Пайдаланылан дебиеттер

Жоспар

I.Кіріспе

II.Негізгі блім.

Бу Насыр л-Фарабиді мірбаяны.

Бу Насыр л-Фарабиді ылыма осан лесі.

Бу Насыр л-Фарабиді ебектеріні туелсіз азастанда баалануы

III.орытынды

IV.Пайдаланылан дебиеттер.

 

 

Негізгі блім

1. Тарихымыздаы лы тлалардын бірі, ислам дниесіні е ірі, атаы лемге жайылан лама философы, Аристотельден кейінгі "екінші стаз" атанан бу Насыр л-Фараби аза жерінде, Отырар аласында дниеге келген.
лы жерлесіміз л-Фарабиді тркі тайпасыны дулетті бір ортасынан шыаны бізге млім, бан длел оны толы аты-жнінде "Тархан" деген атауды болуы. л-Фараби 870 жылы Сыр бойындаы Арыс езеніні Сыра барып ятын жеріндегі Фараб аласында дниеге келді. Фарабиді толы аты-жні бу-Насыр Мхаммед ибн Мхаммед ибн зла ибн Тархан л-Фараби, яни кесі зла, ары атасы Тархан. Туан жері — азаты ежелгі аласы Отырарды арабтар Барба — Фараб деп атап кеткен, осыдан барып ол бу-Насыр Фараби, яни Фарабтан шыан бунасыр атанан. Бл аланы орны — азіргі Отырар ауданы, Отстік азастан облысы аумаында. Сол тста мір срген зерттеушілерді алдыран нсаларына араанда, Отырар аласы IX асырда тарихи атынастар мен сауда жолдарыны торабындаы аса ірі мдениет орталыы болан. Отырара орта асыр алымдарыны кп назар аударанын біз тарихтан жасы білеміз. алымдарды айтуынша, Отырар ала-сы орналаскан аса нарлы алапта аза халыны ары ата-бабалары, кырдаы кшпелілер мен ала трындары жиі арым-атынас, тыыз байланыс жасап отыран.
Кеінен млім екі дерек бар: 1218 жылы монолдар аланы киратты, бл "Отырар апаты" деп аталды; онан со 1405 жылы апанда мнда мір-Темір айтыс болды. Отырар жайында бізді олымызда ибн Хаукальді, Абул Фиданы, ытай деректемелеріні мліметтері бар. Отырар жнінде Птоломейде де айтылан. Отырардаы кітапхана, ел аузындаы аыза ара-анда, кітабыны саны жаынан ататы Александрия кітапханасынан со екінші орында болан.
Біра Отырар азастандаы бірден-бір мдени орталы емес-ті. Зерттеушілерді ажырлы ебегі арасында республиканы археологиялы картасы баса да мдени орталытармен (Тараз, Сауран, Сыана, Тркістан, Мерке, Исфиджаб жне баса алалар) толытырылды. Демек, осы ауматы мекендеген тайпаларды сонау ары заманда алыптаскан ескеле нері, ылымы, тркі тілдес жазуы болан. Міне, сондытан да аза топыраынан шыан алымдар бу-Насыр л-Фараби, Исхак л-Отрари, Исмаил л-Шаухари, Жемал л-Трюстан, л-Сы-наки, л-ыпшаки, адырали Жалаири жне басалар жазан ебектерді белгілі бір мдени негізде дниеге келуі бден табии нрсе. Осынау салатарды ішінде жалпы лемге йгілі алып тла — л-Фарабиді орны ерекше.
л-Фарабиді Аристотельді, Платонны, ерте дниедегі Грецияны баса да философтарыны шыармаларымен тп нскасынан танысаны жнінде деректер бар. Білімге, ізденуге деген штарлыты жетелеуімен ол жас шаында, дниедегі былыс біткенні брі кісіге рі ажап, рі тасы крінетін кезде саяхат жасап, сол замандаы мдени лемні кптеген орталытары: Хорасанда, Бададта, Дамаскіде (Шам), Алеппада, Каирда (Мысыр) "болан. з міріні кп жылдарын ол араб халифатыны саяси жне мдени орталыы болан Бададта ткізді. Мнда ол з білімін бден тиянаты мегеріп, толытырады. Крнекті алымдармен байланыс жасайды, сйтіп зіні білімдарлыы, аылыны алырлыы жне аскан байсалдылыы арасында кп замай оларды арасында лкен абы-рой-беделге ие болады. Біра ресі тайыз кертартпа хадисшілер оны жек кріп, кндей бастаан, сіресе, олар л-Фарабиді бкіл ойыны негізгі мніне арсы шыан, йткені оны дниеге кзарасы шынайы болмысты танып білуге, адам баытын о дниеден емес, б дниеден іздеп табуа мегзейтін еді. Аыр сонында л-Фараби лажсыздан Бададтан кетеді. зіні "Фу-сул ал-мадани" (Мемлекет айраткеріні наыл сздері) деген соы шыармасында ол: адам ылыма трліше тосауыл жасайтын мемлекеттен кетіп, ылыми ркен жайан елде труа тиіс дейді. л-Фараби мірін александриялы (мысырлы) алымдар, яни бір кезде Александриядан ыыстырылан несторианшыл христиандар тратын Дамаскіде ткізеді. Мнда ол солтстік Сирияны жетекші саяси айраткері Сейд ад-Дуаль Хамданиге аса адірлі болды. л-Фараби 950 жылы 80 жасында айтыс болады. Бізді замана л-Фарабиді тек негізгі шыар-малары ана келіп жетті. Ол шыармалар ежелден бері жртшылыа танымал болып, философиялы жне ылыми ойды одан кейінгі дамуына тигізген сері орасан зор.

