Айыпқа иман етудің маңыздылығы
Иман сөзіне түсінік
Иман сөзі - араб тіліндегі «ә-мә-нә» етістігінен шығып, жалпы иман ұғымы – бір адамның сөйлеген сөзін қуаттау, айтқанын қабыл ету, шын көңілімен қабыл ету, күмәнға жол берместен нақты, жүрекпен, шын ықыласпен сену деген мағыналарды береді. Иман еткен кісі «мумин», иман етілген нәрселерге де «муминун биһ» дейді.
Иман сөзінің шариғаттағы мағынасы – Пайғамбарға (с.а.у.) Аллаһ Тағаладан жеткен нақты үкімдерді растап, ешбір күмәнсіз қабыл ету, әрі бұлардың хақтығына шын көңілмен сену болып табылады.
Иман етудің негізгі қағидасы: "Иқрару бил-лиссан, уа тасдиқу бил-жанан"
الإيمان: "إقرار بالسان وتصديق بالجنان"
яғни тілмен айтып, жүрекпен бекіту. Себебі, бір адамның толық мұсылман болуы үшін иман негіздерін тілмен айтып, жүрегімен сенгендігін бекітуі тиіс.
Иман негіздерін жүрекпен бекіту (тасдиқ)
Иманның негізгі шарты жүрекпен қуаттау болып келеді. Себебі, аяттар мен хадистер иманның жүректе болатындығын білдіреді. Иман қолмен ұстап, көзбен көрінетін нәрсе емес, тек жүрекпен сезіледі. Мұны мынадай аяттардан анық байқауға болады.
«Әй, Пайғамбар! Ауыздарымен: «Сендік», - деп жүректері сенбегендермен яһудилерден күпірде жарысқандар сені кейітпесін» (5.Майда-41).
«Бәдәуилер: «Иман келтірдік», - деді. Мұхаммед оларға айт: «Сендер иман келтірмедіңдер. Алайда, «Мұсылман болдық» деңдер. Өйткені иман жүректеріңе кірмеді» (49.Хужурат-14). Міне, осы екі аят бізге жүрегіне иман кірмеген, әрі толық қуаттамаған адамның жағдайын баян етуде. Бұл екі аят негізінен жүрегімен иман етпеген бәдәуи арабтар жайында түскен. Өйткені, олар Пайғамбарымыздан бір зат алу ниетімен өздерін мұсылман ретінде көрсетіп: «Біз де иман келтірдік», - дейді. Бірақ, Аллаһ олардың иман етпегенін, тек тілімен айтқандықтан жүректеріне әлі иман кірген жоқ, жай тілмен айтып тұрғанын баян етеді.
Ал мына аят: «... Міне солардың жүректеріне Аллаһ иман жазған, әрі оларды өз жағынан бір нұрмен қолдаған» (58.Мужадәлә-22) – деп, мәңгілік жәннәтта болатын жандардың иманынан хабар береді.
Енді, иманның жүректің қуаттауынан тұратындығы жайлы айтылған хадистерді келтірелік.
1) Усама ибн Зәйд ибн Харис бір жорық кезінде мүшріктермен қақтығысады. Сонда Усама ибн Зәйд бір адамды ұстап алып, басын алмақ болғанда әлгі адам: «Лә иләһә иллаллaһ (Аллаһтан басқа құдай жоқ)», – дейді. Усама оның бұл айтқан сөзіне мән берместен шауып тастайды. Себебі, оны әлгі тұтқын өлімнен қорқандықтан айтты деп пайымдайды. Усама жорықтан оралған соң болған оқиға жайлы Пайғамбарымызға (с.а.у.) айтқанда, Аллаһ Елшісі ашулы кейіппен: «Өлтірген адамның дұрыс айтып, айтпағанын қайдан білесің? Әлде оның жүрегін жарып көрдің бе?- дейді». (Муслим, Иман-41; Әбу Дәуіт, Жиһад-95; Ибн Мажа, Фитән-1). Міне, хадистегі Хазіреті Пайғамбарымыздың (с.а.у.): «Жүрегін жарып көрдің бе?» деген сөзі иманның жүректің қуаттауымен (тасдиқы) болатындығына айқын дәлел.
