ысаран атаулар
Байыры тріктерді діні, дниетанымы жне тірі ымы
Дниетаным, халы арасындаы олдануына байланысты жинаталан апарат оры немесе ол адамны мірге деген кзарасы, бір жетістікке жету жолындаы іс-шара немесе станан станымы трінде де тсіндіріледі. Дниетаным дегеніміз не? Кптеген жазушылар р трлі тсініктемелер сынды. Мысала алса, Джамес Сайр (James Sire) [1] дниетанымды - лемні негізгі рылымы жайында алан болжамдарымыз (немесе пікірлеріміз) дейді. Филипс пен Броун (Phillips and Brown) дниетаным дегеніміз алдымен дниені анытамасы мен ол жайындаы алыптасан пікірі, содан кейін бл кзарасты (пікірді) мірде олданылуыдейді [1.10-15]. ысаша айтанда, дниетаным дегеніміз дниені бір крінісі мен соан деген кзарасымыз екен.
Енді осы негіздерде дниетанымны маыздылыын тсіндік. Адам атаран рбір істі сол адамны дниетанымы негізінде немесе бйры беруші адамны дниетанымы негізінде аланандыын тсіну иын емес. Ендеше лан байта Азия даласында мір срген, халытарды географиялы орналасуын бірнеше рет лы кштерімен згерткен, ытай сынды лы халыты бірнеше рет баындырып адамзат неріні айталанбас кереметі ытай ораныны трызылуына себеп болан байыры трік ауымдарыны дниетанымы еш кмнсіз оларды дініне, тіліне, салт-дстріне сер еткені а.
Оларды діні андай еді жне артында алдыран жазба мраларында осы жайлы айтылды ма? Бл дниетанымдары соларды рпаы саналатын халытарды салт-дстрлерінде, наным сенімдерінде, тілінде, дебиетінде саталды ма? Шет ел тарихшыларыны зерттеулері мен ізденістерінде осы таырыпты аншалыты орын аландыын арастыратын боламыз.
Тріктерді дниетанымыны бастау блаы, айнар кзі – ТАБИАТ. Табиатты былысын, оны ритімін згертпестен философиялы ой-тжырымыны, дниетанымыны арауы еткен. Бл, табиатпен біте айнасып бірге скен, соны згеріс, былысын жіті баылайтын кшпелілер улетіні сезіну, сезінген тсінікті рухани байлыа айналдырып лгеруіні жемісі. Кптеген салт-дстрдегі наным, тыйымдар осы табиатпен біте айнасудан туындаан, кптеген жылдар бойы практикадан тіп екшелген ымдар жиынтыы болып саналады. «Жаз жайлау, ыз ыстау, кз кзеу» сияты ымдарды табиат бесігі даланы мал аяынан тозып кетуін сатау екенін тсіну иын емес. Ал р малды киесі ымы кшпелілерді тіршілігіні айнар кзі болан шаруашылыыны лыталуы болса, жер-суды киесі ымдары тіршілік кзі тал-бесік табиатты аялануы. Осы табиатты жаратушыны «тірі» деп танып, оны туындысы табиатты аялау арылы оан рмет крсетілген. Бл рдіс азірге дейін осы халытарды жаласы боп саналатын кптеген халытарды салт-дстрінде орын алан.
Осындай тсініктермен тіріні жаратан рбір жаратылысына зінше баа беріп рметпен араан. Тек тіріні ана жалыз деп ып алан жаратылысты барлыына балама, яни ос тауып здеріне тн екілік дниетаным жйесін ойлап тапан. Оны азіргі тріктер «екі жлдыз» (iki yildiz), моолдар «арга-билиг», азатар «амал-білік» деп атауда.
Кшпелілерді екі негіздік амал, білік жйесі дуалистік дниетаным. Кшппелілерді дуалистік жйесі сапалы жаынан Еуропа халытарыны дуалистік танымынан млдем басаша тсінік береді. Еуропа тсінігінде болмыс бірі мен бірі кресіп, бірін бірі жою арылы дамып ала жылжиды деген ымда болса, байыры тріктер амал мен білік бірін бірі толытырып, байланысу арылы дамып ала жылжыйды деп тсінеді.