 

 

2. бу Насыр л-Фараби — тркі ойшылдарыны е ататысы, е мшрі, “лемні 2-стазы”[2] атанан лама. Оны заманы “Жібек жолы” бойындаы алаларды, оны ішінде Отырарды экономикасы мен мдениетіні дамыан кезіне дл келеді. бу Насыр л-Фараби Орта Азия, Парсы, Ирак, араб елдері алаларына жианкездік сапарлар жасап, тез есейді. Ол жерлерде кптеген ламалармен, ойшыл-аындармен, айраткерлермен танысып, схбаттасты. Тарихи деректер бойынша 70-ке жуы тіл білген. здігінен кп оып, кп ізденген ойшыл философия, логика, этика, метафизика, тіл білімі, жаратылыстану, география,математика, медицина, музыка салаларынан 150-ге тарта трактат жазып алдырды. Шыармаларында кне грек оымыстыларыны, сіресе, Аристотельді ебектеріне талдау жасады (Аристотельді “Метафизика”, “Категория”, “Бірінші жне екінші аналитика” сияты басты ебектеріне тсіндірмелер жазан). Арабты ататы алым-географы ибн-Хаукал зіні “Китаб Масалик у мамалик” атты ебегінде жне 13 асырлырда мір срген ибн-Халликан зіні “Уфиат л-аиан фи л-Заман” атты ебегінде бу Насыр л-Фарабиді ары аталарыны аттары (Тархан, зла) таза тркі тілінде келтірілген. Болаша алым алашы сауатын туан жерінде з тілімен ашса да, 12 — 16 жас шамасында керуенге ілесіп, білім іздеп Бадада кетеді. бу Насыр л-Фараби дниеге келгенге дейін 126 жыл брын тркілерді лкен мдени орталыы болан Фараб аласы бейбіт жолмен ислам дінін абылдаан болатын. Ол кез санасы ашы рбір мсылмана ислам діні ылымымен шылдануды парыз еткен. Осы кезден бастап бу Насыр л-Фараби араб тілді алым болып есептеле бастады.

арыш ауымы, ылым салалары жне ылымиерархиясы.(ал.)

