дріс. леуметтендіруге ыпал ететін негізгі факторлар

Жоспар:

1.Мемлекет, этнос жне лт, менталитет

2.оамны леуметтік рылымы; экономика, идеология т.б. леуметтік мні; макрофактор, мезофактор, микрофакторлар

3.лт, халы жне оларды менталитеті бала трбиесінде

4.леуметтік – педагогикалы іс – рекет станымдары.

 

1.Мемлекет – занамалы саяси ым.ол саяси жйені тізбегі ретінде билік жргізу ызметін атарады.Бл жйедебасару аппараты-кімшілік жне аржы органы,сот органы бір бірімен тыыз байланыста ызмет етеді.

Мемлекет з халыны, азаматтарыны ыын жне бостандыын амтамасыз етеді,міндетті білім беру,ебектену,кемелдену,отбасын ру,скери ызметін теу,зейнетке шыу уаытын белгілейді жне аржымен амтамасыз етеді.Демек адамды леуметтендіру мемлекет тарапынан уатталады жне басарылады.

Азаматтарды трбиелеу жмыстары да мемлекет тарапынан іске асырылады,йткені мемлекет зіне ажетті леуметтік тапсырыс бойынша адамдарды дамуына ,алыптасуына жадай жасап,ммкіндік туызады.Мемлекет тарапынан белгілі себептермен комекке мтаж адамдара арналан мекемелер рылып олармен жмыс баылауа алынады.

 

 

 

Этнос жне лт-тарихи алыптасан, жалпы лтты менталитеті, мінезі, мдениеті мен баса лттардан айырмашылыы крініп тратын, белгілі бір жер аумаын мекендеген орныты адамдар тобы немесе жиынтыы.

рбір этноса тн психикалы жне жріс - трыс ерекшеліктеріні мынадай 2 крсеткіштері бар: биологиялы жне леуметтік - мдени крсеткіштер. Бкіл халыты, соны ішінде рбір адамны психологиясы ртрлі жадайларды серімен алыптасады. Олар асырлар бойы траты бір лкеде, не аймата, белгілі бір климатты шарттарды табиат ерекшелігіне байланысты шаруашылы жне ндіріспен шылданып келеді. Біра леуметтік –мдени корсеткішті психика мен трмыс-тіршілікке тигізетін ыпалы зор. сіресе азіргі ркениет жадайында лтты е маызды крсеткіші-халыты мір срген жерімен трындар сйлейтін тілі жне сол тілде пайда болан мдени байлытар болып саналады.бларды леуметтендіруге тигізетін серін екі трлі сипатта арастыруа болады: біріншісі-трмысты, биологиялы немесе витальды. Екіншісі-ментальды немесе рухани лемі болып табылады.

Витальды ерекшеліктер – баланы дниеге келуі, ктімі, дамуы, таматануы, киімі, тілі т.б. р лтты трмыс – шарттарына байланысты мысалы, Уган елінде балаларды анасы немі ккірегіне не арасына байлап ктеріп жреді, сондытан ол аяына жылдам трып, тез арада дамиды, біра зерттеушілер ол анасынан ажыраан со кпке дейін зіне келе алмай, з алдына жре алмай кп уаытын айта алыптасуына ткізіп алатынын байаан. Ал еуропалы балаларды дамуыны біршама артта аланын таматануына байланысты екенін де анытаан.

Ал Жапония мдениеті мен экономикасы тез дамыан ел боландытан азіргі кезде балаларды бойы,дене бітімі мен суі, за мір сруі теіз азытарын пайдалануына байланысты баланы дене бітіміні жылдам сіп жетілуі спорт ойындарына, азы-тлікке жне медициналы амсыздануына да байланысты екені белгілі.

 

 

 

лтты мдениетті леуметтендіруге тигізетін серін «Менталды » деп атайды. Бл ым ХХ асырды бас кезінде леуметтану кезінде леуметтану ылымына француз алымы Л.Леви-Брюэль енгізген. Менталитет-халыты тере, іргелі рухани санасы, тарихи-мдени жне климатты табиат жадайларыны серімен алыптасан кпшілікті аыл-ойы мен тсініктері.

р лтты менталитеті тіршілік деттеріні екершеліктерінен, й жиhаздары мен жасауларынан, декоративті-олданбалы олнерінен, кркем нер мен киім-кешектері, жріс-трысы мен арым –атынасындаы сый-рметінен, кркемдік туралы тсінігі мен ебекке деген кзарасынан, отбасы салт-дстрінен, мейірім-айырым сипатынан байалады, талай асырлардан бері атадан балаа келе жатан салт-сана, мдени байлы, халыты дет-рып, йел мен еркек арсындаы арым-атынас т.б менталитетті кріністері мен сипаты болып табылады.