Тір – байыры трік халытарында аспандаы дайды аты. Бл ым Хунну (Сюн-ну, Гун) дуіріне дейін орныып (б.з.б. ІІІ асыра дейін) кейіннен осы кшпелі лы дала империясыны идеологиясына айналып кейінгі тркі империяларына да идеологиялы алтын азы боланы а. Бл жайында ытай деректерінде хуннуларды билеушілерін «Танг-ли к-т» (Тіріты), «Тірі текті Шаньюй» (Мао-тун) деп лытаанын білеміз. «Тірі» сзін алтай текті халытарды ішінде ке таралуына арап а осы сзді тп тркініні аншалыты алыса кетерін болжау иын емес (азіргі глотогенез теориясы негізінде бдан 10000-4000 жыл брын ары моол, ары трік, ары манжур тілеріне ыдыраан) (История древнего востока. Москва, 1979. 510 стр.). Тірі сзін: алтайлытар – тенгри, тенгери; моолдар – тэнгэр; шорлар – тегри; хакастар – тигир, тер; чуваштар – тура; сахалар – тангара; буряттар – тэнгэри; тувалар – дээр; алматар – тэнгер деп атаан.
Ежелгі жне байыры тріктерді діні лі де толы зерттеле ойан жо. Іш-оуз (скиф), са, хунну, кк тріктерді дінін ол дуірде алай атаан, оны жйесі андай, дін бе лде наным-сенім бе дегенге кні бгінге дейін толы жауап берілмей келеді. Байыры тріктерді наным – сеніміне арнайы алам тартан алымдар саусапен санарлытай ана. Бл мселеге е алаш арнайы назар ойып зерттеген алымдар француз Ж. - П.Ру (15,16,17,18), ресейлік И. В. Стеблева (20), С. Г. Кляшторныйлар (8) болды. Байыры трік дінімен манихей дініні байланысы аында М.Майлард (11) біраз тередеп зерттеу жргізді. Орта жне Орталы Азия халытарыны ХХ-ХХІ асыра дейін саталып келген шаманизмні жора-жосындары мен жекелеген оындары (культ) шеберінде, оларды байыры трік оындарымен тікілей сабатасытыын Л.П.Потопов (13), Анохин (2), С. Д. Майнагашев (9), Ш.Ш.Улиханов (24), Н. Ы. Дыренкова (7), Г. Д. Санжаев (19), Н. А. Алексеев (3), О. Прэв (14), А. Т. Тлеубаев (23), С. М. Абромзон (30), П. Пельо (12), Г. П. Снесарев (21) с.с. ондаан алымдар ылыми ебектеріні зерттеу объектісіне айналдырып келді. Біра бл алымдар ежелгі жне байыры трік, моол, манжр-тс халытарыны дниетанымын, рухани станымын наным-сенімін (верия) деп длелдеп келеді. азіргі ылымда наным-сенім дегенді білімге негізделмеген белгілі бір былысты аиаттыына илану, табиаттан тыс кштерге кзсіз сену деп тсіндіріледі.
Байыры тріктерді дінін ылыми трыда арнайы арастыран алашы ш алымны тжырымдарымен танысалы.
Француз зерттеушісі Ж.-П.Ру: «Байыры тріктерді аан оыны (культ) наыз халыты дін (тайпалы жне рулы) боланы айын емес» (15. 7-8) дей келе дінні дегейіне жетпеген тек ана наным-сенім деген тжырым жасаудан аса алмаан. Ал, И. В. Стеблева байыры тріктерді дінін таы да сол наным-сенім шеберінде арастыра отырып оларды кп дайлыа алып баран. Олар, е жоары дрежеде Тір, одан тменгісі Умай, одан со Иер-сув (жер-су) тртінші дрежедегісі Ата-баба аруаы (культ) деп бліп арастыран (20.213-217).
С. Г. Кляшторный байыры тріктерді діні «шаманиз» деп арастыра отырып, лемді жоары, ортаы, тменгі деп бледі. Жоары лемні дай Тір, ол барлы жанды жансыз дниеге сер етеді (8. 131-132). Умай - Аналы улетті крінісі (бейнесі) сбилерді ораушысы, аналы рса (8. 133). Ал, Жер-су Ортаы лемні бас дайы (8.134). Тменгі лемні дайы Эркліг (8.125-129) деп лемді ш дайа бліп береді. Сйтіп байыры тріктерді дінін кп дайлы наным-сенім дрежесінде алып арастыран. Онымен бірге байыры тріктерді дниетанымын мифке (иял аыза) айналдырып жіберген.
