леуметтік іс-рекеттер, зара іс-имылдар жне арым-атынастар
“леуметтік іс-рекет” ымы - социологиядаы негізгі тсініктерді бірі. Социологияда “леуметтік іс-рекет” ымын алаш рет енгізген жне ылыми негіздеген М.Вебер болатын. М.Веберді тсінігінше леуметтік іс-рекетті кем дегенде екі ерекшелігі бар: біріншіден, ол отайлы, саналы трде болуы, ал екіншіден баса адамдарды мінез-лына баытталуы ажет. леуметтік іс-рекетті мндай ымы бойынша адамдарды леуметтік емес, материалды объектілерге баытталан іс-рекеттерін леуметтік іс-рекеттер деп атауа болмайды. М.Вебер келтірген мысал ерекше: екі велосипедшіні кездейсо сотыысып алуы арапайым оиа ана бола алады, ал сотыысты болдырмауа рекеттену, сотыыстан кейінгі рыс-тбелес немесе жанжалды бейбіт жолмен шешу - бл леуметтік іс-рекет. Алайда леуметтік жне леуметтік емес іс-рекеттер арасында айын шекара жргізу те иын. леуметтік іс-рекетті ажырамас белгісін райтын мінез-лыты саналылыын, отайлылыын анытау одан да иын. леуметтік іс-рекеттер азды-кпті айын масатты кздейтін ішінара саналы іс-рекеттер болып табылатыны крініп тр.
леуметтік іс-рекетті анатомиясын сипаттай отырып, социолог-функционалистер кбіне оны мынадай негізгі элементтерін бліп крсетеді:
1. здеріні ажеттіліктері жне соан орай мдделері мен масаттары бар рекет етуші (немесе рекет етпейтін) жеке адам немесе адамдар тобы;
2. рекет тетін наты орта;
3. рекет субъектісіні ортаны наты шарттарына баыт стауы, ол ала ойылан масата жетуді наты жолдарын анытауа ммкіндік береді;
4. рекет субъектісіні басалара, з рекетіне оларды жауап рекетіне баыт стауы.
Бл ретте басалара баыт стау жеке тламен немесе саны азды-кпті тлалар тобымен, тіпті жалпы оаммен зара байланысты жне зара іс-рекетті ескеруді кздейді.
Адамдарды немесе оларды топтарыны туелділігі мен сйкестігін крсететін леуметтік іс-рекет - леуметтік байланыс болады. Ол мынадай негізгі элементтерді амтиды: осы байланысты субъектілері; байланыстарды мазмнын сипаттайтын байланыс заты; байланысты жзеге асыру механизмі жне оны саналы трде реттеу. леуметтік байланысты леуметтік байланысу тріндегі жне леуметтік зара іс-рекет тріндегі р трлі нысандары крсетілуі ммкін.
леуметтік байланыс — оамдаы жеке адамдарды не леуметтік топтарды бір-бірімен арым-атынастарын білдіретін тсінік. Бл тсінікті социологияа француз леуметтанушысы Э. Дюркгейм енгізген. Ол леуметтік байланыс ымын топа, йыма жне ттас оама атысты арастыруа болады деп білді. леуметтік топтарды не оамны ішіндегі леуметтік байланыстарды ш белгісі болады: а) топа не оама мше рбір адам сол ауымдастыа тн орта ережелерді орындайды жне рметтейді; ) аталан ауымдасты мшелері здеріні орта мдделеріне байланысты бір-біріне туелді; б) жеке адам зін ауымдастыпен біргемін деп санайды. леуметтік байланыс ымы леуметтік арым-атынастар ымын да амтиды жне леуметтік детерменизм принципі негізінде аныталады. Адамдар, топтар, ауымдар арасындаы немі айталанып отыратын леуметтік байланыстар леуметтік арым-атынастар деп аталады. Олар саяси, экономикалы, ыты т.б. арым-атынастар болып блінеді. Бл арым-атынастарды брі де зара тыыз байланыста, біріне-бірі себепші болады. сіресе, саяси арым-атынастарды оамдаы рлі зор. Ол. леуметтік арым-атынастарды баса трлеріне елеулі ыпал етеді. леуметтік арым-атынастарды сипаты оамны леуметтік даму дегейіне байланысты. ркениетті, дамыан оамда леуметтік арым-атынастарды сипаты да жоары дегейде болады.