 

2. оамны леуметтік рылымы дегеніміз-оамды ебек блінісіне, ндіріс кштеріні жне ндірістік атынастарды дегейіне байланысты алыптасан ауымдарды ттастыы жне оларды зара траты атынастары. леуметтік рылым атарына халыты жас шамасына, жынысына, лтына, ксібіне, жеріне т. б. ерекшеліктеріне байланысты шоырланан топтары жатады.

Экономикалы жадайлеуметтендіру процесіні бір кзі блып табылады. мір дегейі адамдарды (халытын) мдени материялды сраныстарын амтамасыз ету дрежесімен сипатталады. Оан таматанудан бастап.киім, рал жабдытар,озалыс ралдары машина жатады.

Идеология – ілім, оамды сана (гр. идса – ой, пікір, идея + логос – сз). Идеолог – тапты немесе оамды топтастыты ойын білдіруші, идеялы мддесін ораушы деген тсінік. Алаш рет «идеология» деген терминді француз философы жне экономисі Де Гресси (1754-1836) олданды. Ол «Идеологияны элементтері» деген трт томды ебек жазан. Оны пікірінше, идеология идеялар туралы ылым, ол барлы табиат жне оам туралы ылымдарды, саясат, этика жне таы баса леуметтік былыстарды негізіне жатуа тиіс. Біра «идеология» деген сзді ке тарауына себепкер болан адам – Наполеон Бонапарт. Ол либерал журналистерді, саясатшыларды «идеологтар» деп атап, оларды жаратылыстанумен айналысатын алымдара жне шынайы рекет иесі белсенді адамдара арсы ойды. Француз императоры саяси сайалдыа трасыз жне алдамшы оамды пікірге кп кіл аударатын мемлекеттік айраткерлерге жиіркенішпен келемеждеп арайтын.Осы кезде оамны кнделікті мірінен, алдында тран ккейтесті мселелерден жне мемлекетті шынайы саясатына алша идеяларды оштап таратушы адамдарды «идеологтар» деп атады.

леуметтену процесіне бірнеше негізгі факторлар сер етеді. Олар: мегофакторлар, макрофакторлар, мезофакторлар жне микрофакторлар.

- Мегофакторлара (мего-те лкен, жалпы деген маынаны білдіреді) космос, планета, лем жне т.б жатызуа болады.

- Макрофактор (макро – лкен деген маынаны білдіреді) оан ел, оамды этнос, мемлекетті леуметтенуін тсінеміз.

- Мезофактор (мезо-орта, аралы деген маынаны білдіреді)- блар лкен адамдар тобыны леуметтенуге тигізетін сері.леуметтендіруді мезофакторларына этнос, айма, халы жатады.

- Микрофактор (микро-кіші деген маынаны білдіреді. Микрофакторлара отбасы,трбие институттары,рдастар тобы,микроорта,йымдар жатады.

 

 

 

 

 

 

3. лт дегеніміз - трындарыны басым кпшілігі зіні ана тілінде жетік немесе анааттандырарлы дегейде сйлей білетін бірттас халыты айтамыз.

Адамны леуметтенуіне сол халыты асырлар бойы тарихы мен байланысты алыптасан лтты рухани болмысы мен менталитетіні лкен маызы бар. Бізді оамда рбір лтты, халыты леуметтік ортасыны спецификалы даму ерекшелігіне орай алыптасан зіндік менталитеті бар. XVIII асырда мір срген француз философы К.А.Гельвеций зіні « Адам, оны аыл – абілеті жне трбиесі жайлы» деген ебегінде; «Тжірибе де длелдегендей, халытарды мінез – лы мен аылы, оларды кімет трлері бір лтты мінезін кезекпен бірде ктерікі, бірде пс, бірде траты, бірде трасыз, бірде батыр, бірде осал етеді. Олай болса адамдар не ешандай мінезге бейімделіп тумайды, немесе тіпті арама – арсы брыс та мінезбен туады. Сондытан олар тек трбиені жемісі», - деп жазды. рине К.А.Гельвецийді айтандарын сол кйінде абылдау иын. Біра негізге алуа болады, - деп ой тйіндейді алым Б.Кішібеков зіні зерттеуінде. Сондытан К.А.Гельвецийді айтандарыны кейбір жатарын аза халына да олдануа болатындыын айта отырып, аза халыны мінез- лыны зіндік сипаттарын оны асырлар бойы кшпенді мір сру мдениетіні нтижесінде алыптасандыын баяндайды

алым Б.Кішібеков аза халыны мінез – лы оны оршаан ортаа – ке далалы кеістікке, географиялы жадайда, баан мала, оны шаруашылыына байланысты алыптасты, - деп тжырым жасайды. асырлап ке далада мал баып, ысы – жазы тек мал соында асыпай кшіп – ону арылы алыптасан азаты мінез – лын алым тмендегідей сипаттап крсетеді.