2) Хазіреті Пайғамбарымыз бір хадис шәріпте былай дейді: «Аллаһтан басқа тәңір жоқ екендігіне және Мұхаммед Аллаһтың елшісі екендігіне шын жүрегімен куәлік еткен кісіге Аллаһ жәһәннәмды харам еткен» (Муслим, Иман-17).
3) Басқа бір хадисте былай дейді: «Аллаһ жәннәттықтарды жәннәтқа, жәһәннәмдықтарды жәһәннәмға тастайды. Содан кейін: «Қараңдар, жүрегінде титтей иман болған біреуін тапсаңдар, оны жәһәннәмнан шығарыңдар», - дейді». (Бухари, Иман-15; Муслим, Иман-82).
Осы айтылған аяттар мен хадистер бізге иман етуде жүректің қуаттауы бірінші шарт екендігін білдіреді. Егер бір адам жүрегімен сенбестен, тілімен кәлима айтса, ол иман еткенге жатпайды[1]. Ал, егер керісінше жүрегімен сеніп, тілімен айтпаса, біз оның кім екендігін, оған деген көзқарасымыздың қалай болатындығын білмейміз. Мысалы, бір адам өзінің мұсылман екендігін айтпаса, бірақ жүрегімен сенсе, шариғаттың үкімдерін оған қалай орындатасыз? Оның мұсылман ба, әлде мұсылман емес пе оған көзіңіз анық жетпейді. Бірақ, оның жүрегіндегіні Аллаһ біледі, сол себепті ақыретте мумин есебінде болады. Алайда, жүрегімен сеніп, қуаттаған бірақ, тілсіз, мылқау, яки өлімнен қорқып сенімін айтпастан кәпірмін, атеистпін деп айтқан кісі де мумин болып саналады. Өйткені, Аммар ибн Ясир есімді сахабаның басынан осындай оқиға өтеді.
Аммар ибн Ясир жанұясымен ислам дінін қабылдаған алғашқы мұсылмандар болатын. Меккеде күн санап мұсылмандардың саны артып келе жатқаны мүшріктердің жанына батып, исламды қабылдаған мұсылмандарды дінінен қайтару үшін зорлық пен зұлымдыққа көшеді. Осы зорлық пен зұлымдықтың құрбаны болғандардың қатарында Аммар ибн Ясирдің жанұясы бар еді. Мүшриктер Аммардың әке-шешесін ыстық құмның үстіне жатқызып, дінінен қайту үшін әбден қинап, жәбірлейді. «Менің құдайым Лат, Манат, Узза», - деп айтқызбақ болғанымен жүрегінде иманы берік Аммардың анасы Сумәйя мен әкесі Ясир: «Аллаһтан басқа тәңір жоқ», - деп, айтқандарынан қайтпайды. Содан мүшриктер Сумәйя мен Ясирді жауыздықпен шәхит етеді. Бұл уақиға Ислам тарихында алғаш шәхит болған әйел мен ер сахаба ретінде есімдері ислам тарихында алтын әріппен жазылып қалады. Әке-шешесін көз алдында өлтірген соң Аммар шарасыздықтан: «Менің құдайым Лат, Манат, Узза», - деп айтып, аман қалады. Содан Хазіреті Пайғамбарымыздың (с.а.у.) құзырына барады да: «Мен құрыдым, біттім, Аллаһ мені кешірмейді», - деп өкініш сезімін айтып, басынан өткен оқиғаны айтып береді. Хазіреті Пайғамбарымыз (с.а.у.) оған: «Сен сол сөзді айтқанда шын жүрегіңмен айттың ба, әлде жүрегіңде иманың бар ма еді?», - деп сұрайды. Аммар: «Ол кезде менің жүрегім иманға толы еді, бірақ мен жанымды құтқару үшін олардың айтқандарын істедім», - деп жауап береді[2]. Осы оқиғадан кейін Аллаһ Тағала мына аятты түсіреді де, Аммардың кәпір болмағанын, керісінше мумин екендігін баян етеді: «Жүрегі иманмен орныққаннан кейін зорлық көрген адамнан басқа жандар иман келтіргеннен кейін Аллаһқа қарсы келсе, сондай-ақ біреу көңілін имансыздыққа берсе оған Аллаһтың ашуы және оларға зор азап бар» (16.Нахыл-106).
