялістамі. Свабода, як у лібералізме, бяспека, як у сацыялізме, — гэтак каротка можна апісаць ідэю, якой следуюць аўтары тэорый "трэцяга шляху".
Тэорыя дзяржавы дабрабыту. Паданыя вышэй мэты ўвасобіліся ў палажэннях эканамічнае тэорыі, якая мае шмат назваў, што тлумачаць яе асноўную мэту. Гэта была тэорыя "дзяржавы дабрабыту", якую называлі таксама тэорыяй welfare state, social state, апякунчае дзяржавы або сацыяльнае дзяржавы, ці проста тэорыяй сацыяльнага лібералізму. Характэрнае падкрэсленне ўжо ў самой назве важных забавязанняў якія гэтая канцэпцыя ўскладае на дзяржаву, каторую яна робіць адказнай не толькі, як хацелі класічныя лібералы, за бяспеку грамадзян, але і за іхны дабрабыт. Гэтае паняцце разумелі як сацыяльную бяспеку, а роля дзяржавы была галоўным чынам у пабудове якраз гэтае сістэмы гарантый. Дзеля гэтае мэты была неабходная большая актыўнасць дзяржавы як эканамічнага суб'екту, здабыццё ёй фінансавых сродкаў на сацыяльныя мэты і стымуляванне гаспадарчых працэсаў. Такім парадкам, дзяржавы, што традыцыйна ажыццяўлялі ліберальную мадэль гаспадаркі, адышлі ад вольнага рынку, які абмяжоўвае ўплыў дзяржавы, і дыяметральна змянілі свой падыход да эканамічных праблемаў. У Злучаных Штатах канцэпцыя welfare state была ідэяй, што паўстала ў коле мысліцеляў, звязаных з лібераламі. Іначай было ў Эўропе. Тутака канцэпцыя welfare state зрабілася лозунгам сацьял-дэмакратычных партый, а па іх прыходзе да ўлады — рэалізаванай імі мадэллю дзяржаўнае палітыкі.
Вытокі тэорыі дзяржавы дабрабыту сягаюць перадваенных гадоў. Тады тэарэтычнага абгрунтавання дачакалася практыка, якая шмат раней ажыццяўлялася некаторымі ўрадамі і якая праводзіла ў жыццё грамадскія рэформы. Першай гэта зрабіла Нямеччына за канцлера Бісмарка, потым Англія ў першыя гады XX ст. Гэта, зразумела, былі рэформы абмежаванага характару. Толькі ў 1930-х гадох яны былі падтрыманыя сістэмамі эканамічнае думкі. Бо з тэорыяй дзяржавы дабрабыту звязаныя найперш імёны трох выдатных навукоўцаў, а гэта: ангелец Джон Мэйнард Кейнз (1883-1946), амэрыканец Джон Кенэт Гэлбрэйт (1908-2006) і швэд Гунар Мірдал (1898-1987). Угэтых канцэпцыях можна заўважыць своеасаблівую эвалюцыю: ад welfare — дабрабыту, тэрміна, упершыню ўжытага на пачатку 40-х гадоў, да affluence — дастатку. Апошняе паняцце з'явілася ў назве выданай у 1958 г. кнігі Гэлбрэйта TheAffluent Society. Вось жа трэба вытлумачыць істоту гэтае розніцы. Трэба таксама падкрэсліць, што часта занадта паспешна эканамічныя сістэмы вышэйпамянёных вучоных упрост звязваюць з функцыянаваннем мадэлі апякунчае дзяржавы. Гэтая сувязь далёка больш складаная.
Свой найвыдатнейшы твор "Агульная тэорыя занятасці, працэнтаў і грошай" (General theory of employment, interest and money) Кейнз выдаў у 1936 г. Ha ягоны змест, бясспрэчна, зрабілі ўплыў праблемы, звязаныя з нядаўнім усясветным эканамічным крызісам. Галоўнай мэтай, якую ставіў сабе аўтар, было развязанне праблемы беспрацоўя, а рашэнне, якое ён прапанаваў, зводзілася да розных спосабаў стымулявання попыту. Дык вось ён прапанаваў грамадскія работы, што даюць людзям занятасць і грошы і гэтым самым павялічваюць агульны маштаб попыту. Гэтак трэба было ажывіць гаспадарку, якая мусіць задаволіць павялічаны попыт. Адначасна Кейнз засцерагаў, што поўная ліквідацыя беспрацоўя можа выклікаць з'яву, называную звышаптымальнай занятасцю, вынікам каторай будзе над меру павялічаны попыт і, нарэшце, інфляцыя. У гэтым разе можа дайсці да так званай інфляцыі попыту, пры якой рост цэнаў абумоўлены высокім попытам пры меншай прапанове. Паніжэнне беспрацоўя і ўтрыманне яго на аптымальным узроўні — заданне, якое Кейнз даручыў дзяржаве. Ён быў прыхільнік мадэлі мешанае гаспадаркі, якая спалучае прыватныя і дзяржаўныя прадпрыемствы. Паданая вышэй спрошчаная для зразумелых прычын схематычная версія Кейнзавай канцэпцыі ўвайшла ў навуку пад назваю кейнзіянства. Агулам кажучы, яно азначала патрабаванне павялічыць ролю дзяржавы ў гаспадарцы як рэгулятара і стымулятара эканамічных працэсаў.
Кейнзава тэорыя была звязаная з палітыкай, названай New Deal (Новы курс), якую ў Злучаных Штатах у 1933-1939 гг. праводзіў прэзідэнт Фрэнклін Дэлано Рузвэлт. Гэтая эканамічная палітыка вывела гэты край з найвялікшага эканамічнага крызісу на зломе 1920-1930-х гг. Так сталася дзякуючы актыўнасці дзяржавы ў стварэнні месцаў працы, забеспячэнні людзям заработкаў і праз гэта павелічэнню попыту. Рузвэлт і ягоны наступнік Гары Трумэн, апроч развіцця грамадскіх работ, увялі таксама сацыяльнае страхаванне, субсідыі для земляробства, урэгулявалі рынак працы, вызначыўшы працягласць працоўнага дня, прынцыпы занятасці маладых, калектыўныя кантракты, нарэшце, забяспечылі ўплыў дзяржавы на таргі ў прамысловасці і на ўзровень аплатаў. За часамі іх улады прафесійныя саюзы ў ЗША здабылі надзвычай моцную пазіцыю.
Гэйлбрэйт належыць да маладзейшага, чым Кейнз, пакалення эканамістаў, яго найбольшая актыўнасць прыпала на 1950-60-я гады, калі не трэба было, як у 1930-х гадох, шукаць лякарства на гаспадарчы крызіс, а трэба было дасягнуць раўнавагі ў грамадстве дастатку. Гэлбрэйта залічаюць да прадстаўнікоў ліберальнае думкі, хоць ён рэпрэзентаваў яе асаблівую адмену, што мае назву "якаснага лібералізму". Ён іначай, чым традыцыйны амэрыканскі лібералізм, крытыкаваў некантраляванае развіццё вытворчасці і спажывання. Гэлбрэйтава канцэпцыя грунтавалася на аналізе стану грамадства дастатку, у якім ужо не выяўляўся ў маштабе ўсёй дзяржавы недахват тавараў, бо іх выраблялі нават над меру. Дзеля гэтага павялічваюцца не так патрэбы, як спадзяванні людзей, якія імкнуцца не здаволіць асноўныя патрэбы, а набыць тавары пэўнага роду і дасканалае якасці. Гэтаксама станоўча расце попыт на штораз больш спецыялізаваныя паслугі: Гэлбрэйт апісваў сітуацыю, што панавала ў Злучаных Штатах у 1950-х гадох. Такому грамадству не пагражае недахват якіх-небудзь тавараў, затое праблему становіць пагроза страты раўнавагі, адхіліць каторую можа толькі ўмешванне дзяржавы. Бо толькі яна можа гарантаваць належны ўзровень інфраструктуры, захаваць бяспеку і ў разе патрэбы рэгуляваць рынак.