асиетті ран Крім тек діни аидалар жинаы ана емес, сонымен атар талай ілімні пия кілтін бойына бккен аламды кітап боландытан, бу Насыр л-Фараби бкіл ислам алымдарына парыз болан —иджтихад (ойлау абілетіні шыына жету шін беріле ебек ету) жне муджтахид (иджтихадпен шылданан адамны з жаалытарын ран Крім мен Хадис Шариф — парыз-сннет амалдарына негіздеп отыруы) жолына тскен. Кеес кіметі тсында атеистік идеологиканы ыпалымен л-Фараби діннен тыс алым ретінде крсетілді. йтсе де оны ислам бірлігін сатауа осан зор лесі туралы мынадай дерек саталан. Тегі тркі болып табылатын баадр олбасшы Мхаммед Ихшид ибн Тыт мір ислам жолын бзан “армат” елін таландаан со, бу Насыр л-Фарабимен кездеседі. Меккеге барар жолды кесіп “ажылы” жасауа мрша бермеген арматтарды жеілгеніне уанан бу Насыр л-Фараби іштей “ажылы” етуге ниет етіп, араб халифыны саид-задаларымен гімелеседі. Осы гімеде алым ислам бірлігін сатау шін мазабтар арасын жаындастыру керек деген ой айтып, зіні араб, парсы жне тркі нсілдері арасындаы алауыздытарды жоюа кш салып жргендігін млімдейді. “Бабалардан алан сиетте тркі халы ділетшіл делінген еді. Сол сзді аиаттыы мен ділеттілігіне енді кз жеткізіп отырмыз” деп Саид-задалар бу Наср л-Фарабиді олын рметпен ысады.

бу Наср л-Фарабиді жас кезінен Бадада баруыны мынадай екі сыры бар. Біріншіден, сол кездегі Бадад халифатын басаран Аббас улетіні сенімді узірлері негізінен тркістанды Фараб аласынан болан. Екіншіден, Бадад шаары ылым мен нер жолына бет алан адамдара апасын ке ашып, барынша жадай жасаан. Бададта “Баит л-хакма” атты алымдар йі жне лемдегі е бай кітапхана болан. Алашы кезде бу Наср л-Фараби зін аын, нші, кйші ретінде танытып, одан со ежелгі грек алымдарыны олжазбаларын оу арылы крделі ылыми зерттеулермен шылдануа кіріскен. Фарабиді алашы стаздары Иса пайамбарды “дайды баласы” демей, “пайамбар” деп таныан несторианды христиандар болан. Ежелгі грек ылымы мен араб ылымыны арасын осан осылар еді. бу Наср л-Фараби дниетанымы — екі лемні: кшпелілер мен отырышылар ркениетіні жне Шыыс пен Грек-Рим мдениетіні зара байланыстарыны нтижесі. бу Наср л-Фараби заманыны леуметтік-саяси кзарастарын, тіл мдениетін, философиялы-гуманитарлы (философия, логика, этика, эстетика, саясат, социология, лингвистика, поэзия, шешендік, музыка) жне жаратылыстану (астрономия, астрология,физика, химия, география, космология, математика, медицина) ылымдары салаларын тере мегеріп, осы баыттарда зі де нды ылыми жаалытар ашты.

бу Наср л-Фараби зіні философия кзарастарында басты ш баыт аны аарылады: ол дниені мгілігін мойындады, танымны болмыса туелділігін растады, аыл-парасат туралы ілімді саралады. Мгілік пен туелділік бастауларын діретті Алладан, аспан леміндегі былыстарды мнінен, аыл-парасаттан, адамны жан-дниесінен, тр мен материя араатынасынан іздеді. Аристотель аидаларынан з дниетанымына жаындарын абылдады жне оны осы трыдан тсіндірді. бу Наср л-Фарабиді философиялы кзарасын тарихи жадайда, оны з дуірімен байланысты араанда ана тере тсінуге болады. Орта асырларда философиялы ойды дамуы діни ілім негіздеріне сйенді. Демек, бу Наср л-Фарабиді философиялы ілімін де з кезеіні діни тсініктері трысынан арастыран лазым. Біра ол бл тсініктерді философиялы трыдан дамытты. Ол, сіресе, “Аспан астындаы дние” ілімінен нерлым айын крінеді. Бл Аристотельді жасампаз аыл жніндегі кзарасын рі арай дамыту еді. Жасампаз аыл — тек “аспан астындаы дниені” озалыс себебі ана емес, з алдына логос. Осы дниені задылыы — жер бетіндегі дниеге іштей тн аыл. Жеке адамны аылы лемдік санамен штасса ана дамиды. Соысы, яни лемдік сана — мгі. Адам болса дние салады, ткінші. Осыдан барып жанны мгі екенін жне баса жаа шып кетуін бекерге шыару туады, мны зі діни аидалар мен философияны арасындаы креске тиек болан тезис еді. лы ойшыл философияа лкен мн берді, оан кп міт артты. Ол философияны оамды оятатын зерде, парасат шамшыраы, халыты ділетті оама жеткізетін негізгі баыт, рпатар арасындаы рухани-мдени сабатастыты асырлара жаластыратын рал, леуметтік-этикалар крделі мселелерді шешімін, уаыт талаптарыны жауабын табатын діс деп тсінді. Осы дегейде дрыс ойланып, оды рекеттену шін философияны 9 аидасын оып-білу ажеттігін ескертеді. Мндаы масат — ттастыты, аиатты, ізгілікті, жаа игіліккздерін іздестіру, соан ол жеткізу.