Сенгенін тілімен айту (иқрар)
Иман жүрекпен бекітілген соң, оны тілмен айту керек. Тілмен айтылмаған жағдайда ол адамның кім екендігі белгісіз болғандықтан, шариғаттың бұйырған көптеген амалдарын ол кісі үшін жасай алмаймыз. Мысалы, қарапайым сәлем беру әдетін мұсылман екендігі белгісіз болған кісіге берілмейді. Өйткені: «Әс-сәләму алайкум» деп мұсылман бауырыңыздың амандығын тілеген боласыз. Мұсылман емес кісіге: «Әс-сәләму алайкум», - деп айтылмайды (дұрысы олар сізге не тілесе, сіз де өзіне соны тілейсіз). Осы тектес көптеген мысалдарды келтіруге болады.
Адамның жүрегінде не бар екендігін тек Аллаһ біледі. Бірақ, Аллаһ Тағала Құранда: «Аллаһқа және бізге түсірілген нәрселерге иман еттік деп айтыңдар....» (2.Бақара-136) деп иман еткенімізді тілмен айтуымызды бұйырады.
Иман етуде тілмен айтудың қаншалықты маңызды екенін Пайғамбарымыздың (с.а.у.) мына хадистерінен де байқауға болады: «Адамдар: «Аллаһтан басқа тәңірі жоқ, Мұхаммед Оның елшісі» деп айтқанға дейін олармен соғысуға бұйырылдым. Қашан осы сөзді айтатын болса, жаны мен малын менен құтқарған болады. Бірақ діни жазалар бұдан басқа. Ішкі жан дүниесінің есебі Аллаһқа қалады» (Бухари, Жиһад-102; Иман-17; Муслим, Иман-8; Әбу Дәуіт, Жиһад-104).
«Жүрегінде бидайдай, арпадай иманы болып: «Аллаһтан басқа тәңірі жоқ, Мұхаммед Оның елшісі» деген адам жәһәннамнан шығады» (Бухари, Иман-33; Тирмизи, Жәһәннам-9; Ибн Мажа, Зухд-37).
Имам Ағзам Әбу Ханифа «Фиқһул Әкбәрда»: «Иман тілмен иқрар (айту), жүрекпен тасдиқ (қуаттау)»,[3] деп түйіндейді.
Иманды жүрегімен қуаттамаған кісі, тілімен иман келтіретін болса, ондай кісі мунафиқ болады. Мунафиқ дегеніміз жүрегімен сенбестен, тек көзбояушылық ниетпен сырт көзге мұсылман болып көрінген екіжүзді кісі. Дегенмен бір адамды мунафиққа жатқызу үшін алдымен оның бойында екіжүзділіктің нышандары бар ма, жоқ па соны айырып алу керек. Адам бойынан ондай қасиет байқалмайынша, оған мұсылман ретінде қарым-қатынас жасау міндетіміз болып табылады. Ал, оның ақыреттегі есебі Аллаһ Тағаланың құзіретіне қалады[4]. Егер пенде мунафиқтық ниетпен иман еткен болса, мәңгілік тозақта қалары сөзсіз. Құранда жүрекпен сенбестен, жәй тілімен иман еткендерді мумин демейді: «Адамдардың кейбіреуі екі жүзді (мунафиқтар): «Аллаһқа ақырет күніне иман еттік» деп айтады. Бірақ олар иман етушілерден емес» (2.Бақара-8).
Иманның түрлері
Ижмали иман
Ижмали иман дегеніміз - бір ауыз сөзбен Хазіреті Пайғамбарымыздың (с.а.у.) Аллаһ тарапынан әкелген барлық нәрсесіне сену деген сөз. Бұл иман етудің ең қысқа жолы болып саналады. Ижмали иман кәлима таухид және кәлима шахадаттан тұрады.
аа)Кәлима таухид: Лә иләһә иллоллаһу Мухаммадур Расулуллаһ= Аллаһтан басқа тәңірі жоқ, Мұхаммед Оның елшісі.
аб)Кәлима шахада: Әшһәду ән лә иләһә иллоллаһу уә әшһәду әннә Мухаммадән абдуһу уә расулуһу = Аллаһтан басқа тәңірі жоқ екендігіне, Мұхаммед Оның құлы және елшісі екендігіне куәлік етемін.