Біріншіден, ол ерекше болмаса етек – жеін жимай, кеге салып, асыпай, байсалды мір срген. «Асыан шайтанны ісі» деп араан.

Екіншіден, аза гімелескенде асыпай, р нрсені мнжайына жетіп, тсінісуді ажет еткен. Сйлескенде ашан да, гімені тйінін іздеген. Мселе кп немесе аз сйлесуде емес. Сол кп сзді тобытай тйінінде деп ан.

шіншіден, аза кп жадайда ойылан сраа тез жауап тайтармаан.Тсінбеген, естімеген адамдай нсіз ала берген. Сырын білмейтін адам оны бл мінезін естімеді, тыдамады деп те ойлаан. Шынында олай емес. рбір айтылан сзді талдап, пайымдап барып жауап айтаратын болан.

Тртіншіден, аза жерін жиангез, жолаушылар жас кезіде аралап, азатарды ойын – сауышыл, жмыс істеуді натпайтын, жалау халы деп ойлап, солай жазып кеткен. Бл пікір, рине, негізсіз де емес. аза халыны сауышыл боланы да, жмыс істемей, ыдырымпаз боланы да рас. Кшпелі трмыста мны брі орынды былыс. Елде мал баудан баса ебек жо, ол шін 4-5 адамны жетілікті екені рас. аландары теселіп, ауылдан - ауыла ыдырып, гіме, сз іздеуден баса амалы болмаан. «олы босты, уайым жоты аздырар адам баласын!» деп Абай тегін айтпаан, Абай халын ксіп ет, білім ізде, шаруашылыпен айналыс деп шаырды. Біра ол сз алы бараа жетпеді. Ол да шынды. Ал, енді лгі жианкездерге айта келетін болса, олар аза халыны ыстаы азабын, атбек боран тозаында киіз йде трып.
ыстан аман шыу – азаты аса басты мраты еді. Сондытан аза «Наурызды» аынан жарылып уана арсы алып, бірімен-бірі крісіп амандасан.

Бесіншіден, аза жаяу жргенді кемістік деп санаан. Сондытан барар жері ауыл арасы бір саатты жол болса да, ріске кеткен атын кісі жіберіп алдырып, тске дейін сайлап, ерттеп мініп, баратын болан. Ал егер барар жеріне ертемен кетпек болса, атын жайылыса жібермей, тсап, не арандап, й маында стаан. аза жылы малын аса жоары баалап, адірлеген. Мінсе клік, ішсе ашытан сті ымыз, мейірім анады, жесе тама, кисе киім. аза ашаннан жылы малыны тымын жасартып отыран. Жйрік ат, жасы атын, май тазы, ыран бркіт ашанда ер жігітті арманы болан.

Алтыншыдан, аза халыны йелдері баса отырышы Орта Азия халытарына араанда оамды жиындара, ойын-сауы айтыстара атысан. аза йелдеріне шектен тыс ызаншаты, тыыранды крсетпеген. Олар еркіндік жадайда скен.

Жетіншіден, аза кешірімді, ке пейілді болан. Ешашан тарыып, таусылып сйлемеген. р нрсені аырын кткен.

Сегізінші, аза халыны мінезіндегі таы бір ерекшелік – ол ешбір халыты жатырамайды. Мселен, кім болмасын, йіне келіп тссе, ол бай ма, лде кедей ме, тани ма, танымай ма, оны жоарыда айтандай «она» деп арап абыл алан. аза ешбір халыты алаламаан бауырмал халы.

Тоызыншы, аза арасында да жетім-жесірлер болан. Біра олар жаппай бір атер болмаса, ешашан тентіреп, ел аралап, айыр срамаан. йткені, азатар з жетім-жесірлерін здері аморлыына алан, аыртпаан. азатаы айырымдылы оны менталитетіні бір ырына жатады. Жасы лкен кісіні кім болмасын сыйлаан, сзін блмеген, жолын кеспеген. Келіндер ашан да иіліп слем берген. аза арасында жетімдер, асырайтын, арайтын адамдары жо кемпір-шалдар йі деген атымен болмаан. Сір, бл баса халытарда да брын болмаан тртіп болса керек.