Белгілі тріктанушы .Сартожалы байыры трік халытарыны дниетанымын зерттеудегі кеткен олылытарды былай тсіндіреді: Жоардаы зерттеушілер байыры трік діни станымын бгінгі Сібір халытарыны шаманизміні дегейінде арастырды. алымдарды бл тжырымын біз абылдай алмаймыз. Себебі:
1. Хунну, трік, моол империяларыны империялы идеологиясыны алтын баынасы болан, сол лы империяларды орнатан, оларды іс-рекетіне алтын арау болан кне дінмен бгінгі Сібір халытарыны шаманизіміні арасында жер мен кктей аса лкен айырмашылы бар. Сібір халытарыны шаманизмі империя орнатан идеология болушы кне дінні бден мтылып, жойылып бітіп, содан алан жекелеген алдытары (реликт) ана.
2. Жоарыдаы зерттеушілер ежелгі Хунну, байыры трік, орта асырлы Моол империясыны станан дінін арнайы алыптасан жйесі (система) бар екенін арастырмаан (29).
Міне, осы екі себептен болып байыры еуразия кшпелі халытарыны діни станымын наным-сенім деп арастыран.
Жоарыдаы зерттеушілер арасында немісті ататы алымы Г. Дрфер мен Сартожалы . ойы бір жерден шыады. Г.Дрфер, байыры тріктерді діні, дін дрежесіне ктерілгенін баса айта отырып, бл дін монотейзмге (бір дайлыа) жаын деген тжырым жасаан жне байыры тріктерді дінін «тірлік» (тенгризм) деп атай отырып: «... бл дін даму тарихында ш кезеді басынан ткізген болуы бден ммкін. Олар: тотемдік, шаманды жне тіршілдік (sit venia verbo)» - деген ортындыа келген (6,580). Біз белгілі де белді алымны бл тжырымын олдай отырып, ары арай байытуды масат ттты. Дінні негізгі крсеткіші немесе трансцендентті философиялы бастауы не? Олар:
1. дай ккте де, жерде емес
2. дай тумайды, туан жо
3. Ол дние, бл дние болу керек
4. Пейіш, тоза бар
5. Аыр заман болу керек
6. Дін бкіл этносты, халыты сана-сезімінен орын алып, мір сру этикасына сііскен болу керек.
7. Болмысты пайда болуы, сіп дамуы, згеріп былуы станып отыран діни дниетаныммен (философия) лшену.
8. ибадат ететін орын болу шарт
Міне осы 8 кріністі (критерии) бойына сіірген дін, дін дрежесіне ктеріледі. лемні азіргі ттынып отыран буддизм, иудей, христиан (жне котолик), ислам сияты классикалы діндерді негізгі критері осылар.
Олай болса,жоарыдаы крсеткіш бойынша байыры тріктерді дінін саралап, салматап крелік.
1. Байыры тріктерді тсінігі бойынша Тір (teri) жерде емес ккте ол кзге крінбейді. М: ze kök teri (Жоарыда ккте Тірі) (КТ І.1)
2. Тір жалыз жаратушы. Ол жаралмайды, тумайды(КТ ІV.1)
3. Бл дние тіршілік-тірлік. Ол дниеге адамны жаны шып кетеді. Жан жоалмайды. М: Kl-tegin qoj jylqa [toquzyny aj] jiti jigirmike udy (Клтегін ой жылы тоызыншы айды он жетісі кні шты) (КТ. ІІ.14)(10,170) Бл сйлемде Клтегінні жаны шып кеткенін сз етіп отыр. Ал, сйек жерде алады.
4. шан жан жоалмайды. Ол дниеде не жасылы, не иыншылы креді. Олай болса тоза, пейіш мселесін бнда абат сз ете білген.
5. Тір мен жер киесіне шыраанда аыр заман болады. Адамзат, аайын туыс з ара арпалысады. М: Teri jer bulaqyn cn (Тір мен жер киесіне шырааны шін) (КТ. ІІ. 4) (10. 177) деген сйлемдер бан длел бола алады.
6. Байыры трік мтіндерінде жаратушы-бір Тірді крсетуімен р бір жанды, жансыз болмыс мір среді деген тсінікте болан. Оны екі негіз ш дуір (екі jyltyz öd) деп атаан. Бл байыры тріктерді дниетанымыны негізгі философиясы(5. 217-228)
7. Байыры тріктерді «екі негіздік» дние танымын трік лемні барлы болмыс бітімін жпты жйеге сыйдырады. Онда:
· Мемлекеттік жйеде: Тардуш, тлес (о, сол анат);
· Басару жйесінде: ябу, шад.
