VIII л е к ц и я: Фонетика да графика велöдöм
1. Фонетика да графика велöдöмлöн коланлун, ин да могъяс.
2. Фонетика да графика велöдöмын лингвистика подувъяс.
3. Фонетикаысь да графикаысь удж пуктöм да котыртöм.
4. Фонетикаысь уджъяс.
5. Коми да роч кыв вочаалöм вылö уджъяс.
1. Фонетика да графика велöдöмлöн коланлун, ин да могъяс.
Фонетикаöн да графикаöн тöдмасьöмсянь заводитчö челядьöс школаын велöдöм. Грамотаö велöдöм кызвыннас подуласьö фонетика да графика тöдöмлунъяс вылö. Челядьöс колö велöдны кывзыны да кывны юрган сёрни да сёрни шыяс, торйöдны найöс öта-мöдсьыс, велöдны öткодявны (сравнивайтны). Челядь кö абу велалöмаöсь стöча вöдитчыны юрган сёрнилöн озырлунöн, налöн кö абу сöвмöма фонетика слух, найö кö оз сöстöма шуавны кутшöмкö шыяс, сэки налы сьöкыд лоö вуджöдны сёрни шыяс шыпасъясö да гижан сёрниö.
Та понда гижöдтöм да гижöда сёрни сöвмöдöмын фонетикаысь тöдöм да кужанлунъяслöн пайыс вывтi ыджыд:
А) фонетикаысь тöдöмлунъяс вылö мыджсьöны челядь, мед велöдчыны лыддьысьны да гижны первой классын,
Б) фонетикаысь тöдöмлунъяс вылö мыджсьöмöн челядь велöдчöны колана ногöн шуавны кывъяс (произношение),
В) фонетикаысь тöдöмлунъяс морфология да кыв артманногысь тöдöмлунъяскöд öтвылысь артмöдöны правильнöя гижöм вылö велöдöмын подув,
Г) фонетикаысь тöдöмлунъяс колöны и кывлысь лексика вежöртас тöдмалöм могысь (öткодь-ö вежöртасыс лöм да льöм, гöр да кöр, дзир да чир кывъяслöн?).
1 да 2 классын челядь босьтöны уна тöдöмлун фонетикаысь да графикаысь, мед сетны позянлун пыдiа тöдмасьны кывкöд. Улыс классъясын велöдан могъясöн лоöны:
- аддзыны кывйысь да торйöдны öта-мöдсьыс шыяс
- тöдмавны кывйын шыяслысь öта-мöд бöрся мунöмсö
- кужны торйöдны шы да шыпас
- колана ногöн шуавны шыяс
- тöдны нимъяссö шыпасъяслысь
- торйöдны гласнöй да согласнöй шыяс
- кужны торйöдны согласнöй шыяс гора да гортöм, небыд да чорыд вылö, тöдны налысь параяссö, кужны висьтавны паратöм шыяс да стöча шуавны найöс,
- кужны пасйыны небыд шыяслысь небыдлунсö е, ё, ю, я, и да ь шыпасъясöн,
- юклыны кывъяс слогъяс вылö.
2. Фонетика да графика велöдöмын лингвистика подувъяс.
Шыяс да шыпасъяс велöдöм подуласьö коми языкознание наукалöн фонетика да графика юкöнъяс вылö. Фонетика юкöнысь медтöдчана да медколана тöдöмлунъясыс шы, шы сикасъяс, слог да ударение йылысь.
Став шыясыс юксьöны кык ыджыд чукöр вылö – гласнöй да согласнöй шыяс. Коми кывйын 7 гласнöй шы: а, о, у, э, и, ы, ö. Гласнöй шыяс нуöны вежöртас торйöдан (смыслоразличительнöй) функция да артмöдöны слог. Гласнöйтöг слог оз овлы. Акустика серти тайö медгора шыяс. Гласнöй шуигöн тыясысь петысь сынöдыс некöн оз мытшась, шыыс артмö кокньыда, сiйöс позьö нюжöдны, сьывны. Коми кывйын 29 согласнöй шы. Тайö [б] [в] [г] [д] [д′] [ж] [з] [з′] [й] [к] [л] [л′] [м] [н] [н′] [п] [р] [с] [с′] [т] [т′] [ф] [ц] [х] [ч] [ш] [дж] [дз] [тш].
Школаын велöдiгöн став согласнöйсö сикасалöны чорыд, небыд, гора, гортöм серти да велöдöны та серти артман пара да паратöм шыяс. Чорыд шыяс: б в г д ж з л м н п р с т ф х ц ш дж тш.