Оныншы, кшпелі трмыс ран аза отырышы елдер сияты ала, село, ыста болып, бір жерде траталып трмаандытан, ке сахараны жайлаан ел бірін-бірі ажыратып, білу шін ш (лы, Орта, Кіші) жзге блінген. Ол жздерді жалпы тран аумаы, оан кіретін рулар білетін кісілерге айын. Сондытан кездескен кісімен танысуда аза «ай рудан туан боласы?» деп сраан. Сол арылы келген адамды мекені арылы ай жерден келгенін білетін сияты, руын білу арылы оны алыс-жаындыын ааран.

Жоарыдаы аталан ойды орыта келгенде, аза халыны кшпенді мірі оларды мінез-лыны алыптасуы мен болмысыны з оамында леуметтенуіні мынадай бес ырын айындап крсетуге болады:

1. аза халы табиатынан арапайым. Киген киімі ашан да мол, етек-жеі ке болып келеді. Бл оны кшпелі трмысына, ата мініп,тсуіне, жерге малдас рып отыруына ыайлы. Мінезі де ен даласындай ке, жазы, ашы, жайдары. аза ешашан ысылып, ымтырылмаан. «алауын тапса, ар жанар» дегендей, аза не айтса да исынын тауып айтуа тырысан. Сзге мн берген. Сзіне арай кісіге рмет крсеткен. Ужге тран. Бл – азаты ерекше асиеті.

2. аза кекшіл емес. Іштарлы та баса халытара араанда, азата бседеу. Кп ішінде біреу мінеп, мінезіні кемістіктерін, шыан тегін кемсітіп, бетіне басып, леге осса, шамасы келсе ол табанда жауап айтаран. Ужі кшті болса – жеген болып есептелген. Жеіліп алса кек сатамаан.

3. аза кімні кім екенін бір ауыз айтан сзінен, былайша айтанда «сз саптауынан» байаан. Кісіні аылын бірден байау иын. Ол тереде жатады. Біра оны байау шін кп сйлеуді керегі жо. Оны аза бір ауыз сзден байаан.

4. азаты тсі суы емес, жайдары, беті ашы, бас киімін кзіне тсіріп кимеген. азаты ішкі ке табии аылдылыы, жайдарылыы оны бетінен байалан. азата бас кесу, дара асу, зындана салу деген жаза болмаан. азатаы барлы жаза – айып тлеу. рине, лім жазасы да болан, біра ол сирек жне кесектеплтірілетін болан.

5. аза пейілі ке халы. «ле жегенше, бле же», - деген сияты ол барын басалармен блісіп отыран. Ерулік, сарыт, сыбаа деген кделер соны крінісі. зі сондай болан со, згелерден де соны кткен, аза сарадыты натпаан. азаты барлы байлыы, оны алдындаы айдаан малы, оны ешкімнен де жасыра алмаан.

Мінеки, бл сипаттамалар аза халыны тарихи алыптасуындаы леуметтену процесі нтижесіні крінісі.Тланы даму процесі барысында балалы шата бейсаналы адамзатты дегейдегі лтты зіндік сана алыптасады. Дл осы тста, яни балалы пен жасты шата адамны зіні лтты байланыстары мен оан деген атынасыны жиынтыын абылдау басталады. Бл, біріншіден, лтты састыта, яни зін натылы бір этникалы топа тн екендігін сезінуін, екіншіден, зіні этникалы оамы, оны болмыс бітімі туралы кзарасыны болуын, шіншіден з лтыны ткен тарихын мойындауын, тртіншіден, з ата жрты мен туан мекені туралы кзарасын айындайды. рбір елдегі табии-географиялы жадайлар мен сол елдегі халыты сана сезімі ттас аланда жер клеміні орналасуына орай айматы райды. Олар тек климатты жадайымен ана емес, сонымен бірге бір-бірінен экономикалы жадайымен, мдени ерекшелігімен де згешеленеді. Тіпті, олар сйлеу орында пайдаланылатын кейбір ерекше сздерімен, сйлеу мнерімен, сйлеу диалектісіндегі ерекшеліктермен айындалады. Олар тіпті салт-дстрлері, трмысты жадайлары, трмысты жадайлары, трмысты й жиаздарды тадау таламы, сулет неріні элементтерінде де згешелікті сатайды. Айматы жадайларды леуметтендіруге ыпалы р трлі сипатта болады. Айматы табиатты-климатты жадайлары адамны денсаулыына да зіндік ыпал етеді. Ерте жастан суы аймата мір сретін баланы денесіні суыа шыныан болуын амтамасыз етсе, бл аймаа ересек шаында келген адама ол біршама олайсыздытар мен денсаулыына біратар сыраттар алып келуі ммкін. Ысты айматаы адамдарды дене имылында біршама шираты пен шапшады болуы ммкін. Мінез-лына да ажарынды пен ашыты тн болады.

