Сайлау жүйесінің түрлері, олардың ерекшеліктері
Бүгінгі таңда әлемде мажоритарлық және пропорционалды сайлау жүйелері кең тараған.
Мажоритарлық сайлау жүйесі.
Мажоритарлық жүйе (фр. majorite — басым көпшілік деген сөзінен шыққан) — сайлаушылардың басым көпшілігі дауысын берген кандидат сайланған болып саналатын сайлау жүйесі. Ол көптеген (АҚШ, Франция, Ұлыбритания, т.б.) елдердің президент, парламент депутаттарын сайлауда қолданылады.
Пропорционалды сайлау жүйесі.
Пропорционалды сайлау жүйесі дегеніміз — сайлауда ұсынған партиялық тізімге сәйкес саяси партия Парламентте депутаттың мандат сайын иеленетін сайлау жүйесі. Қазақстан Республикасында мажоритарлық және пропорциоиалды сайлау жүйелері қолданылады. Президент, Парламент депутаттарын сайлауда мажоритарлық сайлау жүйесі қолданылады. Осыған сәйкес:
· дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың (тандаушылардың) 50%-дан астам дауысын алған (мұндай жағдайда қайта дауыс беру өткізілмейді);
· қайта дауыс беру кезінде басқа кандидатка қарағанда дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың (таңцаушылардың) дауыс санының көпшілігін алған кандидат сайланған болып есептеледі.
.Азаматтыққоғам
Азаматтыққоғам – саясиөкіметкетәуелсізжұмысістейтінжәнеоғанықпалжасауғақабілеттіәлеуметтікқатынастар мен институттаржиынтығы; дербесжекеадамдар мен әлеуметтіксубъектілерқоғамдастығы. Қандай да болмасынқоғамдықмәні бар идеялардықабылдауқашандасұхбатты, яғнисұхбаттасушыжақтардыңтүрлікөзқарастарынжәнемаңызды тепе-теңдігінбілдіреді. Ешкімешкімгеөзтүсінігінмойындатуды да, ешкімешкімдідәлме-дәлқайталауды да мақсатетпейді. Идеяларбелгіліқоғамның, әлеуметтікдамудыңталаптарынасәйкескелетіндіктенқабылалынады. Сондайидеялардыңқатарынаазаматтыққоғамидеясыжатады. Азаматтыққоғамтуралыәртүрлікөзқарастар, әртүрлібағдарлар бар. Қазірдеазаматтыққоғамныңжалпығабірдейортақанықтамасыжоқ. Дегенменәлемдікәлеуметтік-философиялықғылымдабұлфеномендізерттеудіңекітүрлі бабы бар. Біріншісіазаматтыққоғамдыәлеуметтікәмбебап категория ретіндеқарастырады. Бұлұғымғаолармемлекетке, өкіметқұрылымдарынақарама-қарсықойылғанқоғамдыққарым-қатынастардыңбүкілжиынтығынсыйғызады. Екіншілеріазаматтыққоғамұғымыныңмағынасынашынайыбатыстықфеномендіжатқызады да, оны буржуазиялық (нарықтық- демократиялық) қарым-қатынастардыңқалыптасуыменбайланыстырады. Азаматтыққоғамдепадамныңжекетұлғасыныңжәнебейресми, мемлекеттікемесқоғамдықұйымдардыңдамуынақолайлыжағдайтуғызатынәлеуметтіктәртіптүрінайтады. Аталғанмемлекеттікемесұйымдардыңіс-әрекетіарқылығанажекеадамсоциумның, әлеуметтің даму жолынаәсерінтигізеалады. Сондықтан да азаматтыққоғамдыкоммуникацияның, қарым-қатынастыңөзіндікерекшеформасыдепқарастырса да болғандай, себебіазаматтыққоғамарқылымемлекет пен азаматарасындағысұхбатжүзегеасады. Азаматтыққоғамөкімет, билікқұрылымдарынантысқарыжатқанәлеуметтікбайланыстытанытады. Азаматтыққоғам