Атомдар мен молекулалар туралы малматтарды жиынтыын атом-молекулалы ілім деп атайды.

І-нса.

1. Бейметалды асиеті аны байалатын элемент:

A) Sі. B) Pb. C) Ge. D) Sn. E) C.

2. Элементтерді периодты згеретін асиеті:

A) атомдаы структуралы блшектер саны.

B) элементтерді атомды массасы. C) атом ядросыны заряды.

D) сырты энергетикалы дегейлердегі электрондар саны.

E) атомдаы протондар саны.

3. Біріншіден соысына арай металды асиеттері кшейетін элементтер атары.

A) C, N, B, F. B) Br, Ca, Mg, Be. C) Sі, Na, K, Rb. D) Na, Mg, Al, Sі. E) Al, Sі, P, Mg.

4. Период бойынша рет нмірі артан сайын атом радиусы

A) уелі артады, содан со кемиді B) кемиді C) згермейді

D) артады E) уелі кемиді, содан со артады

ІІ-нса.

1. Топтарда рет нмірі артан сайын атом радиусы

A) згермейді B) уелі кемиді, содан со артады

C) кемиді D) уелі артады, содан со кемиді E) артады

2. 4-периодта 6-топты осымша топшасында орналасан элементті рет нмірі

A) 32 B) 24 C) 72 D) 22 E) 34

3. Периодта элементті реттік нмірі скен сайын асиеті жне сипаттамасыны згеруі:

A) Металды асиеті артады. B) Ядро заряды траты боп келеді.

C) Ядро заряды кемиді. D) Ядро заряды артады.

E) Электрон абатыны саны артады.

4. Реттік нмірі артан сайын негізгі топша элементтеріні асиеті мен сипаттамасыны згеруі:

A) Металды асиеттері артады.

B) Сырты абаттаы электрондарды ядроа тартылуы нашарламайды.

C) Электрон абатыны саны згермейді.

D) Бейметалдарды асиеттері артады.

E) Ядро заряды траты болып алады.

Сра жауап

1. Таза заттар дегеніміз не? Бірана затты блшектерінен тратын заттар.

2. оспалар дегеніміз не? Екі немесе одан да кп заттардан тратын заттар.

3. оспалар агрегатты кйіне байланысты нешеге блінеді? 2-ге біртекті жне ртекті.

4. Таза заттар мен оспаларды ажыратыдар: ауа, су буы, бензин, мыс, м, ас тзы, темір шеге.

5. Біртекті жне ртекті оспаларды ажыратыдар: шй, ст, ола, кірпіш, тас, бал.

ІІІ. Жаа саба:

- Атом дегеніміз не?

- Сонымен атом дегеніміз - химиялы жолмен «блінбейтін» заттты е са блшегі.

- Молекула дегеніміз не?

- Молекула дегеніміз - затты асиеттерін бойына жинаан оны е кіші блшегі.

Мысалы екі оушы дос болса ол молекула, жалыз жретін оушы болса ол атом.

Барлы заттар те кіші блшектерден ралады деген болжам ертеде, 2000 жылдан брын пайда болан. Біра тек 19—20 асырлар шегінде, бл андай блшектер жне олар андай асиеттерге ие екендігі белгілі. Мысалы, е кіші блшегі — суды молекуласы, ал антты е кіші блшегі — антты молекуласы жне т.б. Молекулаларды лшемдері андай? Мынадай салыстыруды келтірейік: орташа алма жер шарынан анша есе кіші болса, молекула алмадан сонша есе кіші. Егер барлы денелерді лшемі миллион есе ссе, онда молекуланы лшемі осы оулытаы нктені жартысына теелер еді. арусыз кзбен молекуланы кру ммкін емес. Молекулаларды кішілігі сонша, оларды 1000 есе лкейтетін микроскоппен де круге болмайды.Биологтара лшемдері 0,001 мм микроорганизмдер (мысалы, бактериалар) белгілі. Молекулалар олардан жздеген, мыдаан есе кіші.

Бдан 2500 жылдай брын мір срген грек философы Демокрит: барлы денелер те са, кзге крінбейтін рі блінбейтін, мгі озалыста болатын блшектер – атомдардан трады деген болжам айтан болатын.

Айырмашылыы: атом е кішісі, молекула атомнан лкені; Атомда белгілі бір асиеттер болмайды, ал молекулада затты химиялы, физикалы асиеттері жиналады;

Атомдармен молекулаларды кристалдаы орналасу ретін, оларды жалпы слбасын азіргі электронды микроскоптар мен ионды проекторларда круге болады.

Жекелеген атомдар-химиялы элементтерді, ал молекулалар заттарды е кіші блшектері.

Италиянды алым А.Авогадро тмендегідей болжам айтты: « .... затты е кішкентай блшегі атом, біра аз трізді заттарды е кішкентай блшегі атомдар емес молекулалар болып табылады». Бл идеяны оны отандасы С. Канницаро да олдаан. 1858 ж ол «Химиялы философияны конспектілері» деген кітап жазып, оны Еуропа алымдарыны арасында таратты. С. Канниццаро бл кітабында «атом» жне «молекула» ымдарына анытама беріп, оларды атомды массаларын анытау жолдарын сынды.

р элементті атомы — сол элементті физикалы- химиялы асиеттерін сипаттайтын е са блшегі. Бір ажабы: лемдегі сан жетпейтін неше трлі денелер мен заттарды барлыы да 118 химиялы элементті атомдарынан трады. Денелер мен заттар осындай санаулы ана элементтерді атомдарыны бір-бірімен байланысы арасында тзілген. Бірнеше атомдарды зара байланысуынан молекула тзіледі. Мысалы, су молекуласы ш атомнан: сутегіні екі атомынан жне оттегіні бір атомынан ралан.

