Бл жерді ауызша айту керек

Ауіп-атер факторлары. ауіп-атер факторларыны мониторингі.

Ауіп –атер топтары.

Дріс).

Біз бірінші дрісте денсаулы деген ыма біршама тоталып кеткен бола -тынмын, енді сол денсаулыа сер ететін факторлар туралы айтым келеді.

Кптеген зерттеулерді орытындысы бойынша денсаулыа сер ететін факторлар, ол:

-Биологиялы- тым уалаушылы 20 пайыз райды

- Табии- оршаан орта факторлары-20 пайыз райды

- леуметтік- экономикалы – 50 пайыз райды

- Денсаулы сатау жйесіні дегейіне – 10 пайыз райды

 

1.Биологиялы факторлар ол тым уалайтын аурулар (гипертония, кзді нашар круі, психикаалы аурулар, одан баса анадан балаа берілетін барлы аурулар т.б.)

2. Экологиялы факторлар дегеніміз – организм шін ажетті немесе теріс серін тигізетін ортаны элементтерін айтамыз. Табиатта экологиялы факторларды серіне р трлі реакция береді

Факторлар ш негізгі топа жіктеледі: абиотикалы, биотикалы жне антропикалы.
а)Абиотикалы факторлар дегеніміз – организмдерге сер ететін бейоргани -калы ортаны жиынтыы. Олар – химиялы жне физикалы деп блінеді. Сол сияты жерді рельефі, геологиялы жне геоморфологиялы рылымы, ортаны сілтілік немесе ышылдыы, космосты сулелер т.б факторлар организм шін р трлі дегейде сер етеді------

б)Биотикалы факторлар дегеніміз – тірі организмдерді бір – біріне жне ортаа жаымды немесе жаымсыз сер етуі. Бл те крделі процестер жиынтыы.
в) Антропикалы факторлар дегеніміз – айнала оршаан ортаа тигізетін адам баласы іс-рекетіні тікелей немесе жанама сері. Адам баласы зіні материялды игілігі шін табиат байлытарын игеруге мжбр болады. Нтижесінде, ірі кешендер, нерксіп, зауыт, кен байыту, автокліктер, ауыл шаруашылыы салалары дами тседі. Ал олардан зияны р трлі газдар, алдытар,лас сулар, химиялы зиянды осынды заттар айнала оршаан ортаа тседі

Осы факторлар организмні зіне тікелей сер ету арылы паталогиялы згерісерге шыратады. йткені адамны кнделікті тіршілігі оршаан орта жадайларымен тыыз байланысты. Тірі азалара тн кптеген касиеттер адам азасына да тн. Адамны тынысалуы, таматануы, суі, дамуы табии орта жадайында теді. Сондыктан да адам тіршілікті рамды бір блігі болып есептеледі. Сонымен бірге адам - зі мір сріп отыран оамдаы саналы тла. Адамны суіне, дамуына жне тла ретінде алыптасуына леуметтік жадайларды ыкпалы зор. Баса азалар белгілі табии орта жадайларында тіршілік етуге бейімделген.ауіпті факторлар саны те кп жне ол жыл сайын сіп келеді.Егер 1960 жылдары 1000 шамасында болса, азіргі кезде оны саны 3000-нан асан деген бір алымдар, ал кейбіреулері 100 000 дейін кбейді дейді.

Адама дем алатын ауаны, кнделікті пайдаланатын ауыз суды, таамны таза болуынын маызы ерекше. Адамны дрыс ойланбай жасаан кейбір іс рекеттері денсаулыына зиянды. Мыдаан жылдар бойы алыптасан орта жадайларыны зиянды згерістері адам денсаулыына кері сер етеді.

сіресе, бл жадай азакстанда ерекше байалуда. Мысалы, Арал теізіні тартылуы, Байоырды немесе арышты, ядролы сынатардыжргіз -ілуі жне т. б. атауа болады. рине естіген боларсыдар Семей аймаында 50 жылдан астам ядролы сынатар жргізілген,оны сері жергілікті трындарды міріне-денсаулыына тікелей сер етті. Басада кптеген ауру трлерінен баса ,сіресе туылан сбилер арасында мгедектер саны кбейді, бл жергілікті халыты лкен асіреті болатын. Тек бл жадайа азастан егемендік аланнан кейін ана нкте ойылды, яни Елімізді Президенті Н.Назарбаев бірінші кезекте 1991 жылы ядролы сына ткізуге тиым салды. 1993 жылы 30 мамырда Семей полигонындаы,е соы ядролы о-дрі жойылды,ал 1996 жылды 21 суірінде ядролы о-дрілерді ел шекарасынан шыару ісі аяталды.Бл шешім басада елдерге лгі болды ,сондытанда бгінгі кнге дейін бкіл лем сз етеді. азастан Республикасыны Президенті Н.Назарбаевты бастамасымен 2009 жылы 2 желтосанда Б Бас ассамблеясында 29 тамызда Ядролы сынаа арсы іс-рекетті халыаралы кні деп жариялау туралы арар абылданды.Жыл сайын осы кнді атап тіп ана оймайды, дниежзіні ткпір-ткпірінде оладанылып жатан ядролы сынатарды жою мселелері жне оны шешу жолдары талыланады.