аса дамығанэкономикалық, мәдени, саяси, құқықтыққарым-қатынастарболуынталапетеді. Егербізмемлекеттібилік институты, бақылаужәнежазалаукөзіретіндеқарастыратынболсақ, ондаазаматтыққоғамдыоғанқарама-қарсықұрылымретіндеабсолюттіеркіндік — анархия дептүсінудұрысемес. Шындығындаәлеуметтікбіртұтастықтықалыптастыратын осы екібөлікбірін-бірітолықтыраотырыпөмірсүреді. Мемлекетсізазаматтыққоғамжоқ. Онсызретсіздік, төртіпсіздік, хаос, ұйымдаспағандық, ыдырауғанамүмкін. Және де, керісінше, дамымағаназаматтыққоғамсыздемократиялық, құқықтықмемлекет те жоқ, тек зорлық-зомбылық, басыбайлық, тирания ғана бар. Азаматтыққоғамныңпайдаболуыніс-әрекеттіңсубъектісіретіндегіазаматтыңпайдаболуыменбайланыстыратынкөзқарастар да жоқемес. Азаматбелгіліқұқықтар мен міндеттергеиеболғаніс-әрекетсубъектісі. Азаматтыққоғамды осы тұрғыдантүсіндірудіңбастамасыантикалық полис феноменіменбайланысты. Азаматтыққоғам - олжекетұлғаныңнегiзгiқұқықтыры мен еркiндiктерiзаңжүзiндеқамтамасызетiлетiнжәнесаясиқорғалатын, мемлекеттентысқатынастарсаласыүйлесiмдiдaмығaнқoғaм. Оны iшкiмемлекеттiкқaтынacтapдыңдамуынаықпалжасайтынадамдартоптарыныңұйымдасқанәpeкeтiретiнде де aнықтayғaболады. Қoғaммүдделерiнебағытталғаназаматтықбастамаазаматтыққoғaмныңмаңыздыбелгiсiболыптабылады. Дамығандемократиялықмемлекеттер, соныменқатарөркендегеназаматтыққoғaмaдap да болыптабылады. Соныменбiргеазаматтыққoғaмныңдамуынабағытталғантүрлiәлеуметтiктоптардыңнемесежекеазаматтардыңбастамалары (азаматтықбастамалараталынатын) мемлекетарқылықабылданадыжәне оны жетiлдiретүceai. Дамушыжәне «өтпелi экономика» мемлекеттерiнежататынелдердежағдайбiршамабасқаша. Coңғыларыазаматтықбастамалармемлекетқұрылысыныңтiкелеймiндеттерiшектерiненшығыпкeтyiнeбайланыстыазаматтықбастамаларғакүдікпенқарайды.
«Бүкiладамзатүшiнжарқынболашаққаүмiтберетiнбiрден-бiржол, олөзараiс-қимыл мен ынтымақтастықжолы, мұндaбарлыққoғaмдықкүш-жiгерлер - мемлекеттер, жеке сектор, бiлiмберетiнжәнезерттеумекемелерi, барлықнысандағыазаматтыққoғaм - нақты, қолжететiнмaқcaттapғaұмтылуүшiнөзкүштерінбiрiктiредi.» (БҰҰ Бас Хатшысы Кофи Aннaнныңұйымныңқызметiтуралыесебi, Бас Ассамблея, Нью-Йорк. 6 қыркүйек 2001 жыл
Азаматтықбастамалар тек елеуciзшамадағaнaмемлекетарқылықабылданады: мемлекетмұндайбастамалардыөзiнiң даму үлгiлерiнекөшiругеқабiлетсiз. Мемлекет пен азаматтыққoғaморганикалықжүйеэлементтерiретiндеемес, ал тек ресмитурдеғaнaөзараiс-қимылжасайды: оларөзаратiптiбелгiлiбiрқарама-қайшылыққа да барады.
Азаматтыққoғaмның даму қажеттiлiгi тек демократия қажеттiлiктерiменғaнaмәжбүрленбейдi, олсоныменқатарэкономикалықсипат та алады: кәсiпкерлiкқызметбастамалары, әcipeceшағынжәне орта бизнес салалары, тек жеткiлiктiтүрдедамығаназаматтыққоғамдаберiлетiнмүмкiндiктерментiкелейбайланысты.
Азаматтыққoғaмныңқалыптасужәне даму процесiүшіншісектордыңдамуыментығызбайланысты.