Найперш, на думку Гэлбрэйта, не трэба за ўсякую цану павялічваць вытворчасць у прыватным сектары. Наказ безупыннага ўзросту вытворчасці адсоўвае на далейшы план важныя праблемы, звязаныя з тым, што і для каго вырабляецца і якім спосабам размяркоўваецца. Сталае развіццё вытворчасці вядзе таксама да ілюзіі, да выдавання вялізных сумаў на рэкламу, каб стварыць штучны попыт на зусім непатрэбныя тавары, якія з выгляду маюць паляпшэнні, рэкламуюцца як новыя мадэлі, пушчаныя на рынак у новых запакоўках. Дык вось дзяржава павінна заняцца не толькі сацыяльнымі пытаннямі, а рэгуляваннем рынку працы, займаючы работнікаў у сектарах вытворчасці, не прызначанай на рынак, рэгуляваннем цэнаў і платаў, каб процідзеяць інфляцыі. Яе галоўным заданнем мусіць быць дасягненне раўнавагі паміж сектарамі гаспадаркі. 3 памерам вытворчасці ў прыватным сектары непараўнальныя грамадскія ўкладанні (інвестыцыі) і сацыяльныя паслугі, бо імі пагарджаюць, цвердзячы, што яны не ўплываюць на ўзрост нацыянальнага даходу, а наадварот, запавольваюць яго. Паўстае гаспадарка, у каторай выпуск на рынак новае маркі піва ўспрымаецца як гаспадарчы поспех, а пабудова новае больніцы або школы і ўсялякія іншыя перспектыўныя пачынанні на карысць паляпшэння асветы і жыцця грамадзян выклікаюць толькі асацыяцыі з ростам цяжару на эканоміку. Гэта накладае на дзяржаву абавязак кіраваць непрадукцыйнай і недаходнай, а таксама той, што не надаецца для гаспадарчага звароту, эканамічнай дзейнасцю. Гэлбрэйт прапанаваў спосаб, якім можна здабыць сродкі на гэтую сферу дзяржаўнае дзейнасці, — увесці падатак з продажу. Так развіты сектар вытворчасці мае прафінансаваць дэфіцытны сектар паслуг. Але не трэба думаць, што адзінай мэтай Гэлбрэйта была ліквідацыя маёмасных дыспрапорцый і дзейнасць на карысць найбяднейшых. Развіццё сектара грамадскіх паслуг мусіла служыць усім, у тым ліку і заможным людзям, бо яны таксама карыстаюць з дабрадзействаў гэтага сектара, фінансуючы яго падаткамі ад вырабленых імі тавараў, а ў замену за гэта ездзячы лепшымі шасэ, жывучы ў дагледжаных гарадох, беручы на працу работнікаў з лепшай асветай або жывучы ў грамадстве, пазбаўленым канфліктаў і напружання.
Да тэорыяў "трэцяга шляху" трэба залічыць і канцэпцыі так званага "народнага капіталізму". Асабліва папулярныя яны зрабіліся ў 1950-х гадох. I яны пацвярджалі, што капіталістычныя краіны адмовіліся ад прынцыповай прыхільнасці асновам вольнага рынку і заводзяць у сябе інстытуцыі, што забяспечваюць пашырэнне ўласнасці. Гэта мусіла зацерці дасюлешні выразны класавы падзел паміж капіталістамі і работнікамі і зрабіць з дзяржавы бяскласавага арбітра, не звязанага з інтарэсамі нейкае часткі грамадства. Папярэднікам гэтае канцэпцыі быў Т. Карвер, які ў 1920-х гадох абвесціў чарговую, "эканамічную рэвалюцыю". Ён адзначаў, што традыцыйныя формы класавага панавання капіталістаў перажываюць заняпад, што, насуперак прароцтвам марксістаў, работніцкі клас у капіталістычных краінах жыве на штораз вышэйшым узроўні, часта дасягаючы жыццёвых стандартаў сярэдняга класу. Гэты працэс, на думку прадаўжальнікаў Карвера, можна прыспешыць і ўзмацніць дзякуючы так званай "дэмакратызацыі капіталу". Яна тоўпілася ў пашырэнні ўласнасці сярод наёмных работнікаў найперш праз забеспячэнне работнікам удзелу як ва ўласнасці, так і ў кіраванні, а таксама ў даходах іх прадпрыемстваў. Інструмантамі, якія трэба выкарыстаць, ёсць пашырэнне сярод работнікаў акцый прадпрыемства, на каторым яны працуюць, устанаўленне залежнасці часткі іх заработку ад прыбыткаў прадпрыемства, а для работнікаў непрадукцыйнага сектара зрабіць магчымым доступ да аблігацый і каштоўных папер. Рэформы гэтага роду праводзілі ў жыццё найперш у ЗША і ФРГ, Аўстраліі і ў Францыі, а таксама ў краінах Бэнелюксу. Канцэпцыя "народнага капіталізму" мае вельмі глыбокія карані, бо іх можна знайсці ўжо ў утапічных сацыялістаў, такіх як Фур'е або Прудон, якія выказвалі лозунг пашырэння ўласнасці, як і ў праектах папства, што належаць да XIX ст., і ў інстытуцыі сямейнае платы Лявона XIII, і ў карпарацыянізме Пія XI.
Тэорыі канвергенцыі. Характэрнай для 1940-х гадоў тэорыяй "трэцяга шляху" была створаная Джэймзам Бэрнамам (1905-1987) канцэпцыя, акрэсленая ў назве ягонае кнігі як "Рэвалюцыя менеджэраў" (The Managerial Revolution, 1941). Да праблемы знаходжання кампрамісу паміж ідэйнымі плынямі, якое дазволіць спалучыць перавагі і скасаваць вады кожнай з іх, Бэрнам падышоў, аналізуючы грамадскія змены апошніх дзесяцігоддзяў і ствараючы чарговую версію канцэпцыі элітарызму. Новая эліта, на думку Бэрнама, паўстала ў выніку з'яўлення ў працэсе шпаркага тэхналагічнага развіцця асобнае грамадскае групы, якую становяць менеджэры, вышэйшыя спецыялізаваныя пласты асвечанага кіраўнічага персаналу як у вытворчасці, так і ў адміністрацыі або ў палітыцы, якія не маюць уласнага капіталу.
Найважнейшым элементам Бэрнамавай канцэпцыі было тое, што з'яўленне такое групы ён адзначаў як у капіталістычных краёх, так і ў сацыялістычных, асабліва ў ЗША і СССР; гэткія тэндэнцыі, на ягоную думку, былі ўласцівыя і гітлераўскаму Трэцяму Райху.
Гэтая група мусіла ўтварыць новую эліту, выкарыстоўваючы дзеля гэтага сваю кваліфікацыю, якая дазваляе ёй здабыць, умацаваць і ўтрымаць пануючае становішча ў грамадстве. Менеджэрская эліта не касуе класаў, што існавалі дасюль. У дзяржаве, як і даўней, існуюць работнікі і капіталісты, але апошнія даюць месца новай эліце, бо ў развітым грамадстве прафесіяналізм важыць больш за капітал. У штораз большай ступені менеджэры кантралююць працэс вытворчасці і бяруць усё большы ўдзел у дзяльбе нацыянальнага даходу. У гэтых умовах з пануючай групы яны ператвараюцца ў пануючы клас, забіраючы палітычную ўладу ў дзяржаве. У сваю чаргу дзяржава пераймае прыватную ўласнасць, умацоўваючы такім парадкам манапалістычнае становішча менеджэраў. Да ўсіх ідэалогіяў менеджэры абыякавыя: ідэалогіі, што далі ім уладу, значыцца, і капіталізм, і сацыялізм, і нацызм, а таксама і канцэпцыі "Новага Курсу", ужо адыгралі сваю ролю і зрабіліся лішнія.
Бэрнамава тэорыя належала да так званых тэорый канвергенцыі, якія дапушчалі, што ў сацыялістычных і капіталістычных краінах адбываецца працэс "эвалюцыйнага прыпадабнення", які ўрэшце дасць вынік у форме сцірання істотных розніц паміж імі. Сапраўднай падставай такое думкі было шыбкае тэхнічнае развіццё, якое ў другой палове XX ст. набывала ўсясветны характар і не абмяжоўвалася толькі найбольш развітымі краінамі свету, а кругом набывала тую самую форму, вольную ад ідэалагічных розніц.