Ал енді Байоыр мен Арал экологиясы бізді ызылорда облысыны асіреті.

Арал экологиясы 1975 жылы теізді тартылуынан басталды. Бл мселе 1975 жылдан бастап р трлі дегейде ктеріле бастады. Елімізді мыты деген ылыми зерттеу институттары жмыс жргізді. Сонымен атар бл мселеге шет елдері тарапынанда аладатушылы байала бастады, йткені Арал тзыны ша тозаы тек ана азастан аумаына ана емес, басада елдерге де тарай бастады жне оны зияны тие бастады. Сондытанда 1985 жылы Арал аласында дниежзіні 17 елінен алымдар мен журналистер жиналып талыа салды, міне осыны жне сол кездегі облыс басшысы Еркін уелбековты зор ебегіні арасында 1988 жылы ызылорда облысы экологиялы айма болып жарияланды. Біра осы экологияны адам организміне тигізер серін одан кейін кім зерттеп жатыр,ешкімде емес?

Тіптен бгінгі жастар сол экологияны арасында 30 пайыз айлыа осыла -тынын біледі, біра оны аншалыты зияны бар екенін зерттегісі келмейді, кінішті-а. рине кімет тарапынан Аралды тару шін біршама жмыстар жргізілді, кіші Арал салынды, біра соы жылдары аражатты тапшылыынан олда тотап алуа аз алып тр.Ал осы экологияны серінен рак ауруларыны кбеюі халыты медетіп,рпаымыза кері серін тигізуде.

Сонымен атар сендер, сендер тгілі жалпы халыбіле бермейтін,Аралаймаында таы бір экологиялы нкте болды, ол Арал маында зиянды химиялы, биологиялы заттарды сынатан ткізу жабы жер асты лаборатория -лары жмыс істеді, рине ол жер асты суларыны улануына тікелей сер етті. Бл сына тек 1990 жылдары ана жабылды, дегенмен ол жерге лі кнге дейін адамдара баруа рсат берілмейді.

Ал Байоырды асіреті бір блек,соы тек 10 жылды ішінде бізді территорияа протон екі рет лады, 1-рет 2008 жылы армашы ауданындаы уадария елді мекеніне,ал 2-ші рет 2013 жылы шілде айында Байоырда Байоыр арыш аймаыны сері баран сайын рейлі сипата ие болуда.

Байоыр ,Жезазан далаларында шашылып жатан космос алдытары улы сулелерді жан жаа шашып,адам азасына кері серін тизіуде,денсаулыы онсызда мшкіл жазысыз жандарды жалмап,кннен-кнге адамды алжыра -тып, жерге басып бара жатан сыайы бар.Сары ауру, туберкузез, жедел ішек , атерлі ісік, тыныс алу, жрек тамыр,гипертония таы басада да аурулар, кемтар,яни мгедек болып туылуы , оларды арасында лімні кбеюі бізді балаларымызды пешенесіне жазылан сияты.

Бл жерді ауызша айту керек.

Міне Сіз бен біз осындай аймата мір сріп жатырмыз.

Бгінгі кні бкіл планета ауымында табиатты орауды зор міндеті тр.

Су оймалары мен атмосфераны ластануы ерекше аладатушылы туызуда

оршаан ортаа ірі алаларда орналасан ндіріс мекемелері мен автокліктер кп зиянын тигізіп отыр.Соы 25 жылда атмосферадаы кмір ышылыны газыны млшері 345 млрд. тоннаа артты.Сондай а баша німдерін сіру шінде улы химикаттар-пестицидтер олданылады.

 

Экономикалы факторлар – ебек етуді олайсыздыы, трмысты жадайларды нашарлауы, йді жотыы, аражатты жетіспеушілігі, жмыссызды т.б. денсаулыа кері серін тигізеді.

 

Денсаулы сатау жйесі факторлары- Салауатты мір сру салтын дрыс йымдастыра білмеу, медициналы жрдемні дрыс немесе дер кезінде крсетілмеуі, диагнозды уаытылы ойылмауы, жй ана дрігерлер мен медбикелер тарапынан этиканы тмендігі.