Үшiншi сектор - бұлөзмақсаттарынмүдделербойыншаклубтарда, кәсiбиодақтарда, әлеуметтiкқозғалыстарда, одақтардаicкеасыратынepiктiазаматтарданқұралатынөзiн-өзiбасқаратын сектор (депанықтамаберіледі – SourcebookonBuildingPartnershipswithCivilSocietyOrganizations. UNDP, 2002)
Азаматтыққoғaмныңажырамасқұрамдыбөлiгi бола отырып, «үшiншi сектор» елдегiқоғамдық-саясипроцестердi ары қарайдемократияландыруғаоңықпалынтигiзедi. Мемлекеттiңдемократиялықжүйесiәзipшедамымайoтырғанжағдайда, дәл осы бейүкiметтiкұйымдарарқылыазаматтыққoғaмкөбiнеiлгерiдамыпотырады.
«Бейүкіметтікұйымдарды» мемлекеттікемесұйымдардеп те аударады
9. Мемлекет түрлері
Мемлекем құрылымы бойынша келесі түрлерге бөлінеді:
Унитарлық (лат. unitas — біртұтас, біріккен) құрылыста саяси билік бір орталыққа бағынады, мемлекет ішінде өз алдына бөлек басқа құрылымға жол берілмейді. Оның территориясы, конституциясы бір болады.Мемлекеттік биліктің жоғары органдар жүйесі, азаматтығы ортақ. Мысалы, Италия, Франция, Қазақстан т.б. осы түрге жатады.
Унитарлы мемлекет - әкімшілік-территориялық бірлестіктердің саяси дербестігі болмайтын мемлекеттік құрылыс түрі. Мемлекеттік құрылысқа келесі сипаттамалар тән: елдің бүкіл территориясында тең жүретін біртұтас конституция; заңды күші бүкіл территорияға таралатын жоғарғы мемлекеттік билік органдарының біртұтас жүйесі; біртұтас құқық жүйесі; биліктің муниципалды органдарының жалпы мемлекеттік органдарға бағынуы.[1]
Федерация (лат. foederatio — одақ, бірлестік) — белгілі бір саяси тәуелсіздігі бар, бірнеше мемлекеттік құрылымдардың бірігіп одақтық жаңа бір мемлекетті құруы.Федерация мен оған кіретін субъектілердің міндеттері арасындағы айырмашылықтар жалпымемлекеттік конституциямен реттеледі. Әр субъектінің өзінің жоғарғы билеу (заң шығарушы, атқарушы, сот органдары болады). Мұндай мемлекеттерге АҚШ, Алмания, Малайзия, т.б. жатады.
7.Құқықтық мемлекет
Құқықтық мемлекет - бұқаралық-саяси биліктің ұйымдастырылуы мен әрекет етуі және оның құқық субъектілері ретіндегі индивидтермен өзара қатынасынын құқықтық формасы
Құқықтық мемлекет деп демократиялық жолмен қабылданған заң үстемдік ететін, оның алдында бәрі де тең саналатын, жеке адамныц құқығы жан-жақты қамтамасыз етілетін мемлекеттік құрылысты айтады.
Құқықтық мемлекеттің негізгі принциптері:
Құқықтық заңның жоғарылығы;
Жеке тұлғаның ар-намысы, құқықтары мен қызығушылықтары, бостандығын мемлекет тарапынан қорғау және кепілдік беру;
Жеке тұлғаның және мемлекеттің өзара жауапкершілігі;
Биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот болып үшке бөлінуі;
Заңның орындалуын тиімді бақылау формалары;
Құқықтық мемлекет белгілері:
Үкіметті заң шығарушы, атқарушы, сот жүйесі арқылы жіктеу;
Мемлекеттің өзі және органдары заңға байланысты;
Мемлекеттік және мемлекеттік емес институттардың қызметтері мен өкіметтігін шектеу;
Заңның қоғам өмірінің барлық саласында жоғары тұруы;
Заңдылықты сақтауды қадағалау мен бақылаудың тиімді формаларының болуы;
Мемлекет пен жеке адамның өзара қатар жауапкершілігінің болуы.
10.Мемлекет: ұғым тарихы және оны зерттеу әдістері. Әлемдік саясаттану қоғам өміріндегі мемлекеттің пайда болуы туралы. Мемлекеттің пайда болуының негізгі концепциялары: теологиялық және патриархалдық, қоғамдық келісім теориясы (Гоббс, Ж.Ж.Руссо), «күш көрсету теориясы» (Гумпилович Л.), марксистік.