· оамды иерархияда: Аталы, аналы улет (хандас, сйектас)
· Музыкада: ос ішек;
· Суретте: Аталы, аналы символдары
· Тілде жне графикада дауысты дыбысты сингорманизмы жне дауыссыз дыбысты консононтизмі:
· Философиялы дние танымда: Амал мен білік. т.т.с.с. мір мен лім арасындаы болмыс пен былысты осы «екі негізге» оны Амал мен Білік жйесіне негіздеген (10. 89-91)
8. Г. Дрферді тжырымдаанындай тотемдік, шаманизімдік кезеінде гірге, киелі тауа ту етіп ибадат жасаса, Кк трік империясы орнааннан кейін лы адамдарына арнап трызан шіркеуге (барыа) барып ту ететін болан. Ол барыта адамны сйегін орыналастырмайды. ойылмайды. Ондай бары (шіркеу) орны Моол жерінде жздеп саналады. Мысалы Клтегін, Білге аан, Тй ы, Кллі-чор т.т.с.с. киелі кешендер байыры тріктерді туетіп, ибадат жасайтын орындары. (10, 48-51; 294-321). Хуннулар бары (храм) трызып туетіп, ибадат жасайтыны туралы млімет ытай деректерінде саталан.
Осылайша, трансценденттік танымды бастаулар байыры тріктерді станан діні, сол дуірді зінде дін дрежесіне ктерілгенін длелдейді.
Кшпелілерді рухани байлыы болан діні, тсінігі бкіл халыты сана-сезіміне, дстр-салтына, жадына, ханына шпестей боп сігендіктен ежелгі жне байыры кшпелілер бір идеологияны станып, жмылан ждырытай топтаса білген.
Идеологияны йытысы жаратушы - бір Тір. Тір киесіне алу, тірді аарына шырау адамазатты аырзамана апарады. Тірді жердегі кілі – аан. аан «Тір текті, Тір жаратан» (КТ. ІІІ.1). Тірді - жаратушыны олдауымен лы аан мгілік елорнатушы. Мгілік ел-орталытанан тр (билік). Бір орталытан, діреті кшті Тірісіні бйрыымен билікті (трді) тізгінін ола стап бкіл бара халыты жасылыа жетелуші – аан. аана арсы келу Тірді ісіне арсы келу. Міне бл жаынан алып араса байыры трік діні, орталы билікке ызмет ететін дін. Орталы билікті е негізгі идеологиясы. Бл жаынан ежелгі ытайлытарды Конфуци (Кнзі) ілімімен штасады.
Тріктерді тірлік діні аында О. Слейменов: «Христиан дайы пайда болардан брыны 4-мыжылдыта философиялы ілім ретінде алыптасып лгерген, Семит жне нді-иран діндеріні анасы болан, ежелгі Мысырды діни жораларына елеулі ыпал еткен жер бетіндегі е ескі дін – Тір діні з зертеушілерін кткеніне кп уаыт болды. Оны теологтара да, атеистерге де берері мол» (22.271), - деп аты шулы йгілі «АЗ и Я» кітабында жазан еді. Бл, Тір дінні тым кнелігін сезіне мойындай бастауды басы еді.
Тір дінні кнелігін мойындаумен бірге оны кнелігін болжамдауа болатындай дерек азіргі кезде ылым орына ордаланып алды.
Еуразия алып рлыыны шыысы Хянан жотасынан батысы Кавказа дейінгі далалы айматы ондаан мыжылдар бойы мекендеген кшпелілер бір дайылы дінді ттынып отыран заманда, отырышы кршілері ытайлар, нділер, парсылар, славяндар мы дайылы дін ттынып отырды. Отырышы халытарды р бір алашыы мен аласында, селоларында р айсысы жеке-жеке дай жасап алып, бірі екіншісіні дайларын абылдамай жа-жа боп ырылысып жатты.