Небыд шыяс: д′ з′ л′ н′ с′ т′ й ч дз (9 шы).
Чорыд-небыд серти параяс: д-д′ з-з′ л-л′ н-н′ с-с′ т-т′ дж-дз тш-ч,.
Гора шыяс: б в г д д′ ж з з′ й л л′ м н н′ р дж дз (17 шы).
Гортöм шыяс: к п с с′ т т′ ф х ц ч ш тш (12 шы).
Гора да гортöм серти параяс: б-п в-ф д-т д′-т′ ж-ш з-с з′-с′ дз-ч дж-тш.
Сонорнöй й л л′ м н н′ р согласнöйяслöн гортöм параяс абуöсь.
Рочысь пырöм гортöм х ц шыяслöн гора параяс абуöсь.
Согласнöй ф х ц шыяс пырöмаöсь роч кывйысь. [Щ] шы комиын абу.
Ударение. Ударение коми кывйын усьö медводдза слог вылас. Сiйö оз вежлась местанас. Ударение коми кывйын неуна торъялö роч серти: коми ударение музыкальнöй (рочын-силöвöй). Ударение вермö усьны быд гласнöй шы вылö. Ударениетöм гласнöй неуна векньыдджык, но кутшöмкö мöд шы вылö оз вежсьы кыдзи рочын.
Графика. Гижöда сёрниын сёрни шыяс петкöдчöны шыпас отсöгöн.
Коми кывйын 35 шыпас, найöс стрöга котыртöма алфавитö, алфавитын быд шыпаслöн эм аслас ним. Коми алфавит: а б в г д е ё ж з и i й к л м н о ö п р с т у ф х ц ч ш щ ъ ы ь э ю я.
Согласнöй шыяс шусьöны ö шы отсöгöн: бö вö гö дö…
Небыд да чорыд д-д′ з-з′ л-л′ н-н′ с-с′ т-т′ шыяс петкöдлыссьöны öти и сiйö жö шыпасöн д з л н с т. Точка и (i) гижсьö сöмын чорыд пара д з л н с т бöрын, став мукöд согласнöй бöрын паныдасьö роч и (ки, ми). Точкаа i кыв заводитчигöн оз гижсьы.
Куим согласнöй шы [дж], [дз], [тш] пасйыссьöны кык шыпас отсöгöн: дж, дз, тш.
Йота е ё ю я и отсöгöн петкöдлыссьö д′ з′ л′ н′ с′ т′ согласнöйяслöн небыдлуныс (зеп, сир, нюр). Кыв заводитчигöн, торйöдан ъ, ь бöрын да кыв шöрын гласнöйяс бöрын найö петкöдлöны кык шы: яр, ёсь, югыд, еджыд; медъеджыд, яръюгыд кöчьяс, ошъяс; тiян, дiюр.
Д′ з′ л′ н′ с′ т′ согласнöйяслöн небыдлуныс гижöдын петкöдлыссьö е ё ю я и, а сiдзжö ь отсöгöн: серам, пань, пась, визь, додь, пель, тшöть.
3. Фонетикаысь да графикаысь удж пуктöм да котыртöм.
Став шöр тöдöмлунъясыс фонетикаысь да графикаысь челядьлы сетчöны 1 классын грамотаö велöдiгöн. Но кыв наукалысь тайö юкöнсö некыдз оз позь шуны челядьöс велöдiгöн кокниöн, та понда быд классын (2, 3, 4, 5) челядь выльысь и выльысь вынсьöдöны да джудждаммöдöны тайö тöдöм да кужанлунъяссö, 5 классын паськалöны фонетикаысь тöдöмлунъяс морфонология явлениеясöн тöдмöдöм пыр (в-л вежласьöмъяс, й, к, м, т содтысян-усялан шыяс, шыяслöн аскодясьöм).
5 классын шыяс да шыпасъяс йылысь тöдöмлунъяс вайöдсьöны системаö, челядь тöдмасьöны найöс велöдан кыв наука юкöнъясöн, видлалöны кывъяс шуанног да гижöм боксянь, челядь тöдмасьöны транскрипцияöн.
Мед челядь оз вунöдны шы да шыпас йылысь тöдöмлунъяс, уджтас да велöдчан небöгъяс вöзйöны во чöж кадысь кадö уджавны та вылын. Фонетика да графика вылын удж колö йитны роч фонетика да графикакöд, видлавны найöс öткодьлун да торъялöмъяс пыр.
