Тркi бaлaсы aтa-бaбaсын тaнып-бiлген сaйын лы iстер жaсaу жолындa тек з бойынaн aнa кш-куaт тaбaды[4]
Мазмны
· 1 Биографиясы
o 1.1 Отбасы жне балалы шаы
o 1.2 скери ызметі
§ 1.2.1 Бастапы кезе, 1905-1914 жылдар
§ 1.2.2 Бірінші дниежзілік соыс
§ 1.2.3 Галлиполи шайасы, 1915–1916
§ 1.2.4 1916–1917 жылы Кавказ жорыы
§ 1.2.5 1917–1918 жылы Синай жне Палестина жорыы
· 2 Ататркті лытау
· 3 Наыл сздері
· 4 Дереккздер
§Биографиясы
§Отбасы жне балалы шаы
Мстафа Кемал Османлы империясындаы Слник аласында дниеге келген. Туан кездегі толы есімі — ли Риза лы Мстафа. кесі — ли Риза Ефенді лты албан, анасы — Збейде ханым. Балам батыр болсын деген ырыммен кесі Мстафаны бесігіні стіне ылыш ілген екен. Мстафа Кемалды наты ай кні туаны белгісіз. Оны себебі, Османлы империясында екі трлі кнтізбе олданылан: иджри жне руми. Оны туан жылы 1296 жыл деп тіркелді де, ай кнтізбе бойынша екендігі айтылмады. 1296 жыл азіргі жалпы олданыстаы кнтізбені 1880-1881 жылдарына сйкес келеді. Мстафа Кемалды зіні айтуынша, анасы оан кктемде туансы деп айтан, ал арындасы Макбуле Атаданны айтуынша, аналары Мстафа ыстыгні боран тран кезде тнде туансы деп хабарлаан. Тарихшы Решит Саффет Атабиненні сынысынан кейін Ататрікті зі туан кні ретінде Трік туелсіздік соысы басталан кнді, яни мамырды 19-ын абылдады.
Слнік пен Манастырдаы скери мектептерде оыан. 1895-ші жылы Манастырдаы Османлы скери академиясына оуа тсті. Мстафа Кемал Латифе шалігілге йленген. Ол 3 жыл отауласаннан кейін ажырасты. Ататрік жеті ыз бен бір л асырап алан. Бос уаытында кітап оуды, ата мінуді, шахмат ойнауды жне суда жзуді натан. Биге сіресе мар болан; вальс пен халыты «Зейбек» би мнеріне уес болан. Мстафа Кемал кптеген кітап жазып, жеке кнделік те жргізген.
§скери ызметі
§Бастапы кезе, 1905-1914 жылдар
Штаб капитаны Мстафа Кемал.1907 жылы маусымны 20-сында.
Мстафа Кемал скери оу орнын 1905 жылы лейтенант скери шенімен тмамдап, Дамаскідеорналасан 5-ші армияа жолданды. Ол сонда Vatan ve Hürriyet («Отан жне азатты») деген реформашыл офицерлерді пия революциялы оамына мше болып, османлы слтаны ІІ-ші Абдулхамидты автократиялы билігіні арсыласына айналды. 1907 жылы ол капитан шенін алып, Манастырдаы 3-ші армияа жолдау алды. Осы кезеде ол Жас тріктер деген атпен де белгілі Бірлік жне прогресс комитетіне (БПК) кірді. 1908 жылы Жас тріктер ІІ-ші Абдулхамидслтанды татан тайдарап, билік басына келді. Мстафа Кемал жоары скери басшыларды біріне айналды. БПК-ны е алашы мшелеріні бірі ретінде ол да 1908 жылы революцияа атысты. Біра кейінгі жылдары БПК-ны жетекшілері жргізген саясата арсы бола бастап, кейде тіпті сына алып та жрді. Оны стіне Мстафа Кемалды Енвер пашамен атынастары да нашарлап кетті. Аырында Енвер паша 1913 жылы е жоары скери лауазыма ие болан со Мстафа Кемал биліктен шеттетілді.
