Отын энергетика ресурстарыны балама кздерін игеру

 

азір энергиясыз тіршілік жо. Бгінгі ылыми рлеумен техникалы шарытау осыны длелдеп отыр. Сол сияты энергетика нерксіпті рлеуіне ана емес, барлы салаларды сіру мен ілгерлеуіне революциялы кш-уаттай ыпал етеді. Сонымен бірге азіргі заманда энергияны тапшылыы тек мамандарды ана емес, алы жртшьшыты да толандырып отыраны аян. Сол сияты лемні кмірсутегі оры азайып келеді, енді бір 40-50 жыл ткенде тгесіледі деген гіме азір алымдарды сан-тарау ойа жетелеуде. Яни, адамзат баласыны энергияа деген тапшылыы болашата сзсіз болмай алмайтын былыс екендігі трлі елдерді алымдары бас осан жиындарда, ылыми бас осуларда отын-отын ктеріліп алады. йткені соы жылдары дние жзі халытары энергияны тым мол пайдалануда.

Жалпы оамны дамуымен ылыми — техникалы прогрессті тек ана осы энергия кздерін пайдалану арылы іске асырылатыны кімге болса да белгілі. Міне, сондытанда жалпы планетамыздаы цивилизацияны даму дегейіні азіргі ылыми — техникалы прогресс кезінде оны энергия трлерін ндіру млшерімен сипаттауа болады. Яни, алымдарды топшылауынша, бл дегей кп кешікпей шамамен 1020эрг/сек млшеріне жететін крінеді. Демек, бл орасан мол энергия кзі. Ал, азіргі планетамыза тсетін кн сулесіні жалпы уаты 1024 эрг/сек, олай болса келешекте энергия ндіру млшерін бірнеше жз есе арттырса, онда энергия балансыны згеруі ытимал. Мндай жадайда планетамызды орташа жылуы бірнеше градуса артып, жер бетінде, биосферада едуір згерістер тууы ммкін. Міне, осыан сйкес адамзат бкіл зіні даму тарихында 850 000 млрд. квт/с р трлі уатын пайдаланан крінеді. рине, оны дені соы жз жылды еншісіне тиеді. Демек, осыан сйкес азір аламшарда кмірсутегіні пайдалану млшері жыл сайын шамамен 5 пайыза траты трде сіп келе жатанын экологтар мен алымдар, энергетиктер абыржыан алыппен баылап, дабыл ауда. Жне де олар реті тскенде оамды млшерден тыс мнаймен газ млшерін жмсауды келешек шін ауіпті екенін айталап айтады. Осылайша, адамзатты жер шарын жылып кетуден сатауа шаырады. йткені, барлы ндірістік процесстер автоматты жйелерге ауыстырылып, транспорт трлері, ауылшаруашылыыны салалары, й трмысына ажетті істерді брі де тгелдей дерлік электр уатымен жмыс істейтін болады. Бл — зады да. йткені отын мселесі баса мселелерді зегі болып отыранда, отын дадарысын шешпей трып азы-тлік міндетін, жалпы баса да шаруашылы міндетін де шешуге болмайды.

