Мен тадаан шешен-Жиренше шешен

Кіріспе

 

Жиренше – аза хандыы рылан тста (ХV–XVI асырлар) мiр срген ататы шешен.

Жиренше шешен есімі аыл, парасатты лгici ретiнде аза ауыз дебиетiнен берiк орын алан. Халы аныздары бойынша, Жиренше шешен кедей адам болан. Ол дербес аза хандыын круда Жнібек хана кмектескен, оан пайдалы кеестер айтып, бара халыты атынан сйлеген.

Жиренше шешен айтыпты деген, халы жадында саталан аыз-гімелер мен шешендiк сздер кп. Оларды кпшiлiгi XV-XVI асырлардан басталатын халы шыармасына немесе лденеше адамны, бірнеше буынны деп, згертуінен ткен орта мраа айналып кеткен.

Жиренше шешен туралы аыздарда оы йелі арашаш та аылды рі тапыр жан ретінде суреттеледі. Баса тркі тілдес халытар фольклорында да Жиренше шешен жайында ертегі, аыз, гімелер кездеседі. Мысалы, араалпата (Жиренше) шешен, ырыздарда (Жээренче чэчэн), трікменде аылды да тапыр, діл (Ийкренче) туралы аныздар бар. Жиренше шешенге атысты гімелерді негізінен, ш салаа блуге болады. Біріншісінде ол Жнібек ханны узірі, аылшысы, досы ретінде бейнеленеді, екіншісінде ханны кемшіліктерін бетіне айтып, аыл-парасатымен зін оан мойындата білген діл адам ретінде суреттеледі, шіншісінде оны йелі арашашпен, баса арапайым халы кілдерімен арым-атынасы крсетіледі.

 

Афоризмдер

1)арашаш Жиренше орта жаса келгенде аза болады. Уаыт те з Жнібек хан Жиреншеге: «Шешен, сені йленбей жргені жарамайды; пленшені атыны еріні тсында жасы йелді бірі еді, соны сен ал!» — дейді. Жиренше шешен ханны айтан атынын алады. Арада біраз уаыт ткенде хан: «Шешен, мына атыны брынылардай болатын ба, алай?» — дейді. Сонда шешен: «Кндіз екеуміз, тнде тртеуміз»,— дейді. Хан: «Тнде тртеуі алай?» — дегенде, Жиренше шешен былай дейді:

Ері есіне тседі,
Теріс арап жатады,
Оныменен ол екеу.
арашашты ойлаймын,
Мен де теріс араймын,
Оныменен мен екеу.
Оймен тауып жолдасты,
Боламыз тнде біз тртеу.
Та атан со оянып,
Тра келсек таы екеу!
ыздай алмай атын болмас,
Есік крген мал болмас.
анша жасы крем десе де,
Брыныдан жаын болмас.
Байы лген атынды алу,
Ойлаанда аыл болмас.

 

 

2)Бір жолы хан билеріне: «Дниеде не лмейді?» » — деп сра ойанда, алпыс биі бір ауыздан былай депті:

Аын су лмейді,
Асар тау лмейді,
Аспанда ай мен кн лмейді,
лемде ара жер лмейді.

Сонда Жиренше шешен бріне арсы шыыпты:
Аын суды лгені,
Алты ай ыста атаны.
Асар тауды лгені,
Басын блтты жапаны.
Ай мен кнні лгені,
Екейіп барып батаны.
ара жерді лгені
ар астында жатаны.
Ажал деген атан о,
Бір алланы апаны.
Дниеде не лмейді?
Жасыны аты лмейді,
алымны хаты лмейді

 

 

3) Ел ішінде Жиренше айтыпты деген гіме кп. Соны бірінде дуалы ауызды шешенні тапырлыына тнті болмай отыра алмайсыз.

ай заман екені бір Аллага аян. Жиреншені атына сырттай аны хан оны бір крмекке, жзбе-жз отырып кшелі сзін естімекке мартады. Шаырту алан шешен айтан уаытында хан сарайына келіп, табалдырытан аттаан бойда:

Бір жасыыз мы болсын! - деген екен.

Хан кісі тыдап, ой тюге пейіл трады. згені асылын ажырата алмаса да жасыгына мін тауа бейім келеді. Сол мінезбен Жиреншені лгі бір ауыз сзін натпай:

- Киелі орынны мртебесіне сай сз тауып айттым деп отырсы ба? - дейді матыырап.

Жиренше аспай-саспай: "ділмрім, бетіді бір айырып тастадым ба?" дегендей, тары на шалая тскен хана тіктей арап:

- Сзіізге клды, хан ием, - деп назарын зіне аудартады. Адам зі мы жасамайды, артында аты алса, атына сай сзі алса, аты атына сай сзі мы жасайды. Екінші мына опасыз жалан дниеде бір крген ызы дурені бір кнге бергісіз болса, сол бір кнні зі мы жыла татыр ызы дуренмен тсін.- деп едім. Сзге тотаан хан Жиреншеге сол жерде астына арымас ат мінгізіп, стіне тозбас шапан жауыпты.

 

 

Мен тйген бір ой

Жалпы біз аза жрты жаратылысымыздан шешендік нерге жаынбыз. Мені Жиренше шешенді тадаан себебім, оны ттеден тге сйлейтін, тапыр да аылды, бейнелі де бедерлі,наыл ойларына сзге деген тапырлыы мен шешендігі, жас спірімдерге лкен серін тигізетіне кмнім жо.

Жиренше шешенні аыз ішінде ханны алдында, кпшілік алдында сйлей білуін, зіні ойын халыа жеткізе алу неріне керемет еді.

Мені Жиренше шешен жайлы тйген ойым, оны айтылан создері кптеген жылдар бойы жас спірімдерге улгі рі мір жолында лкен саба, тлім трбие болатынына сенімдімін. Жиренше шешенні сздері сан ойлы заманнан бері ауыздан ауыза таратылып,бкіл халыты азынасына айналып кеткен.

Жалпы Жиренше шешенні аыздарын ои отыран рбір бала тілін штайды, сздік орын байытады, мірге деген кзарасын оятады, дниетанымына жол ашады деп сенемін. Себебі Жиренше шешенні барлы айтылан наыл сздер иялдан емес, мірлік оиалардан, табии былыстардан туады, оны хан алдында кп жылды тжірибесі мен сан рет айталау арылы сыннан тіп, халы мойындаан аидаа айналаны даусыз аиат екенін длелдейді

 

   
 
 

 

 

Дерек кздері

https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B8%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%88%D0%B5_%D1%88%D0%B5%D1%88%D0%B5%D0%BD

http://koshpendi.kz/index.php/sheshendiksozder/

http://www.tarih.spring.kz/kk/history/medieval/figures/zhirenshe/