леуметтендіруді таы да бір ерекшелігі – ауыл оамыны леуметтік-психологиялы процестеріне байланысты болатындыы. Ауыл халына арым-атынастаы ашы мінезділік, пияны болмауы, салыстырмалы трде аланда ырым-атынасты жаындыы, ауыл халыны міріндегі барлы былыстарды белгілі болуы тн.

аза ауылында бала трбиесіне бкіл ауылды лкендері, сіресе, арттары араласандыы белгілі. лкендер ауылдастарыны балаларыны рескел мінез-лын крсе, рсып, тыйым салуа, аыл айтуа ылы болан. Асаалдар мен кіші рпа міндеттерін аза халында бала туан-туыстарымен арым-атынасы барысында йреніп, мнін тсінеді. Мндай арым-атынасты мні «сыйласу» тсінігімен байланысты аныталады.

Халымыз: «Аасы барды жаасы бар, інісі барды тынысы бар», «лкен трып, кіші сйлегеннен без, апа трып сілі сйлегеннен без», «Ааа арап іні сер, апаа арап сілі сер» деп тегін айтпаан. Туысандар арасындаы негелі арым-атынас лкенді-кішілі адамдарды зара сыйласуынан, айырымдылыынан, кішіпейілділігінен, адалдыынан туындайды. Жас рпаты аыл-есіні, мінез-лыны алыптасуы скен ортасыны негесі мен алан трбиесіне байланысты. Сондытан да аза ежелден аалы-інілі, апалы-сілілі адамдар арсындаы татулыты, бауырмалдыты насихаттап отыран. Дастархан басында отыранда дмнен ауыз тиюді бастау е алдымен лкен ер адамдара тиесілі деп тсінген, егер ер азаматтар арасында ересектер болмаса, онда лкен йел азамат бастайды. Тек содан кейін ана жастар табаа ол салады.

аза оамында лкен кісілер отырмайынша жастара отыруа болмайды. Бл жастарды дептілігі мен трбиесін крсеткен. Сонымен атар лкендерді сыйлай білетін рбір жас лкен кісілерден жоары отырмауы тиіс. Бл, сіресе, дастархан басында отыранда ерекше назарда болатын жадай. Жастарды ересектерді кзінше жантайып жатуы да азаты дебіні ережелері бойынша ерсі болып саналады. Ал ыз балалары шін лкен кісілер ана емес, з аалары мен ер балалар алдында шаласынан тсіп жатуына болмайды. Сол секілді лкен кісі трегеп транда, жастарды отыруы да дептілікке жат.

Халы (трындар) - андай да бір аумата траты дамыан немесе бкіл жер шарын жайлаан адамдар жиынтыы. аза лтында ертеден бала трбиесіне бкіл ауылды лкендері, сіресе арттары, араласандыы белгілі. лкендер мен бала міндеттерін бала туан туыстарымен арым-атынасы барысында йреніп, мнін тсінеді. Мндай арым-атынасты мні «сыйласу»тсінігімен байланысты аныталады. Халымыз: «лкен трып, кіші сйлегенннен без, анасы трып ызы сйлегеннен без» деп бекер айтпаан. Жас рпаты аыл - есіні, мінез-лыны алыптасуы скен ортасыны негесі мен алан трбиесіне байланысты.

аза оамында лкен кісілер отырмайынша жастара отыруа болмайды. Бл жастарды дептілігі мен трбиесін крсеткен. Жастарды ересектерді кзінше жантайып жатуы да азаты дебіні ережелері бойынша ерсі болып саналады.Ал ыз балалары шін лкен кісілер ана емес,з аалары мен ер балалар алдында шаласына тсіп жатуына болмайды.

 

Баылау сратары:

1.Мемлекет дегеніміз не?

2.Менталитет ымын леуметтану ылымына енгізген алымды атаыз?

3. леуметтендіру процесіне сер етуші факторларды атаыз?

4.л дегеніміз не?

5.Идеология терминін алаш олданан француз философын атаыз?

6.Тланы леуметтену процесіндегі лтты менталитетіні алатын орны андай? Кзарасыызды длелдеіз.

Пайдаланылан дебиеттер:

1.І.Халитова леуметтік педагогика.Алматы “Білім ” 2007

2. .Т.темова.леуметтік педагогика.Алматы 2012

3. Социальная педагогика :Учебное пособие / ред. В. А. Никитина. - [б. м.] : ВЛАДОС, 2002. - 272 с.