Сонымен бірге, азіргі энергия уатын ндіру осындай ірі арынмен дамитын болса, оны андай энергетикалы шикізат орларымен амтамасыз етуге болады? Бл — орынды сра. Геологтарды бгінгі тадаы мліметтеріне араанда энергетика ресурстарыны жалпы оры планетамызда біршама боланымен, оны оры мгілік пе деген де сра туады. Мысалы, азіргі энергетикалы, шикізат трлері яни кмір, мнай, газ орлары адамзат оамыны шыл ркендеуін болашата толы амтамасыз ете ала ма? Сондытан да алымдар келешекте жоарыда крсетілген млшерде энергия уатын ндіру шін осы бастан кн, жел, мхит суларыны табии энергия кздерін пайдалануды ола алуда. Осыан сйкес азастан кмірсутегіні орыны млшері жаында лемдік ондыа енеді. Негізгі энергия кзі Каспий айраы болуда. йткені Каспийді азастана арайтын блігіндегі кмірсутегі оры 60 млрд. баррельмен лшенеді. Жалпы кмірсутегі оры 125 млрд.баррель болса, азастанны лесі рине, кілге то. Шикізат орыны 27 млрд. баррелі зірбайжана, 7,5 млрд. баррелі Ирана, 15 млрд. баррелі Ресейге, 16 млрд.баррелі Трікменстана тиесілі екен. Бізді еліміз 2010 жыла арай тулігіне 1,8 баррель, 2015 жыла арай 3 млн.баррель мнай ндіруді кздеуде. Демек, мндай арын тбі мнай сарылуына, энергия кздеріні азаюына келіп соады. Сол себептен де азастан алымдары да балама энергетика кздерін іздеуде. Мысалы, азастан алымдары кн энергиясын абылдайтын панельдерді кнмен бірге брылып тратын кнбаыс сияты нсасын жасап шыарды. Арнайы зірленген ондырыны кмегімен кн сулесін абылдайтын табашалар згелерге араанда энергияны 2-3 есе арты жинайды. Демек, бл таырыпты мазмнына тотамас брын негізгі объект — Кнні зіне аздап тотала кетейік.

Кн — лем шыраы. Кн здігінен айналатын шар тріздес планета. Оны диаметрі 1 391 000 шаырым, бір тектес балыан плазмадан трады да, тыыздыымен температурасы оны бетінен ішкі центріне арай арта тседі. Кнні центрге жуы температурасы 20 млн.градус шамасындада, ал ысымы 200 млн. атмосфераа жетіп заттарды тыыздыы болатты тыыздыынан он есе арты болады екен. Кн массасы 1,99х1030кг, ал оны 70 пайыза жуыы сутегіні ядросы протоннан трады, олар зара тынымсыз реакцияа тсіп орасан зор термоядорлы энергия бледі. лемні шыраы аталан Кн планетасы бізге жаын орналасан алып термоядорлы реактор оны айнаан “азанында” рбір секунд сайын трт миллион тонна сутегі жанып гелийге айналады. Осы толассыз реакция арасында лем кеістігіне орасан кп энергия блінеді, оны млшері жылына 3х1033 калорияа те. Біра бл мол энергияны жер бетіне келетін млшері тым аз шамамен оны екі миллиардтан бір блігі ана. Соан арамастан Кнні жер бетіне тсіретін энергиясыны жалпы уаты жер ойнауындаы азіргі белгілі кмір, мнай, газ, жанатын шымтезек сияты энергетикалы ресурстарды барлы, кен орындарында есептелген энергия млшерінен лдеайда арты. Демек, Кн энергиясы адамзат шін таусылмайтын, азаймайтын рі мол, рі тегін энергия. Олай болса, осындай энергия кзіні ндіріс жне ауылшаруашылыы шін практикалы маызы лкен. йткені кнні жары беріп тру уаыты яни ысты айма азастанда 2500 саата дейін жетеді екен.