Падобную думку ў наступных дзесяцігоддзях XX ст. выказваў французскі мысліцель Раймон Арон, аўтар тэорыі "індустрыяльнае дзяржавы" і тэзы пра "канец эры ідэалогіі". Канвергенцыялістамі былі таксама амэрыканцы Піцірым Сарокін і Ўолт Ростоў, які грунтаваў сваю тэорыю на дапушчэнні пра існаванне шасці стадыяў росту. У постіндустрыяльнай фазе "грамадства масавага спажывання", у якой знаходзіўся сучасны капіталізм і да якой імкнуліся сацыялістычныя дзяржавы, на думку Ростоў, абедзве дзяржаўныя сістэмы адзначаліся такім самым узростам ролі дзяржавы, асабліва ў галіне кантролю і цэнтральнага планавання. У сваю чаргу Сарокін, які паходзіў з Расіі, назваў сваю канцэпцыю тэорыяй інтэгральнага грамадства, якое заменіць непрацаздольныя сістэмы капіталізму і сацыялізму. Інтэгральнае грамадства мусіла быць пэўнай раўнадзейнай існуючых сістэмаў, якую Сарокін зрэканструяваў, параўноўваючы дванаццаць рысаў, каторымі адзначаецца палітыка, культура, грамадскае жыццё сучасных дзяржаў. У шматлікіх іншых варыянтах тэорыі канвергенцыі сваё прадбачанне грунтавалі не толькі на супольных ува ўсіх краінах тэхналагічных зменах, але і на падабенстве ў бюракратызацыі ладу або ў планаванні гаспадарчых працэсаў.
Цяпер, праз паўстагоддзя, тэорыі канвергенцыі належаць да амаль зусім забытых, але ў свой час сярод іх прыхільнікаў быў шэраг выдатных прадстаўнікоў заходняе інтэлектуальнае эліты. Відавочныя гістарычныя факты давялі, што тэорыі канвергенцыі не вытрымалі выпрабавання часам і не спраўдзіліся. Бо ведама, што аж да раскідання сусветнае камуністычнае сістэмы паміж капіталістычным светам і ўсходнім блокам існавала прынцыповая розніца, якая ў значнай меры вынікала з ідэалагічных палажэнняў
Ордалібералізм. Асаблівае месца сярод тэорый "трэцяга шляху" займалі нямецкія грамадска-эканамічныя канцэпцыі, якія развівала і праводзіла ў жыццё заходне-нямецкая хрысціянская дэмакратыя (CDU/CSU). Іх арыгінальнасць была ў тым, што яны не толькі змяшчалі кампрамісныя рашэнні, якія спалучалі сацыяльныя ідэі і тэарэтычныя асновы капіталістычнае дзяржавы, але і прымалі пад увагу сістэму вартасцяў кансерватараў, а таксама хрысціянскія ідэі. Гэткай канцэпцыяй быў "ордалібералізм". Паняцце ordo ў найбольш развітай форме выявілася ў сістэме св. Тамаша Аквінскага, але традыцыя ягонага ўжывання сягала глыбей, да пачаткаў хрысціянскае думкі. Яно азначае патрэбны для трываласці дзяржаўнага ладу парадак, што грунтуецца на гарманічным грамадскім ладзе. ORDO было назваю гадавіка (ежэгодніка), які пачалі выдаваць з 1948 г. Да галоўных тэарэтыкаў гэтага кірунку залічаюць Вільгельма Ропке (1899-1966) і Аляксандра Рустаў (1885-1963).
Асноўным палажэннем ордалібералаў было сцверджанне пра неабходнасць узбагачэння ліберальнае думкі, што знаходзіцца ў паважным крызісе, сістэмай хрысціянскіх вартасцяў. Яны мусілі быць цвёрдай маральнай асновай грамадскага жыцця. Дасюлешняе перакананне шмат каго з лібералаў, што адзіным рэгулятарам жыцця супольнасці ёсць гаспадарчая актьгўнасць homo оесоnomici, не забяспечыла такога трывалага грамадскага ладу, нават наадварот, ліберальнае грамадства выявілася бяссільным перад пагрозай з боку таталітарных ідэалогіяў. Мала таго, як пісаў Рустоў, "сапраўдная мэта гаспадаркі — служыць пазаэканамічным вартасцям". Гэтыя вартасці — рэлігія, дзяржава, сям'я, філасофія і "ўсе вялікія сферы людскасці, важнейшыя за гаспадарку". Такім парадкам, гаспадарка, хоць і робіць магчымым развіццё ўсіх гэтых устаноў і галін жыцця, выконвае адносна іх яўна служэбную ролю. Таксама ў ордалібералізме была пастаўлена пад сумненне і тая ліберальная аксіёма, што поспех асобы аўтаматычна служыць на карысць усім. У разуменні палажэння асобы і супольнасці ордалібералы выказваліся не за ліберальны індывідуалізм, а скарэй за кансерватыўную мадэль, разглядаючы чалавека ў кантэксце грамадаў у якіх ён жыве. Але ад класічнае кансерватыўнае мадэлі ордалібералаў аддзяляла выразнае перакананне ў магчымасці і нават неабходнасці грамадскага ўзвышэння, бачанне грамадства як мабільнае структуры. Асаблівы націск яны рабілі на грамады, у якіх праходзіць штодзённае жыццё, злучаныя салідарнасцю — сям'ю, калегаў або суседзяў, шмат месца аддаючы традыцыйным грамадскім сувязям, што існуюць на вёсцы. Дзяржава мусіла граць дапаможную ролю, у тым ліку ў гаспадарцы, яна павінна быць дэцэнтралізаванай структурай, парукай грамадскага парадку пасярэднікам і арбітрам у канфліктных сітуацыях. Але гэта не азначала патрабавання слабое дзяржавы — адным з асноўных прынцыпаў ордалібералаў было функцыянаванне моцнае і эфектыўнае дзяржавы.
У гаспадарчых пытаннях ордалібералы прапагандавалі мадэль так званае сацыяльнае рынкавае эканомікі. Ужо самая назва гэтае канцэпцыі не пакідае сумнення, што мова тут пра чарговую канцэпцыю "трэцяга шляху". Але ёсць прынцыповая розніца паміж канцэпцыямі сацыяльнае рынкавае гаспадаркі і тымі, што прапанавалі тэарэтыкі дзяржавы дабрабыту. Гэтая розніца датычыць найперш пазіцыі дзяржавы, якая ў выпадку тэорыі дзяржавы дабрабыту была значная, і якраз на дзяржаву прыпадаў абавязак кіраваць гаспадаркай, плануючы працэсы вытворчасці і мены. Аўтары канцэпцыі сацыяльнае рынкавае гаспадаркі (галоўным чынам Альфрэд Мюлер-Армак, 1901-1978) абмяжоўвалі ўплыў дзяржавы на гаспадарку кантрольнымі функцыямі. Згодна з дапушчэннямі ордалібералізму, яна мусіла ўпарадкоўваць рынак і ўлучаць яго ў агульную сістэму гарманічнага грамадскага ладу. Адначасна дзяржава мела сваім заданнем гарантаваць непарушнасць прынцыпаў вольнае канкурэнцыі і паспяхова процістаяць працэсам манапалізацыі гаспадаркі. Заданнем дзяржавы мусіў быць і клопат пра фінансаваную з бюджэтных сродкаў сацыяльную дзейнасць, што было важным элементам грамадскае стабільнасці і ўмовай згоднага ўзаемадзеяння розных грамадскіх груп у рамках супольнасці. Канстытуцыя ФРГ, прынятая ў час кіравання CDU/CSU у 1949 г., якая, са зменамі, дзейнічае і дагэтуль, афіцыйна прыняла праграму ордалібералаў за аснову дзяржаўнага ладу, называючы яго сацыяльнай праўнай дзяржавай.