1910 жылы Ататрік Франциядаы Пикардия скери маневрлеріне атысты. 1911 жылы Ыстамблдаы Соыс министрлігінде (Harbiye Nezareti) ызмет етті. Сол 1911 жылы ол Траблусгарб улаятына (азіргі Либия мемлекетіні жерінде) италиян скерлерінеарсылы йымдастыруа жіберілді. Тобрук аласын табысты орааннан со ол 1912 жылы наурызды 6-сында Дернедегі скерді олбасшысы болып таайындалды.
Мстафа Кемал Ыстамбла 1912 жылы азан айында, Балан соыстары басталып кеткеннен кейін оралды. Бірінші Балан соысында ол Фракияны жаалауындаы Галлиполи мен Болайырда Бларстан скерімен соысты. Екінші Балан соысыны кезінде Едірне мен Дидимотейхоны айтаруда маызды рл атарды. 1913 жылы ол Софияа жіберіліп, сонда скери атташе болып таайындалды. Бны себебі — Енвер паша Мстафа Кемалды зіні баталасы ретінде арастырып, оныЫстамблдаы саяси ыпалыны кшейіп кетуінен ауіптенген болатын. 1914 жылы наурызда Софияда жрген кезінде ол подполковник скери атаын алды.
§Бірінші дниежзілік соыс
Софиядаы ызмет кезінде Мстафа Кемал Тркияны соыса Германияны одатасы ретінде атысуын атты сына ала бастады. 1914 жылы шілдені 6сында ол Ыстамблдаы соыс министрлігіне соыс бастала алан жадайда Тркияны бейтарапты саясатын станып, кейінірек соыса Германияа арсы кірісу керектігі туралы сыныс жасап хат жазды.[1] Алайда соыс министрі Енвер паша Германиямен одатасуды дрыс кріп, екі кіметті арасында ода ру туралы пия келісім жасалды. Соны нтижесінде Османлы империясы Бірінші дниежзілік соыса Германияны одатасы ретінде енді.
§Галлиполи шайасы, 1915–1916
Мстафа Кемал Галлиполи шайасыны кезінде жаалауа келіп тскен Антанта скерлеріні барлыын дерлік таландаан 19-шы дивизияа олбасшылы етті.
Дарданелл базын орауа арналан 5-ші армияны басаруа неміс маршалы Отто Лиман фон Сандерс таайындалды. Мстафа Кемала сол 5-ші армияны рамына енгізілген 19-шы дивизияны йымдастырып, оан басшылы ету міндеті жктелді. Ал 1915жылы атарды 8-інде Британия соыс кеесі «Галлиполи тбегін зебірекпен атылап, Ыстамблды ола тсіру масатымен басып алу» шін соыс оперциясын бастап жіберді.
Галлиполи операциясыны кезінде жауынгерлеріне басшылы етіп жрген Мстафа Кемал, 1915 жыл.
Дарданелл базыны жаалауындаы ораныстарды бзып-жарып тіп Ыстанбла шабуыл жасау тапсырмасын Британия соыс кемелері орындай алмады. Сол себепті британиялытар флотыны имылдарына олдау болсын деп рлыа тсу операциясын бастады. Бл операция 1915 жылы суірді 25-інен 1916 жылы атарды 9-ына дейін орын алды. Галлиполиде орналастырылан Мстафа Кемалды басшылыындаы дивизия тбекті басып алма болан Антанта скерлерімен бетпе-бет келіп сотыысты.
1915 жылы суірді 15-інде Аустралия жне Жаа Зеландияны скерлері (АНЗАК) АНЗАК ойнауында жаалауа келіп тсіп, ішкеріге басып кіруге бет алды. Біра кп замай олар Мстафа Кемалды олбасшылыындаы трік скеріні арсы шабуылына шырады. Мстафа Кемал жау скерлерімен тбелерде кездесіп, оларды тотатып, биіктіктерді айтадан ола тсірді. Оны скери басшылыыны арасында АНЗАК скерлері тотатылып, жаалауа тсуде арастырылан скери масаттар орындалмай алды.[2]
Екі скерді сотыысуыны алдында Мстафа Кемал зіні сарбаздарына мынадай бйры берді:
«Мен сендерге соысыдар деп бйырмаймын, осы жерде лідер деп бйырамын. Бізді бріміз ліп боланша орнымызды басатын осындар мен басшылар келіп лгереді».[2]
Тн тскенге дейін АНЗАК скерлеріні шыыны 2000-а жетіп, олар енді теізге ыыстырылып тасталмай, жаалауда алу шін ана соыса бастады.[3] Содан кейінгі екі аптаны ішінде Антанта скерлері жаалауда алып, скерді штен бірінен айырылды.[3]Мстафа Кемал операцияны бастапы кезеіндегі Чуну Баир шайасында арсылас скерін тотатып полковник скери дрежесін алан болатын. Галлиполи операциясыны екінші кезеі тамызды 6-сында басталды. Соны кезінде олбасшы Мстафа Кемал ызметтерін кбінесе алы шептен 300 метр ана ашытыта атаратын. Осы операцияны Чуну Баир, Юсуфчук тепе, Сары Баир сияты шайастарында трік скерлеріне басшылы етті.