Ислам дінінің негізгі тірегі осы айтылған кәлима болып есептеледі. Себебі, Аллаһты тек жаратушы тәңірі деп сенген, Хазіреті Мұхаммедті (с.а.у.) Оның елшісі ретінде қабыл еткен кісі басқа да иман негіздерін қабылдағандығын білдіреді. Хазіреті Пайғамбарымыздың (с.а.у.) пайғамбарлығына сену оның әкелген бүкіл діни негіздері мен қағидаларына сену деген сөз. Өйткені, басқа да иман негіздері Пайғамбарымыздың айтуымен біздерге жетті және оларға иман етуді Пайғамбарымыз бұйырды. Сондықтан, Аллаһтың елшісін қуаттау, Оның әкелген барлық нәрсесіне бір ауыз сөзбен иман еткенін білдіру «ижмали иман» болып саналады.
Тафсили иман
Тафсили иман дегеніміз - иман етілетін, яғни сенуі, илануы керек болған нәрселердің әрқайсысына жеке-жеке сену деген сөз. Тафсили иман иманның ең ауқымдысы. Тафсили иманның үш мәртебесі болады.
ба) Бірінші мәртебесі. Аллаһқа, Хазіреті Мұхаммедтің (с.а.у.) Аллаһтың пайғамбары екендігіне және ақырет күніне нақты сену. Тафсили иманның бірінші мәртебесі ижмали иманға қарағанда, ақыретке сенуді қосып айтуымен ерекшеленеді.
бб) Екінші мәртебесі. Әмәнту билләһ. Яғни, Аллаһқа, Аллаһтың періштелеріне, кітаптарына, пайғамбарларына, ақырет күніне, өлгеннен кейін қайта тірілуге, жәннәт пен жәһәннамның бар екендігіне, тағдырға, жақсылық пен жамандықтың Аллаһтан екендігіне сену.
бв) Үшінші мәртебесі. Құран және мутауатир хадистермен бекітілген барлық итиқади, амали және ахлақи үкімдердің бәріне жеке-жеке тоқталып, Аллаһ пен Оның Елшісінің бұйырған әмір мен тыйымдарына сену. Мысалы, намаз, ораза, зекет, хаж секілді парыз амалдарға, халал мен харам амалдарға шын жүрекпен сену тафсили иман болып саналады[5].
Ижмали иманды дәнге, тафсили иманды сол дәннің жемісіне ұқсатуға болады.
Тақлиди иман
Тақлиди иман дегеніміз - әке-шешеден, ұстаздан немесе өмір сүріп жатқан ортамыздағы адамдардан естіп, олардан көріп, үйреніп, соларға еліктей отырып келтірген иман.
Әбу Ханифа, Суфяны Сәури, Малик ибн Әнәс, Әузай және барлық фиқһ ғалымдары мен хадис ғалымдары иманның бұл түрінің дұрыстығын айтады. Бірақ, нақли (аят-хадис), әрі ақли дәлелдерді қолданып, сол иманын қуаттамайынша, ондай кісі күнәһар болады дейтін де пікірлер бар.
Ақиқатына келгенде бұқара халықтың иманы көбіне осы тақлиди иманға жатады. Ғалымдар тақлиди иманның үнемі күмәнға ұшырауға (нақты дәлелдермен қуаттандырмағандықтан), миссионерлердің жетегінде кетуге бейімдігі басымырақ екендігін айтады. Сондықтан, әрбір мұсылман өзінің сенген иман негіздерін қолынан келгенінше, білімінің шама-шарқынша дәлелдермен қуаттауы қажет.
Тахқиқи иман
Тахқиқи иман дегеніміз – дәлелдер арқылы Аллаһтың бар және бір екендігіне иман ету. Сондай-ақ, Аллаһтың жер бетіне жіберген діні ислам дінін барлық жағынан шынайы деп қабылдай отырып иман ету.
Мысалы: Американдық ғарышкер Армсторгтың аспан әлемінде азанның даусын естіп, артынша исламды қабылдап, иман етуін тахқиқи иман деп айтуға болады.