Демек, бір дайлы-кшпелілер мен кршілес отыран отыршы халытар арасында бір дегейде келісіп аландай бір дайылы діндер пайда бола бастайды. Олар: Буддизм б.з.б. VІ-V -да, иуда б.з.б. VII-VI -да Конфуцишілдік (Кнзі) б.з.б.551-479 жж-да, Даоцзм б.з.б. VI-V -да, Христиан б.з.б. І -да, Ислам б.з. VI -да мірге келді. Бларды барлыы да кшпелілерді шыыс жне отстік жаында шекаралас, крші айматарда пайда болан діндер. Жаппай бір дегейде блайша згеруі, барлыы бір дегейде бір дайлы дін абылдауы кшпелілерді Тір дінні сері емес пе екен? сері дейтініміз жоардаы классикалы діндер Тір діншілдерді табыну жора-жосынын сл, сл ана згертіп алуы. Тір діншілдерді екі олын ала лаштап жіберіп ос алаанын тосып тілек тілесе, буддистер ала созылан ос алаанды осып мадайына тигізіп тазым ете тілек тілейді. Ал, Ислам діншілдері ала созылан ос олды алаанды ос алаанды мадайа жаындата алып келіп, тілек тілеп, бата жасап болан со бетін сипайды. Содан кейін Жаратушыны орны, оны тумайтындыы, ол дние мен бл дние, пейіш пен тоза, аырзаман туралы тсініктерді барлыы е ежелгі кне дін Тіршілдікті сері емес пе екен?
Орхон ескерткіштеріні мтіндерінде – Бг аан (bög qaan) - (Тй. 34). Тй ы пен бірге далалы соыста бірге жрген дін басы. Байыры трік, моолдарда лкен соыс, шабуыла шыарда, андай бір жаа аттананда дін басына айтып, крсетіп, алдын ала болжатып барып озалатын болан. Бан дейін зерттеушілер Бг-аанды апаан ааны лкен лы деп келген. Дл осы іспетті дін басшыларыны есімі бізге жетті. Бг-аан (Тй.34 - 50), Бг-хан (ТТ. ІІ. А 33), Бге-будрач (МК ІІ 27); Бге-Иавач (Q В N. 396 6)
Байыры трік мтіндерінде таы да «bes ss ssdkde Kli-or ana bilge ab esi erti, alpy, bökesierti » (Бес жолы соыста соысанда онда , Кллі-чор білік иесі, сз иесі болды. Айбары, бкесі болды) (К4. 17. 4) (10.235).
-«buny jaratyma böke tutam» (бны жаратушыма-Бке[ме] сынамын) (Теркін).
ІХ-ХІ асыр аралыында жазылып саталан байыры ждігерлерде:
-Anta jeme Linxuany özentinen ök bögnkelgin tumaqy- Онда таы Линхуа глінен Бгн [айта] тума (Uig. ІІ. 44 33)
- Öntn syarqy burxanlar ulusynta böglerquvraynta jamur jamys teg xua eek jamysyn saqynmys kergek- Ол дниеде бурхандар елінде, бглер бырыында (діншілдерге) жабыр жауандай бйшешек жауатынын ойлау керек (ТТ. V. А 107)
-Yduq bög biliglig burxan- Киелі бгбілікті бурхан (Suv. 89 9)
-On klg bög biliglig uan arzylar- Он есе кшті Бг білікті парасат тілектер (SA26)
-bögelig klg jaruq teri- Бг елі (сен) діретті, нрлы Тірісі (Мап. ІІІ. 28 8)
-Bajat berg edg saa aj Bög Байлы берсін жасы, ей Бг (QBK. 189 7)
- Qajadf joryly bu yma teke, Qutulmas seniden aj ersik Böge – таста жрген бл ешкімні текесі, Сенен тылмас, ей Бге (QBN. 385 15)
Міне бл мысалдар байыры тріктерді дін басын бге, бке, бг деп атайтынын, дінін де Бг деп айтатынына ку боламыз. йтсе, кшпелілер тарихын шежіресіне жазып алдыран ытайды кне дерекретінде андай сзбен жазып алдыранын алып крелік. «Поклоняющся духам, веруют в волков (кит. букв. Ву означает и Волхвов)» (4.231),-деп белгілеген. йтсе ытай дерегеінде де «Бг» деген атаумен саталан екен. ХІІІ-ХІV асыр мрасы Кодекс куманикста «Бг» деген формамен саталан (26.56). Моолды пия шежіресінде «Бг», азіргі Моол тілінде «Б» деген трмен саталан.
йтсе байыры тріктерді дініні атауы Тіршілдік (Тенгрианство) емес «Бг» деген атау болма.
Кріп отырсыздар, осыдан 30-40 мы жыл брын пайда болан, трік этносыны ондаан мыжылдытар бойы ттынан тл мрасы рухани азынасы Бг (тіршілдік) дініні атауы 21 асыра андай згеріспен жеткеніне кз жеткіземіз. Байыры тріктерді дниетанымыны негізі болан «Бг діні» таыда тередетіп зерттеуді ктіп тран ты салаларды бірі.