АНЗАК ойнауы ескерткішіндегі Ататрікті сздері.
Галлиполи операциясыны он айында тріктерден оранумен болып, тырп ете алмаан Антанта скерлері шін бл операция ауыр жеіліспен аяталды.[3] Аыры Антанта басшылары операцияны тотатып, скерді шыаруа шешім абылдады. Аман-есен кете аландарыны зі олар шін е зор олжа жне табыс болды. Османлы империясыны жаында соысан 5-ші армияны басшысыОтто Лиман фон Сандерс жне бірнеше баса трік олбасшылары зор табыса жетіп, кзге тсті. Алайда Мстафа Кемал зіні ерекше здік скери олбасшы екенін іс жзінде крсетіп зор даа бленді. Шайасты кезіндегі ерлігі мен жеімпаздыы шін ол зіні брыны арсыластарыны да рметіне ие болды. Аустралияны Канберра аласында ткізілетін АНЗАК скерлерін еске алу парадында Мстафа Кемал Ататрікті есімі де зор рметпен аталады. Оны аза тапан мыдаан трік жне АНЗАК скерлеріні рметіне сйлеген сзіндегі мына сздер АНЗАК ойнауы ескерткішінде таса рылып жазылан:
«ан тгіп, мірлерін рбан еткен батырлар... сендер енді дос елді жерінде жатырсыдар. Жатан жерлері жайлы болсын. Елімізді топыраында тыным тауып жатан мына Джоннилер мен Меметтерді біз бірдей креміз... Алыстаы елдерден балаларын иып осында жіберген аналар! Кз жастарыды сртідер. Сендерді лдарыды біз з бауырымыза басты... Осы елде мірлерін иан олар енді бізді де лдарымыз».
§1916–1917 жылы Кавказ жорыы
Мстафа Кемал - жаа ызметке таайындалан кезде османлы скері здіксіз ала басып келе жатан генерал Товмас Назарбекянны басшылыындаы орыс скерімен, Андраник Торос Озанянны басшылыындаы армян еріктілері осынымен жне армян арулы азаматтарынан ралан скери топтармен бетпе-бет тран болатын. Ван арсылыынан кейін Арам Манукянны басшылыымен Арменияны уаытша кіметі рылды[4]. Армян кіметіні билігі Ван кліні жаасында алашы пайда болан кезінен біраз кеіген болатын.[5] Бітліс шайасы мен Мш шайасы да басталып кеткен еді. Кемал келген кезде бей-берекет жадайды алыптасанын крді. Жылды е жайлы кезедерінде де ондаы ауа райы атал болатын.[6] Байланыс жне скерді амтамасыз ету жолдары бас ктерушілерді шабуылдарына шырап жатты. Жздеген мы босындар, оларды кпшілігі армян осындарымен жауласан крдтер, ала басып келе жатан орыс скерлерінен бас сауалап босып келе жатан еді.[7] Мстафа Кемалды алдында тран басты масат — з басшылыындаы скерді дрыс ызмет атаруы шін осы бей-берекет босып келе жатан жртты арасында тртіп орнат, оларды кріп жрген азаптарын азайту болды. Орыс скерлеріні жойын шабуылы Анадолыны Ерзурум, Бітліс жне Мш алаларына келіп жетті. Тамызды 7-сінде Мстафа Кемал топтарын орналастырып, арсы шабуыл бастап жіберді.[8] Ол зіні брыныра жеіліске шырап, атты жнжіген скеріні рухын ктере білді. Соны арасында небрі бес кнні ішінде оны дивизияларыны екеуі зор стратегиялы маыза ие Бітліс жне Мш алаларын ола тсіріп, Ресей олбасшылыыны жоспарларын шатастырып жіберді.[9] Емиль Ленгиел бл туралы былай деп жазды: «Ол айтадан егер дрыс басшылы жасалса трікті ержрек жауынгер бола алатынын крсетіп, тріктерді здері «Кемал» есімді олбасшыларыны ерекше дарынды олбасшылыына таырай назар аударды».[8]
