IV л е к ц и я: Коми кыв кыдз и школаын велöдан предмет
1. Коми кыв кыдзи школаын велöдан предмет.
2. Велöдан подувъяс (принципъяс)
3. Коми кыв грамматика да гижанногö велöдан сюрöс (ЗУН)
1. Коми кыв кыдзи школаын велöдан предмет.
Чужан кывлöн коланлуныс мортöс велöдöмын, воспитайтöмын, олöмлысь мичлун петкöдлöмын вывтi ыджыд. Ставторъяс морт заводитö велöдчыны ас чужан кыв пыр.
Чужан кывйöн вöдитчигöн да сiйöс велöдiгöн сöвмö мортлöн вежöр, морт велалö стöча да бура вöдитчыны кывйöн, велöдчö вöдитчыны дженьыд да кузь сёрникузяясöн, йитлыны найöс аслас серниын; велалö логика да мöвп боксянь колана ногöн лöсьöдны текст; тайö и тыр ногсöн кывзыны да лыддьысьны велöдчöм; кывлысь тэчас да олан-сöвман законъяс гöгöрвоöм; тайö и кывлысь мичлун донъялöм – мичаа сёрнитöм, каллиграфия боксянь бура гижöм, литература боксянь сяма гижöдъяс вöчны видлöм.
Теориялöн иныс да ыдждаыс (фонетика, грамматика, морфемика, кыв артманног, гижанног, вежöртас да с.в. йитчöма школа сикаскöд да челядь арлыдкöд. Челядь локтöны школаö кыв тöдöмöн нин. Школалöн могыс – туявны да видлавны челядькöд тырбура сöвмöм коми кыв да сёрни, тöдмöдны сылöн аслыспöлöслунъясöн, законъясöн, донъявны найöс наука теория боксянь, видлавны сiдзжö и ассьыныс челядьлысь сёрни. Практика могъясöн лоö челядьлысь вылын сёрни культура гöгöрвоöдöм да сöвмöдöм.
Талунъя коми кыв предмет синтетическöй, сiйö öтлаалö кыв наукалысь став юкöнсö, а сiдзжö сёрни культура. Татшöм öтвывтöм предметыс нуö куим сикас функция: а) кывлысь система, законъяс да правилöяс йылысь юöр (информация); б) челядь вежöр сöвмöдöмын вылын тшупöда абстракцияясöн вöдитчыны велöдöм; в) кывйöн практическöя вöдитчöмлы колана подувъяс сетöм. И тайö куим функцияыс топыда йитчöмаöсь öта-мöдыскöд; медводдза функцияыс – шöр функция челядьöс велöдöмын.
Школаын коми кыв велöдöм вöлi панöма Октябр революция бöрын.
Талунъя коми кыв предмет зiльö сетны челядьлы тöдöмлунъяс сёрни культураысь, сёрни сöвмöдöмын риторикаысь, текст теорияысь, кыв теорияысь.
2. Велöдан подувъяс (принципъяс)
- мича да литература коми кыв вылын челядьöс велöдöм
- коми кыв роч кывкöд вочаалöмъяс, мед челядь велалiсны аддзыны кык кывйысь öткодьлунъяс да торъяланторъяс, интеграция подув
- коми литература да фольклоркöд йитöд кутöм
- велöдöмын коммуникативнöй да функциональнöй нырвизь кутöм
- теория да практика костысь лöсялана пай кутöм
- велöдчыны велöдöмын «деятельностный подход», либö «учебная деятельность» вылö пуктöмöн
- выль методъяс да технология элементъяс пыртöм: «учебное сотрудничество», проблемнöя велöдöм, проект метод, туялана метод да мукöд
- уна сикас удж сикасъясöн да ногъясöн вöдитчöм
- челядь асшöр уджöн веськöдлöм да уджалан кужöмлунъяс сöвмöдöм
3. Коми кыв грамматикаö да гижанногö велöдан сюрöс (ЗУН)
Улыс классъясын морфология юкöнысь челядь велöдöны эмакыв, кывберд, кадакыв, морта нимвежтас, кывбöр да кывйитöд. Мукöд кывсикасъяс теория боксянь велöдсьöны шöр школаын. Эмакыв, кывберд да кадакывкöд тöдмасьöм сiдзжö доралöма некымын грамматика вежöртасöн: эмакывлöн – лыд, вежлöг (выль уджтас серти нимтан вежлöгын асалан –öй, -ыд, -ыс суффикасъяс), кывбердлöн – кыввор вежöртасъяс да юалöм, кадакывлöн – лыд, кад, морт (выль уджтасын – инфинитив).
Синтаксис юкöнысь челядь тöдмасьöны кывтэчасöн да сёрникузяöн. Колö кужны аддзыны сёрникузяысь кывтэчас, сетны юалöм йитчана кыв дорö, лöсьöдны кывтэчас, тöдмавны сюрöса кыв. Сёрникузяяс колö кужны тöдмавны шуанног да висьталан мог серти, аддзыны да лöсьöдны сёрникузя, аддзыны сюрöса да сюрöстöм юкöдъяс, грамматика подув, дженьдöдны да паськöдны сёрникузя, шуавны колана интонацияöн, практическöя кужны торйöдны прöстöй да сложнöй сёрникузя, öтсяма юкöдъяс костын да сложноподчиненный сёрникузяын кöнi, кор, кыдзи, мый, союзнöй кывъяс водзын пуктыны чутiк.
Кыв состав да артманногысь челядь тöдмасьöны кыввуж, кыв вежлалан, кыв артмöдан суффиксъясöн, öтвужъя кывъясöн да медся кокни да ясыд тэчаса кывъяс артманногöн. Выль уджтас серти челядь тöдмасьöны в, л, й, к, м, т шыяс кыввужйысь усялöм морфонология петкöдчöмъясöн.
Улыс классын фонетика да графика кыв юкöнъясысь челядь босьтöны став тöдöмлун да кужанлунсö.
Гижанногысь грамотаö велöдiгöн на челядь тöдмасьöны графикаöн подуласьöм гижöм вылö:
- торъя шыпасöн шы пасйöм
- д′, з′, л′, н′, с′, т′ небыд шыяслысь небыдлун йотируйтöм е ё ю я и шыпасъясöн да ь пасйöм
- [дз] [дж] [тш] шыяс кык шыпасöн пасйöм: д+з, д+ж, т+ш
- чорыд д, з, л, н, с, т бöрын i да э гижöм
Гижанногöн примитöм правилöяс пиысь челядь тöдмалöны
- ас нимъяс ыджыд шыпассянь гижöм
- кывбöр эмакывъяскöд да нимвежтаскöд торйöн гижöм
- сложнöй эмакывъяс öтлаын да визь пыр гижöм
- рöм петкöдлысь сложный кывбердъяс öтлаын гижöм
- повторяйтчысь кыввужъя сложнöй кывбердъяс визь пыр гижöм
- паныд вежöртаса да матын вежöртаса кык кывйысь артмöм кадакыв визь пыр гижöм
- торйöдан ь, ъ йотируйтöм е, ё, ю, я водзын гижöм
Велöдан сюрöс сетöма уджтасын.
Литература
1. Коми кыв да лыддьысьöм. I-IV классъяслы уджтас. Сыктывкар. 200…