Мемлекет қоғамның саяси жүйесінің универсалды және негізгі институты ретінде. Оның басқа саяси институттардан – саяси ұйымдар мен қозғалыстардан айырмашылығы. Мемлекет белгілері: жария билік, егемендік, жалпылық, территория, тұрғындары, мемлекетік аппарат, салық жинау құқығы.
Мемлекет функциясының классификациясы. Әр түрлі елдердегі оларды жүзеге асырудың ерекшеліктері. Либерализм, плюрализм, марксизм, анархизм және кейнсиандық қоғамдағы мемлекет ролі туралы. Саяси мәселелерді шешу – мемлекеттің қызметінің ең қиын әрі жауапты сферасы. Қазіргі әлемдегі мемлекет эволюциясының тенденциясы. Қазіргі сайлау жүйесі, әлемдік тәжірибедегі сайлау. Мемлекеттік басқару органдары. Мемлекеттік аппараттың ролі мен функциясы. Қазіргі заманғы мемлекеттің негізгі функциялары.
«Билікті бөлшектеудегі» заң шығарушы, атқарушы және сот жүйесінің өзара қарым-қатынасы. Құқықтық мемлекет және қоғамдағы ролі. Құқықтық мемлекет: пайда болу тарихы мен қазіргі зерттеу бағыттары. Демократиялық мәні мен принциптері. Құқықтық мемлекетті ұйымдастыру, негізгі белгілері және критерийлері. ҚР-нда құқықты мемлекеттің қалыптасу мәселесі.
Азаматтық қоғам – қазіргі саяси ғылымның негізгі түсініктерінің бірі. Азаматтық қоғам – мәселенің тарихы, мәні және ұғым мазмұны, экономикалық негізі және саяси критерийлері. Құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның өзара байланыс диалектикасы.
Азаматтық қоғамның қызмет ету және өзіндік дамуының шарты: демократиялық мемлекеттік құрылымдардың болуы, жалпыға ортақ нормалар (ережелер) мен процедураларды, заңдарды мемлекеттің қатаң ұстануы; қоғамда әр алуан дамыған әлеуметтік құрылымдардың болуы; тұлғаның әлеуметтік, интеллектуалдық, психологиялық дамуының жоғарғы деңгейі; сондай-ақ мәдениеттің және саяси мәдениеттің жоғарғы деңгейі.
ЛИБО МАЛЕНЬКИЙ ЕСТЬ
Мемлекет дегеніміз – оның барлық азаматтары үшін міндеттілік сипаты бар, мемлекеттік биліктің көмегімен белгілі бір аумақта қайсыбір халықты ұйымдастыруға және оның өмірін басқару үшін құрылған негізгі саяси институт
Азаматтық қоғам. Азаматтық қоғам деп мемлекеттік құрылымнан тыс қалыптасатын әлеуметтік экономикалық және мәдени-рухани қоғамдық қатынастардың жиынтығын айтады.
Азаматтық қоғамда төмендегідей азаматтық құқықтары жүзеге асырылады:
- ұлттық-этникалык, саяси, діни, жастық, жыныстық белгілері бойынша қандай да болсын алалаушылыққа жол берілмейді;
- жеке тұлға мен азаматтық абыройы болып саналатын пәтер үйі мен мүлкі, мамандық таңдау еркіндігі, тұратын мекенін анықтау, ел-жұртқа келіп-кету, хатта жазылған және телефонмен сөйлеген сөз кұпиялылығы, сөз, баспасөз және хабарлама бостандығы заң жүзінде сенімді қорғалады;
- адам өзінің көзқарасы мен рухани мүдделерін өзі шешеді;
- азаматтық құқықтар сот органдары мен қоғамдық ұйымдар жағынан толық қорғалады
8.Мемлекеттің мәні мен генезисі
Мемлекеттің пайда болу себептері, белгілері
Мемлекет деген ұғым бірнеше мағынада қолданылады.
Біріншіден: қоғамды басқаратын аппарат. Себебі «үкімет» деген ұғымға сай. Екіншіден: қоғам мүшелерінің ассоциациясы. Мұнда «халық», «ел», «қоғам» сөздеріне сәйкес.