Заттар молекулалардан трады. р затты молекулалары бір-біріне самайды. Сондыктан оларды рылымдары да, асиеттері де трлі-трлі болады. лемдегі заттарды 99 пайызы е жеіл екі элементтен: сутегі мен гелийден трады. алымдарды пайымдауынша, арыш денелеріндегі 10 000 сутегі атомына гелийді 500 атомы, ал алан 90 элементтен бір ана атом келеді.

Атомдар мен молекулалар туралы малматтарды жиынтыын атом-молекулалы ілім деп атайды.

Атом-молекулалы ілімні негізін алаан жне е алаш химияда пайдаланан орысты лы оымыстысы М.В.Ломоносов(1741ж).

Ол табиаттаы барлы денелер корпускулалардан(молекулалардан) тратынын, ал корпускулалар рамына элементтер(атомдар) кіретінін длелдеп берді.

Химияда атомистикалы ілімді Ломоносовтан со 67 жылдан кейін аылшын оымыстысы Джон Дальтон жаластырды.Aтом мен молекула тсініктеріне наты анытама беріліп, атом-молекулалык ілімні негізі 1860 жылы аланан. Германияны Карлсруэ аласында химиктерді халыаралы съезінде осы ілім абылданды.

Атом-молекулалы ілімні негізгі аидалары былай тжырымдалады:

1) Барлы заттар атомдар мен молекулалардан ралады;

2) Заттарды шексіз бле беруге болмайды, оларды молекулалара немесе атомдара дейін блуге болады;

3) Атомдар мен молекулалар здіксіз озалыста болады;

4) Бір элементті атомдары зара бірдей, біра кез келген баса элементті атомдарынан айырмашылыы болады;

5) Молекулалар атомдардан ралады. Молекулалар химиялы былыс кезінде згеріске шырап бзылады;

6) Физикалы былыстар кезінде атомдар мен молекулалар згермей саталады;

7) Бастапы заттарды райтын атомдардан жаа заттарды тзілуі химиялы реакция деп аталады.

Химиялы былыстарды атом-молекулалы ілім трысынан арастырып, химиялы тедеу трінде рнектегеннен бастап химия наты ылымдарды біріне айналады.

IV. Пысытау:

1. Заттарды райтын блшектер алай аталады?

2. Табиатта, Жер бетінде атомдарды неше трі бар?

3. Заттарды сан алуандыын алай тсіндіруге болады?

4. Молекула дегеніміз не?

5. Заттарды молекулалары бірдей ме?

6. Атом-молекулалы ілім дегеніміз не?

7. Атом-молекулалы ілімні аидаларын атадар?

V . Тест тапсырмалары:

1. Молекула – затты

A) асиетін,рамын сатайтын са блшектері.

Б) рамын,тсін сатайтын са блшектері.

C) клемін сатайтын кішкене блшегі.

2. Атомдар дегеніміз затты

A) еріткенде блінбейтін

Б) физикалы блінбейтін

С) химиялы блінбейтін е са блшектері.

3. Атомды райтын блшек

А)ядро

Б)молекула

С)электрон, протон, нейтрон

4. Су молекуласы рамы неше атомнан трады

А) ш атомнан

Б)екі атомнан

С)бір атомнан

5. Денелер неден ралады?

А)заттан

Б)молекуладан

С)атомнан

6. Атом-молекулалы ілімді дамытып жне тыш рет оны химияа олданан орыс алымы

А)Д. В. Менделеев

Б)М. В. Ломоносов

С)Д. Дальто

VI. Есеп шыару.

1. 7 г темір ккіртпен рекеттескенде тзілген темір(ІІ) сульфидіні массасы (г)

Шешуі: е + S еS

М(е) = 56 г/моль

М(еS) = 88 г/моль

7 г е ----- х г еS

56 г е ---- 88 г еS

х=(7 г88 г)/(56 г)=11 г

2. 27 г алюминий ккіртпен рекеттескенде тзілген алюминий сульфидіні массасы (г) жне зат млшері (моль)

Шешуі: 2АІ + 3S АІ2S3

М(АІ) = 54 г/моль

М(АІ2S3) = 118 г/моль

27 г АІ ----- х г АІ2S3

54 г АІ ---- 118 г АІ2S3

х=(27 г118 г)/(54 г)=75 г

=(75 г)/(150 г/моль)=0,5 моль

3. 4 г натрий гидроксиді тз ышылы мен рекеттескенде тзілген тзды зат млшері (моль)

Шешуі: NaOН + НСI NaСІ + Н2О

М(NaOН) = 40 г/моль

(NaСІ) = 1 моль

4 г NaСІ ----- х моль NaСІ

40 г NaОН ---- 1 моль NaСІ

х=(4 г1 моль)/(40 г)=0,1 моль

VII. орытынды:

Жаа материалды мегеру дрежесін тексеру шін оушылара мынадай зіндік жмыс бойынша «Атом» жне «молекула» сздерін ажетті септікте пайдаланып тмендегі

сйлемдерді аятадар тапсырмасын беремін

А) Су...рамына оттек жне сутек...кіреді.

Б) Ауаны рамында азот жне оттек...бар.

В) Хлорды...массасы, оны ...массасынан екі есе ауыр

Г) Адам жне жануарлар тыныс аланда оттек...пайдаланылады.

Д) атты ыздыранда су...сутек пен оттек...ыдырайды.