4. Адраджэнне класічнага лібералізму
Канстытуцыя свабоды: Гаек. Галоўнай постаццю лібералізму XX ст. быў Фрыдрых Аўгуст фон Гаек (1899-1992). У сапраўднасці ў шмат якіх працах яго называюць кансерватарам, але вырашальным у гэтым пытанні мы павінны прызнаць выказванне самога Гаека ў фрагменце ягонае "Канстытуцыі свабоды" (The Constitution of Liberty) I960 г., дзе ён адказвае на пытанне: "Чаму я не кансерватар?" Адначасна даецца адказ, чаму Гаек не прымае і сацыялізму, каторы ў шмат якіх выпадках выкарыстоўвае тыя самыя рашэнні і прадстаўляе падобны ход думкі, што і кансерватызм. Дык вось кансерватызм, на думку Гаека, не фармулюе пазітыўнае праграмы, ён толькі тармозіць развіццё пэўных тэндэнцый, але нават у сітуацыі, калі яны сапраўды непажаданыя, ён няздатны прапанаваць ім альтэрнатывы. У выніку ён засуджаны на тое, каб "ісці сцежкай не свайго выбару". Апроч таго, кансерватызм у імя вышэйшага аўтарытэту здолее, нават ужываючы сілу ўрада, прадухіліць змены, бо баіцца іх і не мае веры "некантраляваным грамадскім сілам". Ён дае перавагу таму, каб клопат пра лад і грамадскую раўнавагу пакінуць у руках улады, не выпрацоўваючы ніякае ўласнае грамадскае і эканамічнае тэорыі. У гэтай сітуацыі кансерватараў, зрэшты, таксама як і сацыялістаў, цікавіць не абсяг дзейнасці ўлады, а скарэй пытанне, каму ўлада павінна належаць. Гаек жа цвердзіць, што "асноўная праблема для мяне не тое, хто кіруе, а што створаны ўрад мае рабіць". Наступнае падабенства паміж кансерватарамі і сацыялістамі і адначасна элемент, што розніць іх ад лібералаў, — гэта схільнасць сілком накідаць свае ідэі, змушаць прыняць іх, "а для ліберала ні маральныя, ні рэлігійныя ідэалы не ёсць прадмет прымусу, тады як і кансерватары, і сацыялісты не прызнаюць такіх граніц". Наступны закід датычыць кансерватыўнага пераканання ў іерархічнасці грамадства і вышэйшасці адных людзей за іншых. У гэтым Гаека асабліва непакоіць тое, што няма правілаў, паводле каторых можна высветліць, хто і на якой падставе вызначае вышэйшасць адных людзей за іншых, дзеля гэтага іерархічны падзел наагул захоўваецца дзяржаўным прымусам. Кансерватызм наперад адкідае тыя здабыткі пазнання, адносна каторых ён асцерагаецца, што яны могуць даць вынікі, непажаданыя ў вызнаванай кансерватарамі сістэме вартасцяў. Як кансерватары, так і сацыялісты настроеныя нацыяналістычна і ў большасці падтрымоўваюць імперыялістычны характар сваіх урадаў, іх каланіяльную палітыку ў імя нясення залежным народам вышэйшых каштоўнасцяў цывілізацыі.
Паданы вышэй спіс закідаў, якія Гаек робіць кансерватызму, цалкам апраўдвае ягоную заяву, што сябе ён лічыць за ліберала. Але трэба яшчэ вытлумачыць, што значыць для Гаека быць лібералам. У Злучаных Штатах, дзе Гаек працаваў шмат гадоў, лібералаў называюць кансерватарамі, бо ў гэтым краі быць лібералам азначае захоўваць найстарэйшыя ідэі, што ляжалі ў вытокаў стварэння ў XVIII ст. гэтае дзяржавы. Таму прыхільнікі радыкальнае версіі лібералізму назвалі сябе ў ЗША лібертарыянамі. Гаек да канца не звязваў сябе з ніводнай з гэтых плыняў і хоць, здаецца, быў бліжэйшы да лібертарыянскае мыслі, але таксама ўсведамляў агромністую розніцу паміж ягонымі поглядамі і "рацыянальным кантынентальным лібералізмам" або "ангельскім лібералізмам утылітарыстаў". Ён лічыў, што лепш за ўсё называць яго вігам, бо ў гэтай ангельскай традыцыі, якая сягае XVII ст., ён углядаў праўдзівыя прынцыпы "партыі свабоды". Таксама Гаек спасылаўся на канцэпцыю мысліцеляў шатляндскага Асветніцтва, Адама Сміта або Дэйвіда Гюма. Іх месца пазней заняў лібералізм, сфармаваны па французскай рэвалюцыі 1789 г., перакручаны "занадта рацыяналістычнымі, нацыяналістычнымі і сацыялістычнымі ўплывамі". Дзеля гэтага можна лёгка даведацца, якой традыцыі ліберальнага мыслення Гаек не прымаў. Гэта традыцыя Бэнтама, Спэнсэра і крайнія канцэпцыі асветніцкага рацыяналізму. Ён не ўхваляў створаных гэтымі тэорыямі ідэяў, якія прапанавалі гатовыя мадэлі грамадства і спосабы яго дасягнення (у тым ліку і канцэпцыі грамадскае ўмовы), а таксама не прызнаваў надання дзяржаве важнай ролі ў фармаванні грамадскага парадку. Прынцыпова чужымі былі яму ўсе ідэі, што вядуць да цэнтралізацыі ўлады, планавае гаспадаркі, бюракратычнага кіравання. Бо Гаек выказваўся за стыхійнае фармаванне таго, што ён называў "рынкавым парадкам". Стыхійнае фармаванне грамадскага парадку гарантуе неабмежаваную эканамічную свабоду: Гаек варочаўся да канцэпцыі "нявіднае рукі рынку" Адама Сміта. Рынак творыць сувязі паміж людзьмі, і найбольш інфармацыі пра іхныя ўпадабанні, патрэбы і лад жыцця можна здабыць з наглядання попыту і з аналізу цэнаў. Усё гэта знікае па ўвядзенні сістэмы планавання.
Планам і канструкцыям, што павінны прадбачыць і ўладзіць грамадскі парадак, а таксама праўніцкаму пазітывізму, Гаек процістаўляў адвольны працэс фармавання ангельскае сістэмы права — common law. Яна творыцца ў меру грамадскіх патрэб, прыстасоўваючыся да канкрэтных сітуацый, дзякуючы ёй паўстае арганічная сувязь паміж людзьмі. Дык вось гэта праўны парадак, што вынікае з сапраўдных патрэбаў людзей, а не накінуты ім адвольна ўладай. Бо няма ўлады, якая магла б спалучыць у сабе веды і дасведчанне ўсіх людзей. Дзеля гэтага дзеянні ўлады заўсёды будуць менш дасканалыя за грамадскі і праўны парадак, які творыцца стыхійна і ўва ўсёй сваёй разнастайнасці забяспечвае свабоду людзей. Такім парадкам, Гаек не прыняў канцэпцыі ордаліберальнага ладу, што застаецца пад кантролем дзяржавы. Наадварот, на ягоную думку, грамадскі лад творыцца стыхійна ў жыцці супольнасці. Якраз у такім спосабе мыслення ў поглядах ліберала Гаека можна заўважыць кансерватыўныя элементы. Паводле яго, чалавек — прадукт цывілізацыі, ён не творыць яе, а сам творыцца ёю. Кансерватыўныя элементы прысутнічаюць і ў падрыхтаваным Гаекам праекце канстытуцыі. Галоўным заданнем канстытуцыі ёсць гарантыя свабоды. Бо свабода, на думку Гаека, у кожным разе "вызваліць болей сілаў для добрага, як для благога". У гэтым праекце філосаф асцярожна ставіцца да дэмакратычных рашэнняў, бо яны не захоўваюць стыхійнасці, уласцівай вольнаму рынку, і нясуць з сабой абмежаванні асабістае свабоды. У дэмакратыях бо вырашае воля большасці, стыхійны лад парушаны дзеяннем групаў ціску, разрастаюцца бюракратычныя структуры. Каб засцерагчыся перад гэтымі шкоднымі аспектамі функцыянавання дэмакратыі, Гаек прапанаваў арганізацыю заканадаўчае ўлады, зусім аддзеленай ад выканаўчых функцый, якая мела б сваім заданнем толькі ўстанаўляць агульныя прынцыпы, якія гарантуюць свабоду. Гэта быў бы нешматлікі орган, які б фармаваўся праз пасярэдныя выбары і які на доўгі тэрмін абіралі б выбаршчыкі з вельмі высокім цэнзам веку (40-55 гадоў).