Улыс классъясын и шöр школаын коланаöсь уджъяс роч да коми фонетика, графика да шуанног öткодялöм вылын. Фонетика да графика зэв стöч наука юкöнъяс, на кузя позьö уна удж котыртны тест сямаöс, а сiдзжö юр вежöр ногöн (конкретизация, абстрагирование, исключение, обобщение, сопоставление, анализ, синтез, классификация, систематизация).
4. Фонетикаысь шыясöн да слогъясöн уджъяс
- кывйысь шыяс шуалöм (индалöм)
- кывйысь шы лыд тöдмалöм
- кывйысь шыяс стöча да ясыда шуалöм
- öта-мöд бöрся кывйысь шыяс стöча шуалöм
- мыйöнкö öткодь шыяс сикасалöм (гласнöй, согласнöй, небыд, чорыд, гора, гортöм)
- донъялöм серти шы тöдмалöм (тайö согласнöй, небыд, гора, паратöм -й)
- индöм шы донъялöм – гласнöй, согласнöй, гора-гортöм, чорыд- небыд, пара-паратöм
- сетöм шыяс гласнöй-согласнöй, гора-гортöм, чорыд-небыд серти сикасалöм
- öти сикаса шыяс мöд сикаса вылö вежлалöм да выль кывъяс артмöдöм: чорыд небыд вылö (нур-нюр, сур –сюр), гортöм-гора вылö (кос-коз, коз-гоз);
- вайöдны öткодь шы тэчас сикаса кывъяс (зыр – мыр – шыр, …);
- нуöдны водзö шыяслысь радсö: а, о, … ; г, з,ж, …
- сетöм шыяс пиысь лöсявтöм шы аддзöм: а, о, г, у.
- сетöм шыяс чукöръяс вылö юклöм: м, с, р, ш;
- сетöм кывйысь дзебсьöм кывъяс аддзöм: увтас – са, ув, тас, ва, тув, ус, ас;
- шы (слог) вежöмöн выль кыв артмöдöм да лыддьöм (метаграмма): ру→пу, сю, гу, ку;
- сьöкыда шусян согласнöй чукöра кывъяс шуалöм (кывпесан, чистоговорка): Татшöм вöрад тшакыд тшем, татшöм вöрад тшакыд эм;
- слогъяс вылö кыв юклöм;
- кывйысь слог лыд тöдмалöм;
-öти слог вылö сетöм кыв нюжöдöм: кер-керка-керкалань;
- öти слог вылö сетöм кыв дженьдöдöм: юрсигусь – юрси, тэрыба-терыб, гортса- горт, са;
- слоглысь сикас тöдмалöм – восьса, пöдса; öти шыа, некымын шыа;
- сетöм текстысь сöмын гора согласнöя (гортöм, чорыд, небыд) кывъяс индалöм.
5. Коми да роч кыв вочаалöм вылö уджъяс.
- коми да роч кывйын шыяс öткодялöм (роч Зина - коми Зина, зебра – зебра, Семён – Семен, роч Денис – коми Денис, роч Тюфяков – коми Тюфяков;
- коми да роч кывйын кывъясысь ударение öткодялöм (роч машина – коми машина, роч колесо – коми кöлеса);
- комиысь чорыд паратöм бвгкмпри шыяс роч параа, б′ в′ г′ к′ м′ п′ р′ шыяскöд кывйын вочаалöм; гижöда кывъяс колана ногöн лыддьöм да торъялан помка гöгöрвоöдöм: шуöй медводз рочöн, а сэсся комиöн берег, Киров, Рига, Минск, Пермь, Витебск да гöгöрвоöдöй, мыйöн торъялö шуöмыс роч да коми кывйын да мыйла?
Литература:
1. Русский язык в начальных классах. Теория и практика обучения. Под ред. М.С. Соловейчик. М., «Просвещение», 1993. С. 73-169.
1. Полякова Э.И. Связь «русский язык – коми язык» в национальной школе как одно из проявлений межпредметных связей в учебном процессе. – Развитие интеграционных процессов в педагогическом образовании. Тезисы и доклады. Материалы республиканской конференции. Сыктывкар 2002. С. 102 – 109.
2. Львов М.Р., Горецкий В.Г., Сосновская О.В. Методика преподавания русского языка в начальных классах. М., «Академия», 2002. С. 213-214 (наглядные методы).