 

3. л Фараби Бадад жне оны рухани алыптасу жолындаы ролі туралы ерекше атап теді. Бл ала, арынды дамыан мдениет орталыы еді, сондытан ртрлі мдени дстрлер мен ілімдерді тоысан жеріне айналды. л-Фараби жымды ала туралы: «Бл ала тоышар алаларды бірі болып табылады, сырты пішіне арап, трлі-тсті бояуа енгендей сер алдырады, кез келген адам бл алада зіні тілегені мен алаанын анааттандыра алады. Сондытан халы алаа арай аылады, орныып алады. ала кннен-кнге лаюда. Осында рулары ртрлі адамдар дниеге келуде, шыу тегі мен трбиелері млдем блек балалалар мір есігін ашуда. Бл ала ртрлі бірлестіктерден тратын, бір-бірінен ерекшеленетін бліктерден трады, сырттан келген адам жергілікті халытан ешандай айырмасы жо, оларды барлы тілектері мен рекеттері тоысады. Сондытан уаыт аымына сай алада ататы адамдар, яни алымдар, шешендер, дана адамдар, аындар шыуы ммкін». Бадад сол кезедегі аыл-ойды Меккесі еді. Олар з кштерін, білімін сарп етіп, мектептер ашты, табыстара ол жеткізді. Осында аудармашыларды тамаша мектебі жмыс істеді, онда несториандарды осан лесі зор. Олар Платон, Аристотель, Гален, Эвклидті шыармаларын аударды. ндістанны мдени жетістіктерін игеру процесі параллель жрді. Мндай жмыс дербес шыармашылы белсенділікке сер етті. Бададта л-Фарабиді тлімгерлері Юханн ибн Хайлан жне белгілі аудармашы Абу Бишр Матта болды. л Фараби Юханн ибн Хайлан туралы Аристотель мрасын шкірттеріне таратан адам ретінде баяндайды. Абу Бишр Матта логикадан саба жргізген. Біра, орта асырдаы деректерге араанда шкірті стазынан асып тсуі тиіс. л Фарабиді Бадаттаы жылдарынан бір жадайда атап ту керек: ол Аристотельді «екінші Аналитикасымен» танысу ммкіндігіне ие болды. л Фараби Харран аласына келеді, онда Александрия аласынан удаланан несториан алымдар тран. Ол міріні соы жылдарын Халеб пен Дамаск алаларында ткізеді, Солтстік Сириядаы — Хамданид Сайф ад-Даул жоары рметіне ие болады. л Фараби 950 ж. желтосанда жасы 80-ге келіп, айтыс болды. л Фараби заманыны леуметтік-саяси кзарастарын, тіл мдениетін, философиялы- гуманитарлы (философия, логика, этика, эстетика, саясат, социология, лингвистика, поэзия, шешендік, музыка) жне жаратылыстану (астрономия, астрология, физика, химия, география, космология, математика, медицина) ылымдары салаларын тере мегеріп, осы баыттарда зі де нды ылыми жаалытар ашты. л-Фарабиді философия кзарастарында басты ш баыт аны аарылады: ол дниені мгілігін мойындады, танымны болмыса 17 туелділігін растады, аыл-парасат туралы ілімді саралады. Мгілік пен туелділік бастауларын діретті Алладан, аспан леміндегі былыстарды мнінен, аыл-парасаттан, адамны жан-дниесінен, тр мен материя араатынасынан іздеді. Аристотель аидаларынан з дниетанымына жаындарын абылдады жне оны осы трыдан тсіндірді. л-Фарабиді философиялы кзарасын тарихи жадайда, оны з дуірімен байланысты араанда ана тере тсінуге болады. Орта асырларда философиялы ойды дамуы діни ілім негіздеріне сйенді. Демек, л Фарабиді философиялы ілімін де з кезеіні діни тсініктері трысынан арастыран лазым. Біра ол бл тсініктерді философиялы трыдан дамытты. Философ адамды з болмысын зі танып білуге трбиелеу ісіне лкен мн берді. Бл мселені логикалы, этикалы, педогогикалы, тілдік трыдан кеінен саралап, бларды бір-бірімен зара сабатастыта арастырады. Рухани жоары масат нышандарын адамдарды зара байланыстыратын бастаулардан — жан-дние ндестігінен, деміліктен, айырымдылытан, баыттан іздестіреді. “айырымды ала трындарыны кзарасы”, “Мемлекет айраткерлеріні анатты сздері”, «Азаматты саясат», «Баыта жол сілтеу» жне т.