Гаек, прыхільнік індывідуалізму, даваў чалавеку поўную аўтаномію ўтварэнні навакольнае рэчаіснасці, дзеля гэтага ён, таксама як Попэр, рашуча пратэставаў проціў прызнання якіх-небудзь планаў, наперад вызначаных гісторыяй. 3 пазіцыі індывідуаліста, тэарэтыка свабоды і вешчуна стыхійнага грамадскага ладу, што гарантуе раўнавагу, Гаек найперш крытыкаваў усялякі таталітарызм. Гэтую крытыку ён змясціў у кнізе "Дарога ў прыгон" (The Road to Serfdom, 1944).
Культ вольнага рынку: Мізэс, Фрыдман. Настаўнікам Гаека быў Людвіг фон Мізэс (1881-1973). Гэта, несумненна, пад ягоным уплывам на галоўнае месца ў крытыцы Гаека выйшаў сацыялізм і ўсе формы планавання гаспадаркі. Як Мізэс, так і Гаек былі перакананыя, што планаванне не толькі эканамічна неэфектыўнае, але і ёсць асновай усялякага таталітарнага ладу. Абодва былі таксама перакананыя ў абсалютнай перавазе вольнага рынку як у гаспадарчым і грамадскім плане, так і ў палітычным.
Існаванне прыватнае ўласнасці і вольнага рынку становіць аснову свабоды. Мізэс займаў крайне індывідуалістычную пазіцыю. Яна давала асобе найшырэйшую свабоду ў тварэнні свайго жыцця, бо, як пісаў Мізэс, "ніхто не можа замяніць ацэначных суджэнняў іншага чалавека сваімі ўласнымі, і, значыцца, непатрэбна судзіць пра мэты і жаданні іншых людзей". Мізэс быў утылітарыст, калі казаў, што мае значэнне толькі ўласная мэта асобы. 3 гэтым было звязанае і ягонае перакананне, што "чалавек зроду стварэнне неграмадскае і антыграмадскае". У сваю чаргу, дзеянне чалавека ён ацэньваў як рацыянальнае: паводле яго, людскі розум мае ўніверсальныя ўласцівасці. Гэты рацыяналізм выяўляецца, калі чалавек ужывае пэўныя сродкі для дасягнення спадзяваных мэтаў. Навука пра рацыянальнае дзеянне — праксеалогія — выяўляецца ў эканоміцы вольнага рынку. Яе правілы можна пазнаць толькі лагічным разважаннем, практыка тут непрыдатная. Логіка ж няўхільна паказвае адзіную належную форму гаспадарання, якой ёсць вольны рынак. Бо ў прымусе, калі яго ўжываюць як метад рэгуляцыі рынку, няможна дашукацца логікі. Прымус — адмаўленне логікі, бо ён выключае эканамічную калькуляцыю, робіць яе немагчымай, штучна ствараючы ці попыт, ці прапанову, ці, найперш, цану. Мізэс зрабіў пільны аналіз сацыялістычных ідэяў, падкрэсліваючы не толькі іх неэфектыўнасць. Ён высунуў агульную тэзу, што планаванне зусім немагчымае з увагі на тое, што ў сацыялізме адсутнасць вольнага рынку не дазваляе аб'ектыўна ацаніць стан і патрэбы гаспадаркі, а гэта робіць немагчымым стварэнне якіх-небудзь рацыянальных планаў
У варунках свабоды свет функцыянуе падобна да вольнага рынку. Гэта, ведама, выключае роўнасць людзей. Творачы поступ, чалавек працуе і дасягае поспеху ў імя ўласнае карысці, тым самым прычыняючыся да развіцця цывілізацыі. Зразумела, такая заява цалкам выключала ўхваленне Мізэсам дзяржаўнага інтэрвенцыянізму. Мізэс, гэтаксама як ягоны вучань Гаек, быў тае думкі, што вольны рынак і стыхійныя дзеянні людзей — адзінае, што бароніць асабістую свабоду чалавека, а таксама свабоду як найвышэйшае дабро чалавецтва. Мізэсавы погляды былі больш радыкальныя за Гаекавы. Мізэс не дапушчаў ніякіх адыходаў ад крайніх палажэнняў ліберальнае думкі. Адкідаючы ўплыў дзяржавы на гаспадарчую сферу, ён таксама выключаў магчымасць ажыццяўлення ўрадам сацыяльнае дзейнасці, бо гэта вымагала б увядзення высокіх, прагрэсіўных падаткаў. Ён быў праціўнік функцыянавання ў дзяржаве сістэмы сацыяльнага страхавання. Таксама ён выступаў супраць дзейнасці прафесійных саюзаў. Мізэс падаў свае погляды і ў этычным кантэксце. Ён пісаў: "Калі нейкая з'ява — вынік функцыянавання грамадскае сістэмы, што грунтуецца на прыватнай уласнасці на сродкі вытворчасці, ніякія маральныя або эстэтычныя разважанні не могуць весці да яе асуджэння". Мізэсаў радыкалізм робіць яго адным з папярэднікаў лібертарыянскіх канцэпцый.
У наступным пакаленні падобны да Мізэсавага і Гаекавага спосаб мыслення прадстаўляў амэрыканец Мілтан Фрыдман (1912-2006). Ягоная канцэпцыя ў аснове цалкам эканамічная. Яе падстава — утылітарызм. Падобна да Гаека і Мізэса, Фрыдман выступаў проціў інстытуцыяў дзяржавы дабрабыту. Дзяржава, паводле яго, патрэбная адно, каб захоўваць бяспеку і парадак. Яна мусіць пільнаваць выкананне кантрактаў і рэалізацыю права ўласнасці, яе заданне таксама — ахова грашовае сістэмы. Апроч таго, Фрыдман выказваў традыцыйныя ліберальныя суджэнні на тэму свабоды як найвышэйшага дабра і прынцыпаў вольнага рынку як адзіных эфектыўных гарантыях свабоды і гэткіх жа бесканкурэнцыйных прынцыпах гаспадарання. Такім парадкам, ён выключаў усялякія канцэпцыі "трэцяга шляху". Вольны рынак, паводле Фрыдмана, здавальняе "жаданні мільёнаў людзей, якія імкнуцца рэалізаваць уласныя інтарэсы і жыць паводле ўласных вартасцяў", і дзякуючы гэтым жаданням функцыянуе. Гэтае выказванне гаворыць нам і пра тое, якім паняццем свабоды карыстаўся Фрыдман. Гэта была ад'емная (негатыўная) свабода, што робіць націск на талеранцыю, якую разумеюць плюралістычна і якая дапушчае розныя сістэмы вартасцяў і розныя спосабы дзейнасці людзей. Бо адзіная бясспрэчная вартасць — сама свабода, цесна звязаная з карысцю. Апроч таго, ува ўсіх галінах прыватнага і публічнага жыцця павінна панаваць разнастайнасць, што забяспечвае магчымасць вольнага існавання ўсім меншасцям. Разнастайнасць — адзіная мерка, якая дазваляе ацаніць рэчаіснасць з этычнага гледзішча: маральныя крытэрыі выконваюцца там, дзе яна захоўваецца і не ведае абмежаванняў.
Цікавым рашэннем, якое прапанаваў Фрыдман, было пашырэнне прынцыпаў вольнага рынку на абмен ідэямі. Дзякуючы вольнаму абмену думкамі адбываецца фармаванне мыслі дэмакратычнага грамадства. Прапаганда ідэі вымагае сродкаў, і дзеля гэтага спробы здабыць іх з розных крыніц раўназначныя прадстаўленню розных ідэяў. Калі ж, як у таталітарызме, адзінай крыніцай фінансавання інфармацыйнае дзейнасці ёсць дзяржава, рынку ідэяў няма.