дебиеттер
1. James W. Sire. The Universe Next Door. InterVarsity Press, Westmont. 2004.
2. Анохин А. В. Материалы по шаманству у алтайцев. // Сборник Музея антропологии и этнографии. Л, 1924. т. 4.2. с.1-16.
3. Алексеев Н. А. Традиционные религиозные верования якутов в ХІХ-в начале ХХв. Новосибирск, 1975.
4. Бичурин Н. Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. І. М-Л. 1950.
5. Дмитриева Л. В. Хуастуанифт (Введение, текст, перевод). // Тюркологические исследования. М-Л; 1963. с. 217-228.
6. Doerfer G.Trkishe und mongolische Elemente in Neupersishen. Bd. I-III. Wiesbaden. 1965.
7. Дыренкова Н. П. Умай в культе турецких племен. // «Культура и письменность Востока». ІІІ. Баку 1928. с. 120-148.
8. Кляшторный С. Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках. // Тюркологический сборник. 1977. М. 1981.с.117-138.
9. Майнагашев С. Д. Жертвоприношение Небу у бельтиров. // Сборник музея антропологии и этнографии. Т ІІІ. Пг. 1961.
10. Сартожалы . Орхон мралары. Астана 2003.
11. Maillard M. Les religions de saut occidentalеs. // LAsie Centrale Histoire et sivilisation. P, 1977.
12. Pelliot P. Neuf notes sur des questions Asie Centrale. // TP. Vol. 26. 1926. pp.212-216.
13. Потопов Л. П. Умай-божество древних тюрков в свете этнографических данных. // ТС-1972. М1973. с.265-286.
14. Прэв О. Монгол бгий шашин. Улаанбаатар. 2002.
15. Roux J.-P. oriqine céleste de La souveraineté dans les inscriptions paléo-turques de Mongolie et de Sibérie. // Studies in the History of Religions. Leyde, 19596 pp. 231-241.
16. Roux J.-P. La religion des Turcs de Orkhon des VII et VIII siécles. // Revue de histoire des religions (RHR). P. 1962, t. 161,.№1. pp.1-24. .№2, pp.199-231.
17. Roux J.-P.Tängri. Essai sur le Ciel-Dieu des peoples altaïques. // RHR. P. 1956, T.149, №1,pp.49-82,.№2, 197-237. T. 150. p.1957,.№1, pp. 27-54,.№2, pp.173-212.
18. Roux J.-P. Notes additionneles á Tängri, Le Ciel-Dieu des peoples altaïques. // RHR. P. 1958, t. 154. .№1.
19. Санжаев Г. Д. Дархаты. Л. 1930.
20. Стеблева И. В. Реконструкции древнетюркской религиозно-мифологической системы. // Тюркологический сборник. 1971. М. 1972. С. 217-226.
21. Снесарев Г. П. Реликты домусульманских верований и обрядов узбеков Хорезма. М. 1969.
22. Слейменов О. АЗи Я. А-А, 1975.
23. Тлеубаев А. Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов. А-А. ,1991.
24. Валиханов Ч. Ч. Собрание сочинений т. ІІ. А-А, 1984.
25. Бейсенбаев Ж. Ары трік тілдері полелит дуіріні перзенті.// Ана тілі газеті. 2004 .№ 26. б.9.
26. рышжанов . , Жбанов А. . Белботаев А. Б. манша – азаша жиілік сздік. А-А, 1978.
27. Тажары Ж. Шыармалар. А, 1994. б. 234-245.
28. Сартожалы . Байыры трік жазуыны генезисі. Астана 2007.
29. Сартожалы . Байыры трік алфавиті жне кне трік дниетанымы. Тркология: журнал. 2004, №1. -28-37 б.
30. Абримзон С. М. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи. Л., 1971.
ысаран атаулар
КТ – Клтегін мтіні
БК – Білге аан мтіні
КЧ – Кллі-чор мтіні
Тй – Тй – ы мтіні
Маn ІІІ – Манихей фрагментері (Chotscho III)
МК – Махмуд ашари сздігі
QBH – таду білік (Герат варианты)
QBK – таду білік (Кайр варианты)
QBN – таду білік (Наманган варианты)
Sud – Suvarnaprabhsa (Алтын суле)
ТТ. ІІ – Türkische Turfan – Texte II.
TT. V - Türkische Turfan – Texte V.
Uig II – Uigurica II