б. саяси-леуметтік трактаттарында айырымдылы пен баыт мселесіне кеірек тоталды. оамды мір проблемаларына арналан барлы ебектерінен «Китаб ас сийаса ал-маданийа» («Азаматты саясат» немесе «Саясат») мсылман леміне барынша танымал болды. Адамдар бірлестіктеріні ерекшелік белгілері болып табылатын теориялы жне практикалы айырымдылытара тек философияны кмегімен жетуге болады деп тжырымдайды лы лама. Демек, л-Фарабиді мемлекет, ел басару жніндегі тжырымдары, леуметтік-этикалы саяси кзарастары бгінгі оам шін де айрыша маызды. Шыысты лы ойшылыны мол мрасына бкіл дние жзі ызыушылы тудыруда. 1975 жылы оны 1100-жылдыын атап ту шарасында ш халыаралы ылыми конференция болды: Мскеуде - «л-Фараби жне лемдік ркениет», Алматыда - «л-Фараби жне Шыыс елдеріні ылымы мен мдениетін дамыту», Бададта - «л-Фараби жне адамзат ркениеті». Осы халыаралы конференцияда ткен асырда пайда болан барлы рухани, прогресшіл жне демократиялы идеяларын игеру жнінде жер бетіндегі ртрлі халытарды ылыми жне мдени ынтыматастыын кеейту рдісі айын аарылды. лы ламаны 1100-жылдыына байланысты азастанда таырыпты жинатар трінде л Фараби шыармалары орыс тілінде жары крді. азіргі кезде л Фарабиді бес томды трактаты баспадан шыарылды: «Философиялы трактаттар», «леуметтік-этикалы трактаттар», «Логикалы трактаттар», «Математикалы трактаттар», «Птоломейді "Алмагесіне" тсініктеме»; алашы екі томы аза тілінде жары крді. л Фарабиді шыармаларыны орыс жне аза тілінде жары круі лы ойшылды толы шыармашылы бейнесін жаыртуда маызды теориялы негізді райды. л Фарабиді 1100 жылдыы бізді елімізді мдени мірінде маызды орын алды, лем мдениетіні тарихына деген ызыушылы тудырды. 18 1951 жылдара дейін л Фарабиді «Софистика» жне «Риторика» трактаттары саталып келді: е біріншісі - еврей тілінде, екіншісі – латын тілінде. Біра Ахмед Атеш 1951 ж. Стамбул кітапханасынан логикалы трактаттарды олжазбасын тапты, ол олжазбаларды арасында «Софистика» жне «Риторика» трактаттары болды. 1960 ж. осы трактаттар амтылан Братислава олжазбасы табылды. л-Фараби трактаттары азіргі кезде ылыми айналыса тсті деп санауа болады — бл «Китаб ал-Хуруф», азаша «ріптер кітабы». «ріптер кітабы» — бл Аристотельді «Метафизика» ебегіндегі араб тіліндегі философтарды атауларыны бірі, онда тараулар грек ріптерімен берілген. «Китаб ал-Хуруф» —л Фарабиді бірегей туындысы, оны негізінде Аристотельді «Метафизика» ебегіндегі идеяларды талдау мен саралау жатыр. Логикалы пайымдаулара кп кіл блінеді Кітап 1970 жылы Бейрут аласында шыан. Аристотельді ізімен «Метафизикасында» барлы ылымдарды негізіні алышарты болып табылатын философия категориясы ретінде «бірінші философия» ымын жан-жаты саралап, оларды логикалы ылымны негізі ретінде арастырады. «ріптер кітабы» айрыша жадайдаы категориядаы логикалы рольді талдайды. л Фараби логикалы жне ылыми - философиялы терминологияны, негізін алап араб жне баса тілдерде ылыми-философиялы терминдерді салыстырмалы мндеріне жан-жаты тсініктемелер беруімен, оларды грек жне сирийлік тілдерінен араб тіліне аудару тжірибесі, халытарды тілі жне ылым тілі, грамматика мен логика терминдері сараланды. Дние жзі мдениетіні дамуында із алдыран сол крнекті айраткерлер, шындыында, адамзат мдениетіні бірлігін паш етіп келеді. л-Фараби осындай дниежзілік тарихи тлаларды санатына осылады. л-Фараби з заманындаы нер-білімні е асылын тадап ала біліп, з дуіріні шынайы энциклопедиясын жасап берді. л-Фараби атамызды ебектері туелсіз азастанда ерекше бааланып , оны