Мемлекет саяси жүйенің негізгі бөлігі болып саналады. Мемлекет алғашқы қауымда болған жоқ. Себебі алғашқы қауымдық құрылыста теңсіздік болған жоқ. Құл иеленушілік құрылыста мемлекет пайда болды, себебі өмірге басқарушылар мен бағынушылар келді. Мемлекеттің пайда болуы туралы әр түрлі анықтамалар бар:
Патриархтық теория. Оның негізін салушы XVIII ғ. өмір сүрген ағылшын ойшылы Роберт Филмер. Ол мемлекеттің пайда болуын рулардың тайпаға, тайпалардың одан үлкен қауымдастыққа, олардың одан әрі мемлекетке дейін бірігуінен деп санайды.
Қоғамдық келісім теориясы. Негізін салушылар: Т.Гоббс, Г.Гроций, Ж.Ж.Руссо. Мемлекет тәуелсіз әмірші мен оның қол астындағы адамдардың келісімі арқылы пайда болды.
Теологиялық теория. Негізін салушылар: А.Августин мен Фома Аквинский. Мемлекет құдайдың құдіретімен пайда болған.
Зорлық жасау теориясы. Негізін салушылар: Е.Дюринг, Л.Гумплович, К.Каутский. Мемлекет бір елді екінші елдің басып алуының нәтижесінде арасындағы қатынастарды реттеу үшін пайда болды.
Географиялық теория. Негізін салушылар: А.Гатцель, В.Соловьев, Б.Чичерин. Мемлекеттің пайда болуы географиялық ортаның өзгешеліктерінен деп түсіндіреді.
Психологиялық теория. Адамдарға бағыну мен құлшылық ету қажеттігі мәңгі бақи тән болған дегенді айтады.
Марксистік теория. Мемлекет жеке меншік пен таптың пайда болуынан туған дейді. Яғни, экономика жағынан үстем болып тұрған таптың мүддесін қорғап, басқа таптардың қарсылығын басу үшін керек дейді.
Шетелдік зерттеушілер мемлекеттің мәнін таптық күресті бітістіруде, татуластыруда деп біледі. Қоғамға қауіпті әлеуметтік шиеленістерді асқындырмауға тырысып және оларды бейбіт саяси жолмен шешу үшін мемлекет негізгі әлеуметтік топтар арасындағы қатынастарға белсене араласып, ортадағы әділ төреші сияқты болуы керек дейді.
Қорыта келе, мемлекет деп – белгілі бір аумақ шеңберінде адамдардың әлеуметтік топтар, таптар мен бірлестіктердің қатынастары мен қызметтерін ұйымдастыратын, бақылайтын қоғамның саяси жүйесінің негізгі элементін айтамыз.
Мемлекет мәнін түсіндіру мемлекет және құқық теориясының негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Мемлекет мәні - бұл осы құбылыстағы оның мазмұнын, мақсатын, қызмет етуін анықтайтын негізгілердің біреуі.
Мемлекет мәнін анықтауда қолданылатын тәсілдер:
- таптық;
- жалпы әлеуметтік.
11). Мемлекеттің қызметтері (ішкі, сыртқы).Мемлекет функцияларының (қызметтерінің) түрлері. Мемлекет функция-ларын түрлерге бөлуді əртүрлі негіздер бойынша жүзеге асыруға болады:
а) əрекет ету ұзақтығына қарай функциялар тұрақты жəне уақытша болып бөлінеді. Тұрақты функциялар мемлекет дамуы-ның барлық кезеңдерінде жүзеге асырылса, уақытша функциялар төтенше сипаттағы белгілі бір міндетті шешумен өз əрекетін жояды.
ə) маңыздылығына қарай – негізгі жəне қосымша функциялар;
б) қоғамдық өмірдің қай саласында жүзеге асырылуына бай-ланысты – ішкі жəне сыртқы функциялар.
Мемлекеттің ішкі функциялары – оның алдында тұрған ішкі міндеттерді шешудегі қызметінің негізгі бағыттары. Ішкі функ-цияларға мыналар жатады: адам жəне азамат құқықтары мен бос-тандықтарын қорғау, құқықтық тəртіпті қамтамасыз ету функция-сы, экономикалық функция, салық салу функциясы, əлеуметтік қорғау функциясы, экологиялық функция жəне мəдени функция.