Сол сияты табиатты таы бір энергия кзін яни жел энергиясын пайдалану да халы шаруашылыыны кейбір салаларын дамытуа едуір ыпал жасайтыны сзсіз. ысартып айтанда жел энергиясы келешекте ммкіншілігі мол, рі сарылмас энергия кздеріні бірі боландытан оны тиімді пайдалану жолдарын бдан былай да жетілдіре тскен жн. Осыан сйкес бізді алымдарымыз Кн мен желді энергиясын аккумуляциялауды, былайынша айтанда жинатауды тетігін жасады. Брын кн шыпаса, жел сопаса энергиясыз аламыз деген тсінік болушы еді. Енді еш орыныш жо. ондыры энергияны сатай алады. Жекелеген йлерге орнатуа олайлы. Мндай жабдытар электр уатын немдеуге ммкіндік береді. Яни, нертапыштарымызды арасында ондырыларды автоматты трде электр желісіне осуа болады. Брын кн мен желді энергиясы ымбат дейтін. Енді электр энергиясыны баасы сол шамалас. Сондытан азастанды жобаларды жзеге асыратын кез жетті дейді мамандар. Осындай ондырыларды азірді зінде облысты шет аймаыны кейбір трындары пайдалану стінде. Мысалы, Жааоран ауданына арасты Бесары елді мекені мен басалар. Негізінде адамзат ттынатын энергияны жалпы екі топа: лаймалы жне лаймайтын деп блуге болады. Оларды бір-бірінен айырмасы — лаймалы энергия олданыланнан кейін шашырап планетаны осымша ыздырады, ал лаймайтын энергия ызуды тек тіршілік ортасында ана бліп трады. Демек, біріншісін оршаан ортаны «ластайтын» — деп, ал екіншісін алдысыз энергия деп уымыз керек. лаймалы трге ядролы энергияны жне негізінде азір олданылатын химиялы — отын энергиясын, ал лаймайтын су энергиясын, желді, мхитты (термальды, йылыс жне толынды), аздап геотермальды (жер асты), энергияны жне е мол кн энергиясын жатызуа болады. Демек, геотермальды энергия негізінен тереде жер атпарында “бып» жатады. Тетігін тауып пайдалана білсек, жерді ішкі энергиясында айтарлытай осымша ызу ала аламыз. йткені, азірді зінде Исландия сияты мемлекетті елді мекендері мен алаларын тгелдей жер асты ысты су кздерінен алынатын электр уатын ттынуа ауыстыран. Ал бізді республикада Шымкент облысыны Сарыааш жне Келес аудандарыны кейбір шаруашылытары ысты суларды жылыжайларды жылытуа пайдалануда. Сол сияты Арал ауданынан яни, 300 шаырымды брыны батыс теіз жаалауында орналасан Аван балы зауытыны жер клемінде де жер асты ысты суыны кзі шыып ол суды кезінде адамдар емдік, шипалы асиеті бар деп оны пайдаланып келгенінде білеміз. Сол сияты на сондай шипалы жер асты суы азіргі Арал аласы орналасан яни, на кіндігінен кп жыл бойы атылаанын кейін, ол жабылып аланын ала халы жасы біледі. Яни, бір сзбен айтанда энергияны азіргі дегейінде біз зімізді лаймалы энергия есебінде амтамасыз етіп жрміз. Жне де соы 100 жылдыта лаймалы энергия млшері жылына 3 пайыза суде болан. Демек, мны серінен бкіл жер шарыны орташа температурасын +1°С-ге ктерген. Міне, сондытанда жер шарын згеріске ыздыруа кеп сотырмайтын яни жоарыда сз болан лаймайтын энергия кздеріне кшу керек.

Сол сияты сімдіктен сетын уат — кшінде тиімді пайдалану бгінгі мір талабы деп білемін. Міне, осыан сйкес табиатта, оршаан ортамызда азіргі кезде органикалы заттарды орасан кп жиналаны белгілі. Осы трыдан алып араанда сімдіктерді, жан-жануарларды органикалы алдытарын тиімді олдану рі биологиялы ортаны ретке келтіреді, рі энергия тапшылыын жояды. Органикалы алдытар здігінен пайда болмайды, олар биохимиялы реакциялар, яни биосинтез арылы тзіледі. Демек, ке ауыммен айтанда биосинтез — кн сулесіні тікелей сімдіктерді энергиясына айналу процесі немесе, басаша айтанда ол табиатты биологиялы тіршілік негізін алыптастырады. Жне де бл айналу процесі табиатта здіксіз жріп жатады. Сйтіп, ол з дегейінде биоэнергетикалы ілімні іргесін алайды. Бл ілім зірше балауса мыр кешкенімен, келешекте орасан зор пайда келтіретін, адау-адау салалара блінетін ылым. Негізінде биоэнергия бірнеше баыт бойынша дамиды. Соны бірі — брикет (кірпіш трізді кесек) тріндегі ааш алдыын отын трінде жау. Екінші бір діс — аашты алдытарынан газ бліп шыару. Сол сияты биомассадан сйы отын алуа болады. Ол алай жзеге асады? Егер органикалы калдытарды ышыла айналдырып, оны рі арай тндырса сйы отынымыз шыа келеді. Бл технология арылы сйы отынды кез-келген биомассадан алуа болады, сіресе теіз балдырларынан алан те-мте тиімді крінеді.