Прынцыпы функцыянавання вольнага рынку Фрыдман падаваў як утылітарыст, кіруючыся перакананнем, што звязаныя з ім інстытуцыі — найлепшыя, у тым сэнсе, што яны найбольш карысныя не толькі ў гаспадарцы, але і ў грамадскім і палітычным жыцці. Фрыдманавы довады можна звесці да тэзы, што рашэнні вольнага рынку не тэарэтычна і прынцыпова, а практычна лепшыя за тыя, якія прапануе цэнтралізаваная дзяржава.
Дзве канцэпцыі свабоды: Бэрлін. I ў паваеннай Эўропе ліберальныя ідэі знайшлі сваіх прадаўжальнікаў, але справа тут стаяла іначай, чым у ЗША: яны рабілі большы націск не на эканамічныя пытанні, а на філасафічныя і культурныя. На старым кантыненце ліберальныя разважанні часта былі звязаныя з аналізам таталітарызму і знаходзілі сабе месца ў даследзінах савецкае сістэмы, якія называліся саветалогіяй. Гэтак справа стаяла з мысліцелямі, якія паходзілі з Эўропы і тэорыі каторых мы абгаворвалі ў раздзеле, прысвечаным таталітарызму, — Ганнай Арэнд і Карлам Попэрам. Выдатным прадстаўніком брытанскага лібералізму быў сэр Ісая Бэрлін (1909-1997). Ён канцэнтраваўся ў сваіх разважаннях на праблематыцы свабоды, якую процістаўляў дэтэрмінізму. Галоўным паняццем для Бэрлінавай тэорыі быў таксама плюралізм. Свабоду, на думку філосафа, трэба азначыць адарвана ад грамадскіх умоў, у якіх яна рэалізаваная практычна. Бэрлін адрозніваў дзве асноўныя формы свабоды — дадатную (пазітыўную) свабоду (свабода "для чаго") і ад'емную (негатыўную) свабоду (свабода "ад чаго"). Дадатная свабода вызначае нашыя паводзіны, накіраваныя на дасягненне акрэсленай мэты і на самарэалізацыю асобы на шляху да гэтае мэты. "Я хачу быць прыладай свае, а не чужое волі. Хачу быць суб'ектам, а не аб'ектам, кіравацца ўласнымі падставамі і намерамі [...] Хачу быць тым [...], хто вырашае за сябе [...], а не кіраваным законамі прыроды або іншымі людзьмі, нібы я рэч, звер або няздатны нявольнік [...] сам вызначаць сабе мэты і кірункі дзеяння, а таксама імкнуцца да іх ажыццяўлення". Гэтую свабоду ад старажытнасці да сучаснасці прапагандавалі філосафы, творцы тэарэтычных сістэмаў, даючы людзям бачанне рэалізацыі нейкае вялікае ідэі, якая мусіла зрабіць уплыў на людзей і перамяніць іхняе жыццё.
Канцэпцыя негатыўнае свабоды, выразна звязаная з азначэннем асабістае свабоды Бэнжамэнам Канстанам, акрэслівае свабоду, каторай Бэрлін аддаваў выразную перавагу. Яна вызначае абшар, у якім асоба застаецца па-за абсягам дзейнасці ўсялякае ўлады, даючы ёй магчымасць выносіць свабодныя пастановы, рабіць выбар, гэта "проста сфера, у якой чалавек можа дзеяць без перашкодаў з боку іншых людзей", — чытаем у нарысе Бэрліна "Дзве канцэпцыі свабоды" (Two Concepts of Liberty) 1958 г. Бэрлін абвяшчае сябе прыхільнікам негатыўнае свабоды таксама і дзеля таго, што без яе немагчымая дадатная свабода, г. зн. самарэалізацыя і імкненне да абранае мэты.
Паняцце свабоды ў Бэрлінавай канцэпцыі звязанае з паняццем плюралізму "вартасцяў і мэтаў". Гэта датычыць гісторыі эўрапейскае думкі, якая не будавала свае традыцыі на адной сістэме маральных вартасцяў. На працягу вякоў чалавек, творца гісторыі, стварыў шмат такіх сістэмаў, часта супярэчных, бо "... некаторыя найвышэйшыя каштоўнасці застаюцца паміж сабой у канфлікце". Бэрлін падае прыклады гэткіх патэнцыйна спрэчных вартасцяў: свабода — роўнасць; веды — шчасце; міласэрнасць — справядлівасць; адвольнасць — планаванне. Але існуе пэўны маральны мінімум, уласцівы большасці гэтых сістэмаў, які забяспечвае функцыянаванне паказальнікаў, што памагаюць ухіліцца нігілізму і поўнага маральнага рэлятывізму. Але ж чалавек, які стаіць перад мноствам сістэмаў, што даюць яму магчымасць выбару, мусіць быць вольным, бо толькі так ён можа зрабіць маральны выбар і быць за яго адказны — "дзеля гэтага неабходнасць выбару паміж рознымі абсалютамі — няўхільная ўласцівасць людскога існавання". Бэрлінава бачанне вольнага выбару чалавека было зусім не аптымістычнае, бо чалавек баіцца выносіць прынцыповыя пастановы. Ён з ахвотай адмаўляецца ад вольнага выбару, чаго толькі і чакаюць прадстаўнікі шматлікіх ідэалогіяў, што абяцаюць утапічнае бачанне будучыні ў замену за адмову асобы ад свае свабоды. Лібералізм у Бэрлінавым разуменні быў якраз тым стылем мыслення, што ставіць сабе за мэту вызначэнне абсягу свабоды, які паказвае тэарэтычныя граніцы, за каторымі пануе прымус і ўжо няма месца свабодзе выказвання поглядаў, дыскусіі і выбару.
Галоўнай асаблівасцю, што розніла Бэрлінавы погляды ад большасці астатніх ліберальных мысліцеляў, было ягонае глыбокае перакананне ў значэнні нацыянальнае сувязі, якую ён разумеў як пачуццё "прыналежнасці" і адрозніваў ад нацыяналізму, які ацэньваў адмоўна. Гэта, несумненна, было звязана з ягоным вышэйпамянёным поглядам на плюралізм у гісторыі. Бэрлін падкрэсліваў што ёсць выразная сувязь паміж нацыянальнай прыналежнасцю і свабодай, што ілюстраваў словамі Гегеля: "Свабода — гэта значыць быць удома".
Канец эры ідэалогіі: Арон. Прадстаўніком французскага лібералізму быў Раймон Арон (1905-1983). I ён канцэнтраваў свае даследзіны на праблеме свабоды асобы. Свабоду ён звязваў з адказнасцю і з патрабаваннем адраджэння ў паваенных заходніх грамадствах грамадзянскіх цнотаў. Гэта азначала, што ён надаваў вялікае значэнне паняццю калектыву, свабодзе асобы, якая дзейнічае ў яго рамках і адказная за супольны лёс. Падобна да класічнага лібералізму Мантэск'ё, гарантыі гэтае свабоды ён бачыў у інстытуцыянальных перашкодах канцэнтрацыі ўлады ў руках асобы, найперш у прынцыпе падзелу ўлады.
Раймон Арон быў адзін з найбольш ведамых і найбольш рашучых крытыкаў камуністычнае рэчаіснасці. Як камунізм, так і фашызм, будучы таталітарнымі дзяржаўнымі ўкладамі, паводле яго, адзначаліся найперш забаронай шматпартыйнае сістэмы і дзейнасцю адзінай партыі. 3 гэтым былі звязаныя ўсе апісаныя ў раздзеле пра таталітарызм наступствы — панаванне ідэалагічнае манаполіі і ліквідацыя ўсіх канкурэнцыйных арганізацый. Навіной у Аронавых працах быў рашучы наступ на прадстаўнікоў інтэлектуальнае эліты заходніх дзяржаў, якія захапіліся марксісцкімі ідэямі. У 1955 г. з'явілася кніга Арона "Опіум інтэлектуалаў" (L'Opium des intellectuels), у якой ён пісаў пра міфы, створаныя марксіцкай ідэалогіяй, што праніклі ў грамадазнаўчыя навукі і свядомасць заходніх інтэлектуалаў. Гэта былі міфы: левых, рэвалюцыі, гістарычнае няўхільнасці і пралетарыяту. Назва Аронавай кнігі была іранічнай згадкай думкі Маркса, які называў рэлігію "опіумам народа". Нездарма якраз Арону належыць аўтарства вобразнага параўнання таталітарнае ідэалогіі са "свецкай рэлігіяй". Наступ філосафа быў накіраваны найперш проціў левага крыла прыхільнікаў экзістэнцыялізму, якое заставалася пад духовым кіраўніцтвам Жана Поля Сартра.