айыпқа иман етудің маңыздылығы
Ислам діні бойынша ең қуатты иман - ғайыпқа сену. Яғни, көрмеген нәрсесіне сену деген сөз. Бұл да Аллаһқа және Оның елшісі Хазіреті Мұхаммедке (с.а.у.), оның әкелген хабарларына шын жүректен күмәнданбастан сенумен жүзеге асады. Асылында, иман етудің ең маңызды шарты көзге көрінбеген нәрселерге, яғни ғайып әлеміне сенуден тұрады. Адам баласы ғайыпқа иман келтіру арқылы шынайы мумин сипатын алатындығын мына аят растайды: «Сондай олар көмеске (ғайыпқа) иман келтіреді» (2.Бақара-3). Адам көзге көрінетін барлық нәрсеге сенетіндігі сөзсіз. Бірақ, көзге көрінбейтін нәрсеге сену әркімнің қолынан келе бермесі анық.
Аллаһ біздерге ғайыпқа сенуді бұйырады, яғни алдымен Аллаһ өзіне сенуді, періштелеріне сенуді, ақырет күніне сенуді, ақыретте болатын есеп-қисапқа сенуді әмір етеді. Бұлар, әлбетте ғайып әлеміне жатады. Аллаһты ешкім көзімен көрген жоқ, періштені адам көре алмайды және өлгеннен кейінгі өмірге ешкім барып-келмеді. Мұның бәрі біздер үшін қияли нәрсе секілді көрінеді. Күпірлік дегеніміз осы қияли нәрсе секілді көрінген жайттарға сенбегеннен шығады. Сондай-ақ, Хазіреті Адамның (а.с.) топырақтан жаратылғандығын, оның періштелермен тілдескенін ешкім көрген жоқ, тек Құран Кәрімде айтылғандықтан осылай деп білеміз. Сондықтан ислам дінінің өзге діндерден бірден-бір ерекшелігі ғайыпқа сену болып есептеледі. Ал көрінетін нәрсеге сенудің исламда ешқандай мәні де, маңызы да жоқ.
Бұл дүниеде Аллаһқа, оның елшілеріне, ақыреттегі өмірге сенбейтін қаншама адам келіп кетті. Міне осындай түсінік пен сенімде болған адамдардың ақыретте Аллаһтың бар және бір екендігіне, ақырет өмірінің хақ екендігіне көзі жетіп, Аллаһ Тағаладан кешірім сұрап, жалбарынатын сәті аятта былайша бейнеленеді: «Күнәһарлардың, Раббыларының жанында бастарын иіп: «Раббымыз! Көрдік, естідік, енді бізді (дүниеге) қайтар, салих амал істейік». Рас нандық дегендерін бір көрсең!» (32.Сәжде-12).
Ғайыпқа сенудің негізін - «әмәнту билләһида» айтылған иман шарттарына шын жүректен, ешбір күмәнсіз сенім құрайды. Дегенмен, адамның көру мүмкіндігінен тыс әлемдердің бәрі ғайыпқа жатқанымен, олардың бұл мәселеге қатысы жоқ екендігін айта кеткеніміз орынды болар.
Мұсылман кісі ғайыпқа сенген кезде оның қандай, қалай болатындығын көп сұрай бермеуі тиіс. Өйткені, дәл ғайып әлеміне байланысты мәлімет Құран мен хадисте шектеулі түрде айтылған. Одан арысы мұсылманның иманына қатысты жайт. Мысалы, ақыретте амалдарымызды өлшейтін таразының болатындығы аятта баян етіледі. Бірақ, ол таразының шын мәнінде қандай болатындығы беймәлім. Электронды таразы ма, киломен өлшейтін таразы ма, граммен өлшейтін таразы ма, ол бізді қызықтырмауы тиіс. Біздің міндетіміз сол таразының болатындығына сену ғана. Оның қандай болатындығы бір Аллаһқа аян.
Аллаһ Тағала тақуа құлдарын мадақтап, олардың ерекшеліктерін айтқан кезде олардың ғайыпқа сенгендігін білдіреді және Пайғамбарымызға былай дейді: «Шын мәнінде сен, үгітке еріп, Рахманды көрмей-ақ қорыққан кісілерге ескерте аласың. Аллаһтың жарылқайтынын ең жақсы сауап (берілетінін) айтып, қуанышты хабар бер» (36.Ясин-11).