Мемлекеттің сыртқы функциялары – оның алдында тұрған сыртқы міндеттерді шешуге байланысты қызметінің негізгі бағыт-тары. Сыртқы функцияларға мыналар жатады: мемлекетті қорғау функциясы, бейбіт тəртіпті сақтау функциясы, басқа мемлекеттер-мен одақтасу функциясы жəне т.б.
12) Мемлекеттің құрылымы мен элементтері.Мемлекеттікқұрылымынабайланыстыунитарлы (латын. unitas — бірлік) жәнефедерациялы (латын. foederatio — одақ, бірлестік) мемлекеттердіажыратады. Унитарлымемлекеттердеәкімшілік-аумақтықбірліктертікелейорталықүкіметкебағынады, ортақзаңжүзегеасырылады. Унитарлымемлекеттерқатарына Италия, Франция сияқтыреспубликаларменқатар, Жапония, Ұлыбританиятәріздіконституциялықмонархиялар да кіреді. Федерациялымемлекетжағдайындаоныңқұрамынаенетін федерация мүшелерініңбелгілібірсаяси, экономикалықдербестігіболады. Бірыңғай (федералдық) заңдарыменжәнебасқаруоргандарымен, ортақәскерменқатар, федерация мүшелеріндемемлекеттікбиліктіңбарлықбелгілері (ту, әнұран, конституция, парламент, атқарушыбилікжүйесі) бар. Дүниежүзіндегіфедерациялар саны 20-дан асады.
Федерациялардыңәкімшілікқұрылымдарыреспубликалар, провинциялар, штаттар, жерлержәнет.б. түрдеболуымүмкін. АҚШ пен РесейФедерациясыннағызфедерацияныңүлгісідеугеболады. АҚШқұрамына 50 штат пен Колумбия Федерациялыокругіенеді. Америкалықтаржалпыфедералдықзаңдарменқатар, өздерітұратынштаттыңзаңдарына да бағынуытиіс. 47 штаттыңжері 3 мыңграфтыққа, ал оларөзкезегінде 17 мыңтауншип (қалалыжерлер) пен 18 мыңмуниципалитетке (ауылдықокругтер) жіктеледі. Ал РесейФедерациясықұрамына 21 республика, 46 облыс, 9 өлке, 4 автономиялық округ, 1 автономиялықоблыс, екіфедералдыққалаенеді.
Саясикартадафедерациялымемлекеттер, негізінен, ұлттық-этностықерекшеліктерге (РесейФедерациясы, Үндістан, Нигерия жәнет.б.) немесемемлекеттіңқалыптасубарысындағытарихи-географиялықфакторларға (АҚШ, Канада, Бразилия) байланыстыпайдаболды.
| 13.) «Құқықтық» және «әлеуметтік» мемлекет Әлеуметтікмемлекетдегеніміз – барлықбайлығын, ішкімүліктерінұстаныпотырғансаясижәнеэкономикалыққағидаларынелтұрғындарыныңтұрмысынжақсартуға, қоршағанортанықорғауға, білімалуғакерекмүмкіндікжасауға, денсаулықсақтаужүйесінжоғарыдеңгейдеқалыптастыруғажұмсапотырғанмемлекет. Әлеуметтікмемлекеттіңпайдаболуы – құқықтықмемлекетқұрупринциптерініңрөлінтөмендеткен (әлсіреткен) жоқ. Жекетұлғаныңазаматтыққұқығыменбостандығыныңбасымдылығы – демократиялықмемлекеттіңде, әлеуметтікмемлекеттіңдеөмірсүруініңнегізіболыпқалабереді. Дегенмен, әлеуметтікмемлекетөзініңөркендеужолында, қоғамныңәрбәрмүшесініңтіршілікетуінелайықтыжағдайжасауүшінзаңдытүрдежарияланғаназаматтыққұқықпенбостандықмазмұныныңшынайыкеңеюінеұмтылады. Әлеуметтікмемлекеттіңмәніменмақсаты – қоғамдағыбейбітшілікпентатулықүшінжағдайжасау, әлеуметтіксеріктестікинституттарындамыту, еңбекшілергеәділеттіделайықтыеңбекақытөлеуқұқығынажәнеқауіп-қатерденқорғауғакепілдемеберу. Осындаймемлекеттіқұрудыңміндеттішарты – саясижәнеэкономикалықбилікбөлісіболыптабылады. Бұлменшіктүрініңәралуандығынабайланысты. Әрбірадамнақтықандайдаболсынкәсіпорынқызметінпайдалануғаерікті: мемлекеттік, кооперативтікнемесежекеменшіктік. Құқықтымемлекет - бұладамменазаматтыңқұқықтарменбостандықтарыныңтолықтүрдеқамтамасызетілуінежәнеқұқықбұзушылықтардыболдырмаумақсатындамемлекеттікбиліктіқұқықпенмейліншебайланыстыруғажағдайжасаушысаясибилікұйымы.І Құқықтықмемлекеттіңмәнінқарастырудаоныңнегізгіекіжағын (екінегізгікағиданы) бөліпқарастыруғаболады: 1) мазмұндыжағы - адамменазаматтыңқұқықтарыменбостандықтарынмейліншетолықкөлемдеқамтамасызетудентұлғаүшінқұкықтықынталандырурежимінорнықтыруданкөрінеді; 2) формальды-заңдыжағы - мемлекеттікбиліктіқұқықпенбайланыстырудан, мемлекеттікқұрылымдарүшінқұқықтықшектеурежимінорнықтыруданкөрінеді. Соныменқатар, құқықтықмемлекеттіңкағидасынамыналардажатады: - биліктізаңсызпайдаланудыболдырмаумақсатындаонызаңшығарушылық, атқарушылықжәнесоттармақтарынабөлу; - заңныңүстемдігі, яғни, биліктіңжоғарыорганыменбарлықконституциялықтәртіптердісақтайотырыпқабылданғанзаңатқарушылықбилікактілеріменжоққашығарылуы, өзгертілуіжәнетоқтатылуымүмкінемес; - мемлекетпентұлғаныңөзаражауапкершілігі; - қоғамдағықұқықтықсанаменқұқықтықмәдениеттіңжоғарыдеңгейі; - азаматтыққоғамныңболуыжәнетарапынанқұқықсубъектілерініңзаңдардыорындауынабақылаужүргізілуі. |
14. Саяси партия - мемлекеттікбиліктіқолғаалуғанемесебилікжүргізугеқатынасуғабағытталған, ортақмүдде, бір идеология негізіндеқұрылғанадамдардыңеріктіодағы; қандай да біртаптыңнемесеоныңқабатыныңмүдделерінкөрсететін, белсендіжәнеұйымдастырылғанбөлігі.[1]
АлғашқысаясипартияларЕжелгі Грекияда пайдаболған. Ал қазіргібіздіңтүсінігіміздегісаясипартиялар Еуропада XIX ғ. II жартысындапайда бола бастаған. Бірақсаясипартияларбірденкөпшілік, бұқаралық партия бола калғанжоқ. Мысалы, немісойшылы М.Вебер саясипартиялардыңдамуындакелесікезеңдердіатапкөрсеткен:
1) аристократиялықүйірмелер;2) саясиклубтар;3) көпшілікпартиялар.
Саяси партия қызметтері: - саясипартиялардыңнегізгіміндеттерініңбірі - қоғамдықмүдделердіжинақтау мен олардысаясишешімдердіқабылдаужүйесішеңберінеұйымдасқанжәнебағытталғантүрдеенгізу. Саясипартияларбилікүшін бәсекелестік күрестеқоғамдыққолдаудыжұмылдырушықұралретіндеқызметжасайды. Партиялықжұмылдыруарқылыазаматтарқазіргізаманныңсаясиүрдісініңбелсендімүшесінеайналады, яғниіріктеуқызметінатқарады. Партияларқоғамдықмүдделердіқалыптастыруда да белгілірөлатқарады.
Саяси партиялардың жіктелуі: - М.Дюверже сайлаушылар мен белсенділер санына байланысты:
а) маманданған;ә) бұқаралықдепжіктейді.
Маманданғандепқатарындасайлаушылардың 10%-дан кеміғанаболатын, мүше саны аз партияныайтады. Бірақолұйымдастырылуыменжәнетәртібіменкөзгетүседі. Бұқаралықпартияда оны үнеміжақтапдауысберетін сайлаушылары, мүшелері, белсенділері көпболады. Бірақолардыңресмимүшелеріболмайды.