Міне, осыан орай бгінде елімізде біратар инновациялы жобалар жзеге асырылып келеді. Соны бірі -азастанны биоэтанол ндірісін ола алып жатаны. Яни, биылдан бастап елімізде, бір миллиард литрге дейін биоотын ндіру жоспарланып отыр. Сол сияты стіміздегі жылы биоотына деген сраныс дние жзінде 14 млн.тоннаа дейін суі ммкін. Демек, биоэтанол е алдымен сімдік шикізатынан ндіріліп алынатын нім. Ол энергетика ауымын кеейтіп ана оймай экологиялы жаынан таза отын. Оан шикізат ретінде негізінде рамында крахмал мен ант мол жгерімен, асты жне ызылша, ант раы сияты ауылшаруашылы пайдаланады. Ал бізді елімізде зірге тменгі сорт бидай даылын пайдалануда. Сондай-а биоэтанол ндірісін дамыту елдегі азы-тлік ауіпсіздігіне нсан келтірмейді.

Сол сияты АШ биоэтанол ндірісіне тиімді субсидия бледі. Ал ытайда биоэтанолды отын ретінде ндіруге жне пайдалануа 800 мы тонна ндірістік уатпен жмыс жасайтын зауыт рылысы жргізіліп жатыр. Міне, осыан сйкес Бразилияда 4 млн-нан астам клік таза отынды пайдаланады. Ал бгінгі кні ТМД елдерінде тек бізде ана биоэтанол ндіру ола алынып отыр. Міне, осыан сйкес облыс жері биоэтанол ндірісін дамытуа олайлы ір деп білемін. йткені биоэтанол алуа жоарыда сз болан сімдік трлерін сіруге, сондай-а бан осымша жыл сайыны кріш сабанын да бл масата пайдалануа бден болады.

Бір сзбен айтанда баламалы уат кзі оршаан ортаны трлі ндірістік алдытармен ластамайтыны белгілі. Мны зі аламды экологиялы былыстар айын крініс берген азіргі кезде зор маыза ие бола бастады. Сондытанда жоарыда сз болан баламалы энергияны уатын пайдалану жобалары яни осы бастан зерттеліп, сызбалары дайындаланы жн. йткені, азір аламда минералды ресурстар азайып келеді. Мны стіне мнай мен газды кп млшерде олдану оршаан ортаа зор млшерде залалын тигізеді. Сол сияты алым экологтар бл туралы дабыл аып, жртшылыты, жердегі тіршілікті сатап алуа, мзды мхит суларыны жылынуына жол бермеуге шаырады. Осындай жадайда энергияны залалсыз рі тиімді трлерін мраа алдыру ізгі масат болып табылады. йткені, блар табиатты таза алпында сатап алуа лшеусіз жрдемі мол. Себебі, олар — табиатты зінен туындаан заттар. Сондытан да болаша — осы кздерді тиімді пайдалану лем елі болып мны бгінгі кннен бастап ола аланы бірден-бір дрыс шешім болар еді. Сонда аламшарды таза кйінде сатауда мны тигізер пайдасы орасан. орыта айтанда XXI – асырды айтарымды балама уат кздерін игеру — кезек кттірмейтін іс деп білген жн.