Ал енді баса алымдарды айтуы бойынша бан оса,басада атерлі факторлар бар екеніне тоталайы, ол:

-жалпы халыты салауатты мір сру мдениетіні тмендігі

-денсаулыты сатау негізін райтын санитарлы-гигиена туралы кейбір мселелерді жете білмеуі

-гиподинамия-имылды жеткіліксіздігі

-денесалмаыны алыптан тыс жоарылауы-семіздік

-тиімсіз жне нарсыз, я шамадан тыс таматану,

-оршаан ортаны шамадан тыс химиялы заттармен улануы

-радиациялы факторлар

-й жне жмыс жадайындаы кйзелістерді кбеюі

- залалды деттер: ара-шарапа, нашаорлыа уес болу,темекі тарту

Бл факторлар адамдарды тіршілік рекетіне сер етеді.

Денсаулы ымымен ауру туызатын ауіпті фактор ымы тыыз байланысты.ауіпті факторлар денсаулыты анытайтын жне оан зиянды сер ететін факторлар.Олар ауруды пайда болуына жне дамуына отайлы жадай жасайды.Бл белгілер саталан кезде алайда болашата ауру тудыратыны аны.

Басаруа келмейтін ауіп –атер факторларына тмендегі жадайды айтуа болады, ол ас тзын,антты, таматы алыпты млшерден тыс кп пайдалану, семіздік, стресстік жадайла ан ысымыны ктерілуіне, яни жрек аурулары ны дамуына жне антты ан рамында кбейіп кетуі диабет ауруларына шыратады.

Таы бір тотала кететін зекті мселе ,ол бгінгі кнні асіреті десекте болады, ол компьютер мен ялы телефондарды зияны.рине бгінгі кні оларсыз жмыс істеу, кптеген мселелерді шешу ммкін емес, бл ата-аналарды з балаларыны,немесе жаня мшелеріні айда жргендігін білуге де те олайлы нрсе, дегенмен оларды аншалыты адам организміне зиян екенін білуіміз керек.

Мен осы лкен мселеге тоталып кеткім келіп отыр.йткені бгінде р йде

радиотелефон бар, ал ялы телефонды бірінші сынып оушысыны ай айсы -сы да мектеп смкелерінде стап жреді.рине жмыстаы ызметкерлерді айда жргендігін білуге те олайлы нрсе,дегенмен ялы телефонмен тек ана сйлесіп оя салады ма, жо, олар бірнеше саат бойына нешетрлі ойындар ойнайды,агентке, интернетке кіреді, яни рбір жастарды,балаларды жарты мірі ялы телефонмен теді десем арты айтанды емес.ялы телефонны жмыс жасап трандаы слелендіру аумаы басты ми алпашасы мен есту, кру абілетіне кері серін тигізеді.Европаны электронды компоненттер ылыми зерттеу институты жргізген зерттеулер крсеткендей,аз ана млшерде ялы телефон арылы суле алу андаы гемоглабинні рамыны згеруне келіп сотыратынын длелдеді. Халыаралы энергоапаратты ылымдар академиясыны зерттеуі бойынша компьютерде 2 жыл бойына тулігіне 6-8 саат жмыс жасайтын адамдарды тексергенде оларды талатары, йы бездері,ми тамырлары згеріске тскен,ер адамдарда импотенция кшейген,ал йелдерде тсік тастау крт артан.

Енді ауіп атер факторларына мониторинг жргізуге келетін болса, бгінгі кні жоарыда аталан ауіп атер факторларын тмендету немесе жою шін жйелі трде жмыстар жргізілуде, біра бір білетін нрсе ,ол осы фактор –ларды алдын алу жмыстарын жргізу шін оматы аржыны ажеттілігі, сіресе оршаан ортаны алпына келтіру бойынша. Міне осы оршаан ортаны адама зияндыын ,оны аншалыты дегейде трандыын анытау шін мониторинг жргізіледі, атап айтса суды,ауаны, таматы жадайына.

Сол сияты одан туындайтын жпалы жне жпалы емес ауруларды даму процесстеріне де мониторинг жасалуда.

Мониторинг дегеніміз есепке алу, траты трде баылау жргізу, сараптау, болжау болып табылады.Ол ралсыз сауалнамалар жргізу, антропометрия –лы лшемдер жасау,дене дамуыны алыпты млшерлерге сйкестігін анытау арылы да жргізіледі. Сонымен атар арнаулы рал жабдытар арылыда мониторинг жргізіледі,кардиография, жрек ыраыны айталану ерекшеліктерін адаалау,артериалды ысымды,кпе ызметін сараптау, лазерлік тзету,спектрометрлік сараптау,озалыс ерекшеліктеріне баылау жргізу.