Для Арона, як праціўніка марксізму, былі непрымальныя ўсялякага роду ідэалогіі як гатовы і суцэльны вобраз гісторыі, што кіруецца да пэўнае мэты, якая ляжыць у будучыні і абвяшчае неабходнасць дзеяння для яе здзяйснення. He ўхваляў ён і канцэпцый канвергенцыі, бо яны прызнавалі магчымасць спалучэння гэткай рознай грамадскай рэчаіснасці, што існавала ў заходніх дзяржавах і краінах камуністычнага блока. Бачачы пералом, які адбыўся ў Савецкім Саюзе па 1956 г., Арон схіляўся да аптымістычных прагнозаў — заўважаючы выразны заняпад камуністычнае артадоксіі ў гэтым краі і ўжо не бачачы ў сучасным свеце ніякай іншай, гэткай жа небяспечнай ідэалогіі — ён абвесціў поўны "канец эры ідэалогіі".
Арон супраціўляўся дагматычнаму разуменню ўсіх паняццяў і з'яў. Гэта датычыла і паняццяў з сферы свабоды або дэмакратыі. Дзеля гэтага ён палемічна ставіўся да Гаека і ягонага выбару вігаўскае ліберальнае традыцыі як адзіна правільнай. Плюралістычная тэорыя Арона змушала яго ў "Нарысе пра свабоды", выданым у 1965 г., вылучыць цэлы шэраг "свабодаў". Апроч класічных, уведзеных у канон ліберальнае думкі ўжо ў XVIII ці нават XVII ст. (Лок), сваё месца ў лібералізме, на думку Арона, павінны знайсці і свабоды, уласцівыя сучаснай эпосе, дэмакратыі і прынятым усюды ў развітых краінах свету стандартам сацыяльнае апекі.
Палітыка рэгуляванага канфлікту: Дарэндорф. Ральфа Дарэндорфа (нар. у 1929 г.), нямецкага сацыёлага, звязанага з Вялікай Брытаніяй, лічаць за тэарэтыка, што застаецца пад уплывам думкі Раймона Арона. Ягоная тэорыя грунтуецца на прызнанні, што ў сучаснасці патрэбная "палітыка рэгуляванага канфлікту і грамадская эканоміка максімізацыі асабістых жыццёвых магчымасцяў". Яна мусіла быць ліберальным адказам на пагрозы сучаснага свету, і найперш на няроўнае развіццё і дэградацыю навакольнага асяроддзя. На думку Дарэндорфа, далейшае развіццё вытворчасці тавараў бессэнсоўнае, належным жа шляхам было б падвышэнне якасці жыцця, магчымасцяў развіцця асобы, рэалізацыі імкненняў, што мажліва дзякуючы сучаснаму развіццю асветы. На перашкодзе гэтаму стаіць акасцянелы падзел працы, які ўтварыўся ў індустрыяльную эпоху і прынцыпы каторага застарэлыя і дзеля гэтага іх трэба скасаваць.
Патрабаванне ўвесці "палітыку рэгуляванага канфлікту" вынікала з Дарэндорфавага дапушчэння пра існаванне "канфліктнае мадэлі грамадства", у якім адбываецца несупынны працэс змен, існуе прымус, канфлікт і сталае імкненне да развалу. Дарэндорф намерваўся знайсці супольны назоўнік для гэтых фактараў і прысутнай у кожным грамадстве патрэбы ў раўнавазе і трываласці. Дзеля гэтага трэба даследаваць вытокі і істоту канфлікту. Гэтыя даследзіны, на думку Дарэндорфа, выяўляюць супярэчнасць інтарэсаў груп, што застаюцца ў рэжыме залежнасці, г. зн. найчасцей у барацьбе за ўладу. Гэткі канфлікт існуе ў кожнай групе, у якой дзейнічае чалавек, у адных групах ставячы яго на пазіцыю пануючае асобы, у іншых — залежнай. Перашкодай канфліктам можа быць толькі плюралізм ідэяў які дзейнічае, грунтуючыся на ўсеагульнай згодзе з ліберальнымі і дэмакратычнымі прынцыпамі.
5. Кансерватызм па Другой сусветнай вайне
Грамадзянская лучнасць: Оўкшот. Найвыдатнейшым прадстаўніком кансерватызму другое паловы XX ст. быў, бясспрэчна, прадаўжальнік выдатных дасягненняў брытанскае кансерватыўнае думкі Майкл Оўкшот (1901-1990). Вядомая ягоная канцэпцыя "грамадзянскае лучнасці". Яе зместам быў паказ мадэлі грамадства, што грунтуецца на пашане да традыцыі і звычаяў, забабонаў і аўтарытэту, а таксама ўсіх гістарычных абумоўленасцяў. У гістарычным працэсе творыцца "грамадзянская лучнасць". Яна не мае на мэце беспасярэдняе палітычнае дзейнасці, яна — не вынік грамадскае ўмовы і не паўстала для ажыццяўлення пэўных мэтаў. Гэта сувязь скарэй асабістага характару, дзеля гэтага неабавязкова фармалізаваць правілы, паводле каторых яна ажыццяўляецца. Для яе характэрны проста "супольны лад жыцця", ведамы, спраўджаны і выпрабаваны. Аднак гэта не выключае развіцця, грамадскіх змен і навін, але яны павінны быць вынікам крытычнага аналізу традыцыі і яе павольных змен. Важна, каб "традыцыі паводзінаў" надалі новую форму палітыцы. Яна не павінна заставацца арэнаю барацьбы, спрэчак, панавання адных над другімі, яе істотай мусіць зрабіцца супрацоўніцтва, прыстасаванне і стабільнасць. Важную, дапаможную і гарантыйную ролю граюць пры гэтым улада закону (common law) і пашана да прыватнае ўласнасці. Таксама Оўкшот не спушчаў з вока пытання пра свабоду асобы. Ён не пазбаўляў яе, падобна да крайніх кансерватараў, аўтаноміі ў рамках супольнасці, але яе вытокі бачыў у традыцыі гэтае супольнасці.