оамдаы леуметтік байланыстарды зара задылытары мен бір-біріне себеп-салдарлыы леуметтік детерминизм (лат. determіno — анытаймын) — принципі негізінде аныталады. Бл принцип олданылу масатына арай механикалы леуметтік детерминизм, статикалы леуметтік детерминизм, жйелі леуметтік детерминизм болып ш трге блінеді.[2]
леуметтік іс-рекет- бір субъектіні іс-рекеті басаларды жауап іс-рекетіні себебі мен салдары болатын зара шарттылы леуметтік рекеттер жйесі . леуметтік іс-рекетті объективті жне субъективті жатары болады. зара іс-рекетті объективті жаы - жеке тлалара емес, біра оларды зара іс-рекетті мазмны мен сипатын крсететін жне баылайтын байланыстар. зара іс-рекетті субъективті жаы - жеке адамдарды тиісті мінез-лыты зара экспектациясына (ктілуіне) негізделген бір-біріне саналы арым-атынасы. Бл жеке адамдар арасындаы наты орын мен уаыт жадайында алыптасатын тікелей байланыстар мен арым-атынастар болып табылатын леуметтік-психологиялы арым-атынастар.
леуметтік іс-рекет мыналарды амтиды:
1. андай да бір рекет етуші индивидтерді;
2. осы рекеттерден болан сырты дниедегі згерістерді;
3. бл згерістерді баса жеке адамдара серін;
4. ыпал етілген жеке адамдарды жауап рекетін .
леуметтік іс-рекет р трлі негіздемелер бойынша жіктелуі ммкін. П.А. Сорокин оларды былай жіктейді:
1) зара іс-рекет субъектілеріні саны бойынша - екі адамны бір-бірімен; бір адам мен кп адамны; кп адамдарды іс-рекеті;
2) іс-рекет субъектілеріні зара арым-атынасыны сипаты - бір жаты жне екі жаты, сондай-а ынтыматасты жне бітіспестік бойынша;
3) зіні затыы бойынша - ыса мерзімді жне за мерзімді;
4) йымшылдыты бар-жоына байланысты - йымдасан (мысалы, отбасы, партия, мемлекет) жне йымдаспаан (мысалы, тобыр);
5) зара іс-рекетті саналылыы бойынша - саналы жне санасыз;
6) алмасу процесіндегі алмасу “материясы” бойынша – интеллектуалды, сезімдік жне еріктік. Тікелей жне жанама іс-ркеттер де леуметтік зара іс-рекетерді маызды блігі болып табылады.
Іс-рекетті таы екі жалпы трі бар: ынтыматастыжнебаталасты(кейде бсекелестік деп атайды). Ынтыматасты жеке адамдарды іс-рекеті екі жаа да тиімді орта масаттара ол жеткізуге баытталан зара байланысты рекеттерін білдіреді. Баталасты негізіндегі іс-рекет бірдей масата мтылан бсекелесін шеттетуге, одан озуа немесе оны басып тастауа мтылыстарды амтиды.
Іс-рекетті жаласуы орныты, кп ырлы жне тіпті траты болуы ммкін. Орныты іс-рекет барысында жеке адамдарды ойлааны немі трін згертіп отырады, біра сонымен атар іс-рекет едуір реттелген жне алдын ала болжанатын тр беретін орныты леуметтік ойларды белгілі бір жиынтыы пайда болады. Мндай реттелген жне орныты леуметтік іс-рекеттерді леуметтік арым-атынастар деп атайды.
леуметтік арым-атынастар- жеке адамдарды жне оамды рылымдардаы леуметтік мртебелері мен рлдері бойынша айырмасы болатын сапасы р трлі ызмет трлерін траты атарушылар ретінде леуметтік топтар арасындаы салыстырмалы орныты байланыстар. “леуметтік арым-атынастар” ымыны мынадай белгілері болады:
1. адамдарды оамды мірінде болатын барлы іс-рекеттері;
2. адамдарды экономикалы, саяси жне рухани-мдени арым-атынастар шеберінен шыып кететін, олармен атарласа жретін жне салыстырмалы трде олардан блек болатын іс-рекеттер;
3. оамны лкен топтары - таптармен, этностармен, р трлі елдер мен айматар халымен арым-атынастар;
4. барлы леуметтік топтар арасындаы, соны ішінде кіші топтар - отбасылар, ебек жымдары, кршілер ауымы, дос-жарандар жне т.с.с. арасындаы арым-атынастар;
5. адамдарды жне оларды азаматты оам дейтінді, яни оамды мірді мемлекет пен бизнес реттемейтін саласын райтын топтарыны іс-рекеті;
6. адамдарды бір-бірімен бірлескен ызметінде пайда болатын тікелей байланысты (кзбе-кз) жне жанама (сырттай) сипаты бар іс-рекеттері;
7. индивидтерді мірді шаын ортасын райтын іс-рекеттері;
8. оамдаы адамдар мен оларды топтарыны іс-рекеттіні зге де жатары мен ырлары.