Алайда майданны баса бліктерінде олбасшылы еткен Іззет паша осы табысты арсы шабуыла дрыс лес оса алмады. ыркйек айында Мстафа Кемал орыс скеріні жне армян еріктілер осындарыны шабуылынан Мш аласын тастап кері шегінуге мжбр болды. Бірнеше рет жеіліс крсе де Мстафа Кемал бір рет табыса жетті.[9] Оны басты стратегиялы масаты — арсыласты скерін таулы айматан шыармай стау болды. Оны ол жеткізген табыстары оны сол жылы «Имтияз орденіні алтын семсері» медалімен марапатталуы арылы баасын алды.
1917 жылы наурызды 7-сінде Мстафа Кемал 16-шы корпусты олбасшылыынан шеттетіліп, бкіл 2-ші армияны олбасшысы болып таайындалды. Сол екі арада 1917 жылы азан ткерісі басталып, Ресей скері бытырап кетті.[8] Мстафа Кемал сол кезде баса жаа таайындалып, ол айматы тастап кеткен болатын
Галлиполи шайасынан кейін Мстафа Кемал алдымен Едірнеде 1916 жылы атарды 14-ні дейін ызмет атарды. Содан со ол Кавказ жорыына жіберілді. Суірді 1-інде ол бригада генералы скери лауазымына ие болды. Тарихшыларды кбі оны скери лауазымыны суіне Енвер паша дейі кедергі келтіріп отырды деп ойлайды.
Мстафа Кемал Кавказ жорыында
§1917–1918 жылы Синай жне Палестина жорыы
1918 жылы Синай жне Палестина жорыыны кезінде Мстафа Кемал Наблуста орналастырылан османлыны 7-ші армиясына басшылы етті.
§Ататркті лытау
Тркияда сонау Ататрік орнатан жйе оны бейнесін лытау идеологиясын станып отыран. Ал 2013 жылы араша айында Тркияны Президенті Абдулла Гл мемлекеттік тс белгілер, бейнелеме мен елтабаа згерістер енгізіп жаа медальдар мен ордендерде Тркия Республикасыны бірінші президенті Ататрікті бейнесі алынып тасталады. Оны орнына мемлекеттік тсбелгілерде жарты ай мен жлдыздар бейнесі белгіленеді. Сондай-а, 8 азан кні биліктегілер оушыларды ант беруін тотатан болатын. Осыан дейін 80 жыла жуы р дйсенбі сайын мектеп оушылары бір атара трызылып, Ататрікті ола мсіні алдында «з масаттарына жету шін тынбай ебек ететіндіктеріне» ант беріп келді. Осылайша Тркияны ішкі идеологиясыны згеріп, оны Ататрік идеологиясынан бас тарту жаласуда.
§Наыл сздері
Тркi бaлaсы aтa-бaбaсын тaнып-бiлген сaйын лы iстер жaсaу жолындa тек з бойынaн aнa кш-куaт тaбaды[4].
§Дереккздер
1. Жоарыа ктерілііз Kinross, Atatürk: The Rebirth of a =, 60
2. Мынаан ту:ab Australian Government The dawn of the legend: Mustafa Kemal. Avustralian Government (2007). Тексерілді, 23 наурыз 2007.
3. Мынаан ту:abc Gallipoli: Heat and thirst, BBC News (November 3, 1998). Тексерілді 26 тамызды 2007.
4. Жоарыа ктерілііз Мстaфa К. A. сздерi http://www.tsk.tr/12_anitkabir/atasoz.htm