Саясижүйедегірөлі мен іштейұйымдасуынабайланыстысаясипартияларды 4 түргебөледі:
1) авангардтық партиялар. Олардыңұйымыжоғарыорталықтануменсипатталады, өзініңбарлықмүшелерініңпартияныңжүмысынабелсендіқатынасуынталапетеді;
2) сайлаушылар партиясы. Олардыңнегізгімақсатыүміткерлердіңсайлаунауқанынұйымдастыру: қаржы жинау, үгітжүргізужәнет.б.;
3) парламенттік партия. Олнегізгіекіқызметтіатқарады: сайлауғадайындалужәнепарламенткебақылаужасау;
4) қауымдастық партия. Оладамдардыбелгілібірсаясижолдыұстанғандығынақарайемес, ортақ көзқарас, ұқсасмүдделерінеорай, маңыздымәселелердіортақталқылауүшінбіріктіреді.
Партиялардытаптықнегіздежіктеу: жүмысшылар, шаруалар, буржуазиялық. Саясижүйедегірөлінебайланысты: парламенттік, сайлаулық, жетекшіжәнемақсаттықдепжіктелуі.
Саясипартиялардыңолигархизациялануы: Саяси партиялардың олигархизациялануы - [грек, oliga- гсЫа - азшылық билігі] - партиялар дамуына тән үрдісті негіздеу: әлеуметтік ұйымдарды басқаруда демократиялық түрдегі ұйымдардан қатаң бюрократиялық аппаратқа көшу. Бұл теорияның негізін қалаушылар М.Острогорский (1854-1912) және Р.Михельс (1876- 1936).
М.Острогорский өз еңбегінде партия қызметін талдауда бұқаралық партияларды бюрократиялық ұйымдарға айналдыратын биліктік құрылымдарды көрсеткен. Р.Михельстің зерттеу нысаны неміс социал-демократиясы болғанына қарамастан, жалпы қорытындылар партия институтына қатысты жасалды.
15. Саяси партиялардың негізгі қызметтері:
– саяси идеологияны қорытып шығару, өзінің мақсаты мен міндетін анықтап алу;
– мемлекеттік билікті жүзеге асыруға қатысу;
– партияның саяси жүйені қалыптастыруға және оның бейімделуіне қатысуы;
– мемлекет және азаматтық қоғам арасындағы звеноның қызметі;
– артикуляция қызметі, яғни үлкен әлеуметтік топтың, бөліктердің, таптардың және т.б. мүддесін анықтау, қалыптастыру және дәлелдеу;
– саяси санаға, мәдениетке, дүниетанымға сәйкес келетін қоғамдағы қоғамдық пікірді қалыптастыру қызметі;
– қоғамдық пікірді үнемі зерттеп білу;
– саяси әлеуметтендіру және жұмылдыру қызметі, яғни партияның әлеуметтік базасын кеңейту туралы үнемі қамқорлық жасау, өзінің мүшелері мен жақтастарының саяси көңіл-күйін қолдау, сол партияның саяси желісін олардың мойындауы, халықты белгілі бір құндылықтар мен дәстүрлер рухында тәрбиелеу, саяси құндылықтарды өсіп келе жатқан ұрпаққа беру, қоғам мүшелерін, жастарды саяси өмірге тарту;
– қайта жаңғырту қызметі, яғни партияның өзі үшін, сол сияқты басқа ұйымдар үшін кадрларды іріктеп алу, тәрбиелеу және тағайындау;40
– саяси элитаны қалыптастыру қызметі, яғни партия тек кадрларды іріктеп алмайды, сонымен қатар кадрларды дайындайды, олардың бойына қоғамдық-саяси қызметті сіңіреді, белгілі тәжірибені және беделді береді;
– партияның ішкі жұмысының стилі мен әдісін жетілдіру.
Партияларды саралаудың көптеген критерийлері бар: қызметінің әлеуметтік ортасы бойынша, қызметі бойынша, идеологиялық бағыт-бағдары бойынша және т.б. Мәселен, марксшілдер партияны саралаудың негізгі критерий деп партияның таптық табиғатын санайды, институционалдықкөзқарастың жақтастары ұйымдастырушылық-құрылымдық критерийді пайдаланады, функционалистер партияның барынша айқын байқалған қызметін негізге алады, ал либералдық бағыт үшін партия мүшелерінің идеологиялық және саяси байланысының сипаты басты болып саналады