Трансфармацыя жанру рыцарскага раману ў беларускай літаратуры эпохі Сярэднявечча. “Аповесць пра Трышчана”
Адраджэнне ў Беларусі
Перадумовамі станаўлення і развіцця культуры Адраджэння на беларускіх землях сталі ўзаемасувязі ВКЛ з краінамі Заходняй Еўропы, адносна дэмакратычны лад жыцця, рост гарадоў, завяршэнне працэсу фармавання беларускага этнасу і старабеларускай мовы. Тыповыя рысы рэнесанснай культуры (гуманізм, свабодалюбства, патрыятызм, антыдагматычнасць) выразна праявіліся ў культурна-асветніцкай, творчай дзйнасці Ф. Скарыны, С. Буднага, В. Цяпінскага, М. Гусоўскага, Сімяона Полацкага і інш. Расквітнела летапісанне, заняпала жыційная літаратура, былі створаны хронікі, гістарыяграфічныя творы, на старабеларускую мову перакладаліся ўзоры свецкай прозы. Пашырэнню рэнесансных ідэй паспрыяла ўзнікненне і хуткае развіццё мясцовага кнігадрукавання.
Літаратура пераставала быць ананімнай, цэлая плеяда літаратараў, публіцыстаў (М. Сматрыцкі, А. Волан, А. Філіповіч, А. Рымша, Л. і С. Зізаній, І. Пацей і інш.) гучна заявіла пра сябе. З’явіліся прафесійныя паэты, атрымала развіццё мемуарная літаратура.
Паспяхова развівалася архітэктура, што знайшло адлюстраванне ў будаўніцтве шматлікіх ратуш, храмаў, палацаў, дамоў цэхавых брацтваў і інш. Спачатку рэнесансныя рысы спалучаліся з элементамі готыкі (Мірскі замак, Мураванкаўская царква-крэпасць). У 16 ст. – сярэдзіне 17 ст. рысы Адраджэння праявіліся і ў выяўленчым мастацтве, якое спалучала заходнееўрапейскія традыцыі, асаблівасці візантыйскай мастацкай спадчыны і адметныя рысы творчасці мясцовых мастакоў. Пашырыўся жанр партрэта, у якім праявілася рэнесансавае разуменне асобы чалавека. Фармаваўся жанравы і батальны жывапіс. У беларускім іканапісе ўзнікла наватарская плынь, што выявілася ва ўвядзенні ў сюжэтную канву бытавых і этнаграфічных дэталяў. У беларускім мастацтве першай паловы 17 ст. формы Адраджэння суіснавалі з рысамі маньерызму, але паступова пачалі саступаць вядучае месца стылістыцы барока.
РЫЦАРСКІ раман - эпічны жанр сярэдневяковай літаратуры, прыйшоўшы замест гераічнага эпасу (12-14 ст.). У цэнтры індывідуалізіраваны вобраз героя-рыцара, яго подзвігі ў імя своеасаблівай славы, любові, рэлігійна-нраўственнага савяршэнства.
Класічны ўзор рыцарскага рамана– “Аповесць пра Трышчана”.Яна адкрывае выдатны помнік беларускага пісьменства і літаратурнай мовы 16 ст.
Паэтычная легенда аб прыгожым каханні рыцара Трыстана і каралевы Ізольды належыць да найбольш папулярных і даўгавечных сюжэтаў у сусветнай літаратуры. У цэнтры рамана – гісторыя незвычайнага жыцця і кахання галоўнага героя. Трыстан быў вымушаны рана пакінуць бацькоўскі дом, бо мачыха імкнулася звесці яго са свету. Поўнае драматычнага напруджання і небяспекі яго жыцце праходзіць у няспынных прыгодах і рыцарскіх турнірах, дзе герой раскрывае і дэманструе сваю мужнасць і сілу, смеласць і знаходлівасць, усесвае прафесійнае майстэрства. Ен – чалавек выключных фізічных і духоўных якасцей, высакародны і мэтанакіраваны, з высокаразвітым пачуццем рыцарскага гонару і абавязку, да канца верны свайму слову і абранніцы сэрца. У вобразе Трыстана паказаны ідэальны рыцар паводле сярэдневяковых уяўленняў.
Цяжка паранены ў час чарговага турніру, ен доўга не можа вылечыцца і ў пошуках лепшых лекараў трапляе ў Ірландыю. Там яго вылечвае прыгажуня Ізольда, дачка караля. Пасля Трыстану прыйшлося яе здабываць для караля Марка, свайго дзядзькі, у якога служыў пры двары. Аднак па дарозе дамоў Трыстан з Ізольдай выпадкова выпіваюць “любоўнае піва”, падрыхтаванае для яе і караля Марка, і палюбілі яны адзін аднаго. Гэтае каханне прыносіць героям вялікія пакуты і набывае трагічны характар, бо абставіны не даюць ім магчымасці адкрыта злучыць свае сэрцы. Ізольда па праве належыць каралю Марку і становіцца яго жонкай.
Другую частку твора, у якой выкладаецца драматычная гісторыя кахання галоўных герояў, пранізвае матыў безвыходнасці, непераадоленасці супярэчнасці паміж каханнем і абавязкам, сярэдневяковымі маральнымі нормамі, паводле якіх нават заснаваная на глыбокіх пачуццях інтымная сувязь паміж Трыстанам і Ізольдай – цяжкая віна, вялікі грэх.
У цэлым у беларуска-сербскай апрацоўцы месцамі прыкметны прыглушаны лірычны тон апавядання, скарочаны апісанні любоўных сустрэч і перажыванняў герояў, асноўная ж увага сканцэнтравана на паказе дынамізму дзеяння, незвычайных прыгод, шматлікіх паядынкаў і рыцарскага гераізму Трыстана, што некалькі збядніла прывабны вобраз Ізольды. Аднак светлы, аптымістычны фінал апосвесці “Аповесці пра Трышчана” лепш стасуецца з агульнай ідэйна-мастацкай канцэпцыяй рамана, у якім насуперак аскетычным прынцыпам хрысціянства апяваюцца свецкія пачуцці і перажыванні чалавека, яго зямныя радасці і страсці, паэтызуецца жыватворная і жыццесцвярджальная сіла кахання.
Каля 1580 г. у асяроддзі беларускай шляхты была перакладзена з польскага друкаванага выдання 1574 г.