Оан оса ауіп атерден, яни андай бір аурумен ауырмау шін, р адам тмендегі жадайды сатау ажет:

1.Диета сатау:

-рационалыды нарлы , каллориясы тмен тама абылдау

-сйытыты шектеу , тулігіне 1-,5 литрден аспау

-нерв жйесін оздыратын (ара шай,кофе,балы жне ет сорпалары,газды суысындар) шектеу

-тзды шектеу

-аныан майларды тамаа аз олдану

-магний жне калийге бай таамдарды олдану (рік, мейіз,ст,ірімшік,ызана, апелсин шырындары)

2.спорпен айналысыу-жру,жгіру,велосипед,шаы тебу,теннис, волейбол ойнау

3.психотерапия-аутогенді жаттыулар

4.иглорефлексотерапия

5.Нктелі массаж

6.физиотепариялы ем-электр йы,электрофорез,диадинамикалы тотар , ултрадыбысты терапия,иодобромды,оттегі ванналары

7.гипоксиялы жаттыулар

Дегенмен рбір адам з мірін, оршаан ортамен арым атынасын жасартуа, иындытарды жеуге, табыса жетуге,з тірлігіді зі сараптауа, салматай жне де андай бір жадай болмасын тиімді шешім абылдай білуді йрену ажет. Бл жмыста орта буынды медицина ызметкерлеріні атаратын жмысы сан алуан.Яни, отбасы медицинасынан бастап,санитарлы аарту жмыстары, маусымды табиат згерістеріне сай алдын ала ескертпелер жасау, маусымды жпалы ауруларды алдын алуа, лтты, нсілді, леуметтік топтарды, жеке адамны з дарыны мен абілетін крсете алуына жадай туызу, трлі ортаа бейімделуге, трмысты р иылы жадайларын насихаттау жктеледі.

Ішімдікке салыну азіргі кезеде етек алып келеді жне ол зекті мселелерді атарына жатады.Оны стіне алкоголизм дертіні асынан трі психоз дертіні ршуіне келіп сотырса, одан туан балаларды нерв жйесінде паталогиялы згерістер болады.Сондытанда ара-шараптан сатау немесе алдын алу дегеніміз–мемлекеттік,оамды,леуметтік-экономикалы, медици -налы, санитарлы,психогигинеалы жне психо-педагогикалы кешенді жйе.

Атап айтатын болса:

-ішімдік ішуге тиым салу,сіресе жасспірімдер арасында

-ішімдікке салына бастаан адамдара психологиялы кмек крсету

-апаратты ралдар арылы (телеараналар,газет.радио,т.б.) насихат жмыс -тарын жргізу

-р адамны ерекшіліктерін ескере отырып,емдеу жмыстарын жргізу

-ішімдікке салынан ата-аналарды балаларын орау

Темекі шегу

Дниежзілік денсаулы сатау йымыны мліметі бойынша дниежзінде

1,1 млрд.адам темекі тартса, рбір 30-40 жыл сайын оан 10 млн.темекі тарта –тын адам осылатын крінеді. Ал азастанда ер адамдарды 54 пайызы, йелдерді 11 пайызы темекі тартса,12-14 жастаы жас жеткіншектерді 10 пайызы темекіге уестене бастайды. алымдарды зерттеулері бойынша темекі ттініні рамында адам оргнизміне зиянды 2000-а жуы улы заттар бар крінеді. Оларды е зияндысы никотин жне рак ауруын тудыратын канцерогендік зат-бензпирен мен бензантрацен.Сонымен атар темекі кптеген ауруларды бірден бір себебі болып табылады, яни темекі адам мірін 12-14 жыла ысартып,жрек антамырларыны ауруларыны,кпені атерлі ісігін жне кпені созылмалы бронхит,эмфизема сияты ауруларыны негізгі себепшісі екені азіргі тада длелденіп отыр. Темекіні тартпуа,ішімдікті ішпеуге жне наркотикалы заттарды олданбауа болама десек, рине болады , тек адамда кш жігер мен шыдамдылы керек. Мысал ретінде айтуа болады,

АШ-ты брыны Президенті Билл Клинтон жас кезінде наркотикалы заттарды олданан, біра алдына з мірін згерту шін жоспар рып, оны іске асыруа лкен масаты мен ерік жігері кмектесті. Сонымен атар зиянды темекілерді шыармау,темекіні баасын ктеру,жас балалара темекі сатпау, насихаттау жмыстарын жргізу сияты шараларда з кмегін тигізеді.