Скептычна ставіўся Оўкшот да заснавання правілаў грамадскага жыцця на рацыянальнай калькуляцыі, а таксама на здзервянелых ідэалагічна-тэарэтычных правілах. Крытыка рацыяналізму, які ён разумеў як пошукі "тэхнічных" рашэнняў, была адным з галоўных момантаў, зачэпленых Оўкшотам. Яго галоўны закід датычыў фрагментаванасці рэчаў і з'яў, якімі займаецца рацыяналіст, будучы адначасна перакананым, што мае поўныя веды. Таксама і з гледзішча часу веды рацыяналіста няпоўныя, мінулае для яго толькі цяжар, ён перакананы, што ёсць досыць рашэнняў, якія прымаюць пад увагу выключна патрабаванні сучаснасці. Гэтая крытыка была звязаная з адмаўленнем ролі "навуковых" палітычных і грамадскіх канцэпцый, найчасцей заснаваных на эканамічных тэорыях. Але падобную памылку, як прыхільнікі навуковых тэорый, робяць і тыя, хто, пагарджаючы рэаліямі жыцця, у веры і праўдах Адкрыцця шукаюць знакаў, каб распачаць палітычныя дзеянні, а ў палітыцы хочуць бачыць магчымасць ажыццяўлення рэлігійных мэтаў, пагарджаючы ў гэтым пытанні ўплывам боскае волі. Гэта азначае, што Оўкшот выступае на баку традыцыйнага кансерватыўнага прынцыпу, што "грамадства нельга "рабіць", а сама болей — выпраўляць". Няможна падпарадкоўваць правілы, якім падлягае жыццё супольнасці, універсальным законам навукі або гэткім жа ўніверсальным узорам дасканалага жыцця згодна з асабіста рэалізаванымі наказамі веры. Паводле Оўкшота, такое мысленне мае рысы ўтопіі, кансерватары ж, на ягоную думку, імкнуцца не да ідэалу, а да аптымізацыі належных у пэўнай сітуацыі і на пэўным гістарычным этапе рашэнняў. Бо грамадства ў гістарычным працэсе творыцца эвалюцыйна і заданнем грамадазнаўчых навук застаецца выяўленне правілаў гэтага развіцця, а не іх планаванне і кантраляванне іх ажыццяўлення. Людзі павінны здзяйсняць свае мэты і намеры ў рамках гістарычна ўзніклых устаноў — не вельмі добра ствараць тыя ўстановы, каб ажыццявіць спадзяваныя мэты. Палітыка — гэта мастацтва дасягнення кампрамісу, дыскусіі, вынаходства рашэнняў, належных у пэўнай сітуацыі. Кансерватызм — не ідэалогія, ён не мае гатовых рашэнняў, ён творыцца падобна да англасакскае сістэмы права common law, прапануючы пэўныя развязкі ў пэўнай сітуацыі, грунтуючыся на практыцы, дасведчанні, параўнанні. Оўкшот засцерагаў перад павелічэннем ролі дзяржавы і яе вылучэннем на становішча інстытуцыі, што дыктуе іншым належныя ўзоры паводзінаў. Бо дзяржава звычайна не мае ўвагі на разнастайнасць, прапагандуючы як належную адзіную, адвольна выбраную мадэль паводзінаў і карыстаецца для яе ажыццяўлення планавымі метадамі. Выказваючы свае засцярогі адносна ролі дзяржавы, Оўкшот набліжаецца да ліберальнае пазіцыі.
Лад гісторыі: Фогелін, Кэрк. Як з Эўропай, так і з Амэрыкай быў звязаны Эрых Фогелін (1901-1985), кансерватар, мысль каторага, шукаючы радыкальных і абсалютных рашэнняў, была блізкая да канцэпцыі Лео Строса. Самы напружаны перыяд свае навуковае творчасці Фогелін перажыў ужо па Другой сусветнай вайне. Вытокі сучаснае грамадскае сітуацыі ён таксама бачыў у XVIII ст. Якраз тады былі знішчаны традыцыйныя грамадскія структуры. Тады з'явілася зманлівая вера ў магчымасць збудаваць дасканалы свет — вера, якую пасля падзялялі лібералы і сацыялісты, а пазней камуністы і фашысты. Зацікаўленыя ў поўнай перамене свету, яны пагарджалі традыцыяй. Фогелін разумеў яе як усеагульную і сусветную, як боскі парадак свету, як такая яна не зусім пазнавальная для чалавека, але якраз яна ёсць аснова прыроды ўва ўсіх яе праявах. He зважаючы на памянёную адсутнасць магчымасці пазнаць гэтую традыцыю, трэба імкнуцца як мага вывучаць яе. Гэтаму служаць даследзіны культуры і рэлігіі. Найперш яны могуць памагчы зразумець сымбалі, якія ў розныя часы і ў розных культурах служылі людзям, каб разумець абсалют, дзеля гэтага яны пасярэдна тварылі палітычныя і грамадскія адносіны дадзенай супольнасці. Фогелін ставіў перад вучоным-філосафам заданне шукаць ладу ў гісторыі і разбіраць прычыны грамадскіх крызісаў. Тады традыцыя, не зважаючы на яе сувязі з абсалютам, падлягае зменам, якія, аднак, можна вытлумачыць і змясціць у "ладзе гісторыі".
Па Другой сусветнай вайне найбольш значнай постаццю амэрыканскага кансерватызму быў Расэл Кэрк (1918-1994). Ягоная думка заставалася ў рамках традыцыі кансерватызму XIX ст., спасылаючыся на класічныя рашэнні Эдмунда Бэрка. 3 кансерватараў XX ст. Кэркава думка была найбліжэйшая да канцэпцый Фогеліна і Строса, яна мела выразную сувязь і з тэарэтыкамі ордалібералізму. Але ён вышэйшы за іх у яснасці разважання. Выходным пунктам для Кэрка было прызнанне існавання ладу, які стварыў Бог. У гэтым ладзе жывуць людзі і паўстаюць установы — грамадскія і палітычныя. Адсюль і грамадскае і палітычнае жыццё мае непарыўную сувязь з мараллю, з добрым і благім. Сусветны лад прадбачыць разнастайнасць, ерархію, пашану як да прыроджанага закону, так і традыцыі, нават калі яна застаецца не да канца зразумелая і здаецца сучаснікам таямнічай. У сусветным ладзе Кэрк не знаходзіў месца для індывідуалізму, утылітарызму, эгалітарызму і калектывізму. Паводле яго, гэтыя ідэі прынцыпова пярэчаць хрысціянству. Такім парадкам, Кэрк варочаўся да ідэі грамадства з абмежаванай мабільнасцю, у якім кожны займае месца ў супольнасці і выконвае ў адносінах да яе павіннасці, што належаць яму з прычыны ягонага паходжання. Гэта прадбачыла згоду з грамадскай ерархіяй і няроўнасцю, якая выяўляецца таксама ва ўласнасці. Прыватная ўласнасць, якую традыцыйна лічаць парукай свабоды, павінна існаваць у дэцэнтралізаванай форме. Апора гаспадаркі на ўстойлівыя, невялікія сямейныя прадпрыемствы мае быць грунтам грамадства. Гэта мусіла зменшыць значэнне шматмільённых гарадоў і звязанага з імі работніцкага класу, занятага ў вялікай прамысловасці, які Кэрк лічыў грамадскім пластом без каранёў і дзеля гэтага тым, які не знаходзіць месца ў арганічнай будове грамадства. У добра ўладжаным грамадстве не можа не быць месца для эліты, якая, як кіраўнічы слой, возьме на сябе цяжар магчымых грамадскіх змен. Асцярожна падыходзячы да гэтых змен, Кэрк хацеў бачыць іх прыстасаваннем і паляпшэннем рэчаіснасці згодна з боскімі намерамі.
3 вышэйсказанага відаць, што Кэркава канцэпцыя была прынцыпова крытычная да рэальна існуючага масавага грамадства Злучаных Штатаў, якое ён называў "калектыўнай масавай дэмакратыяй". Закіды на адрас гэтага грамадства заставаліся нязменныя ад часоў Алексіса дэ Таквіля. Іх істотай, з аднаго боку, ёсць крытыка эгалітарнага грамадства, а з другога, боязь надмернага цэнтралізму ўлады і яе ўмешвання ў эканоміку. 3 Эліётам і Бэбітам Кэрка звязвала крытычнае стаўленне да працэсу выхавання амэрыканскае моладзі. Эгалітарны характар гэтае сістэмы даводзіць да таго, што змест навучання падпарадкуецца вымогам утылітарызму. Гэтаксама як Бэбіт, Кэрк выказваўся за сістэму класічнае асветы. Найперш Кэркаў песімізм грунтаваўся на цверджанні, што ў амэрыканскім грамадстве, асабліва бачачы тэндэнцыю, што яно робіцца "дзяржавай дабрабыту", адбыўся незваротны заняпад маральных прынцыпаў. На думку мысліцеля, ніякія рэформы няздатныя змяніць гэтага стану рэчаў, дзеля гэтага адзіным лякарствам на адмоўныя аспекты рэчаіснасці можа быць зварот (які, аднак, маларэальны) да традыцыйных каштоўнасцяў забытых цяпер прынцыпаў, вяртанне ў грамадскім жыцці значэння аўтарытэту, у тым ліку аўтарытэту Провіду, маралі і традыцыі.