Атына аза лтты Университетіні аты берілді.Кптеген баспалар шыып азіргі заман рпатары баалап, кеінен таралып жатыр.

Орытынды

л-Фараби алашы білімін Отырар медреселерінде алан. мірін араб елдерінде ткізген. Ол Аристотель ебектерін араб тіліне аударып, оан тсініктеме берген. л-Фараби логика, саз, астрономия жне баса ылымдар бойынша кптеген ебектер жазды. «Кемегерлік меруеті», «Ізгі ала трындарыны кзарасы», «Баыта жету» сияты кптеген ебектер алдыран. Фараби зіні «айрымды ала трындарыны кзарастары жайлы» трактатында ала адамдарыны жеке2топтарына сипаттама берді. лама айырымды, айырымсыз ала трындарына талдау жасап, трмыс салтын, мір сру ерекшеліктерін, олара тиісті ндылытарды крсетпекші болды. Адамдар2 баытты болуы шін бір-біріне кмектесіп отыру масатымен бірлескен ала ізгі ала болды; — дейді Фараби ізгілік баыт туралы надан ала трындарыны білетіні байлыа рахаттану, марлыа ерік беру, мансап, сый-рметке еліру болып табылады дейді. Ал «Азаматты саясатта» жым туралы айырымды аламен атар бзылан айырымсыз ала болатындыын ескертеді. Мндай болмас шін бірлесіп рекет ету ажет дейді. Педагогикалы трыдан адамдар арасындаы досты, асты туралы ой-пікірлеріні маызы ерекше.аза даласы талай ойшылдар мен алымдарды ордасы. Орта асырда жріп келешек рпаа орасан зор ылым алдырып оймай, плсапалы ебектерде алдырып кетті. Исхак л-Отрари, Исмаил л-Шаухари, Жемал л-Трюстан, л-Сы-наки, л-ыпшаки, адырали Жалаири жне басалар жазан ебектерді белгілі бір мдени негізде дниеге келуі бден табии нрсе.

 

 

Пайдаланылан дебиеттер

 

1. азастан тарихы. 5 томды-ІІ том. Асылбеков М.Х., Алдажманов .С., Байпаов .М., озыбаев М.., т.б. ред. Алматы, 1998. 636 б.

2.Сйден Жолдасбайлы. Ежелгі жне орта асырлардаы азастан. А,1995

3.Нуртазина Н.Д., Хасанаева Л.М. Тркілерді исламдануыны тарихи алышарттары. А.2011

4.азастан тарихы ылыми порталы.

5.азастан Google Wikipedia сайыты.

6.Орта асырдаы мдениеті жне ылымны даму алышарттары