Отбасы трбиесінде халы педагогикасыны озы лгілерін пайдалану.

аза халыны лтты мдениетіні айта ркендеу жадайында жастарды лтты дстрлерде трбиелеуді зады обьективті ажеттігі туды. Халыты педагогика арылы оушыларыны - адамгершілік асиеттерін алыптастыруды педагогикалы мні де оан оамды салт-сана, леуметтік экономикалы, мдени мірден саяси кзарас пен тарихи кезені айын айаы болып табылады. Сондытан, есе ктерген аза еліні жаа трпаты халыты трбие жйесінде е алдымен з халыны асырлар бойы алыптасан бай тжірибесіне ара сйері жне оны астерлеп дамыта тсуі зады былыс. йткені, мндай негіздерді білмей, з халыны, лтты ерекшеліктерін сезінбей, баса халыты зіне тн ерекшеліктерімен салыстырмай, бааламай з байлыын байыта тсу ммкін емес. Халыты зі жасаан бастаулара сйенген трбие ана з кшінде бола алады. Бл трбиені артышылыы: р адам е алдымен з халыны перзенті екендігін сезінуі, екіншіден, з халыны болашаы сол жекелеген адамдара байланысты екендігін сезінеді.

Сондытан да, р рпа з уаытын, з талаптарын негізге ала отырып, ата-ана трбиесін, яни халыты педагогиканы игеріп отыраны жн. Тілімізге, дінімізге, айта мойын бран кезде, болаша рпаымызды з ана тілін білмеуі, салт-дстрден бірте-бірте ол зе бастааны, ке-шешесін, ата-жесін, бауыр еті баласын тастап кету, жетімсірету сияты атыгездікті етек алды, ара ішу, анаша тарту, зорлы-зомбылы, рлы жасау сияты жаымсыз асиеттерге бой алдырды, з пікірі жоты, біреуді айытанына оай ерігіштік, кнгіштік, табансызды, таы баса да сресіз жадайларды етек жайып еркінсуі-халыты трбиеден ол зуді салдары екені даусыз. Жаымсыз былыстардан тылу шін халымызды зі жасаан, лтты дстр, салттарын оу-трбие ісіне кеінен пайдалану жолдарын іздестіру мір талабы.

Егер тарихи зерттеулерге жгінсек, халыты педагогиканы лгі-негесі халы даналыыны крінісі ретінде пайдалану жнінде нды идеяларды кезінде трлі ел, трлі уаыттаы педагогтар да аз айтпаанын байаймыз. К.Д.Ушинский «Бізді трбиені ойлап келетіні бос урешілік, трбие орыс халында зі анша мір срсе, сонша асыр мір среді онымен бірге істі, зінде оны бкіл тарихын, оны бкіл жасы жне жаман асиеттерін бейнелеген. Бл бірін екіншісі ауыстыра отырып, Россияны жаа рпаы сіп шыан топыра» - деді.

Халыты педегогиканы адамгершілік трбие саласындаы нды деген идеяларын з тжірибелерінде А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский кеінен пайдаланып, оларды те жоары баалаан. В.А.Сухомлинский халы трбиесіндегі Отана, туан жерге деген сйіспеншілік сезімге толы аса маызды айнар кздері оушыларды тере танып-білуіне ол жеткізді. Ол мндай айнар кздер ата-ана махаббаты, бесік жыры, ана тілі, туып скен жер табиаты, халыты тарихы жне т.б. болатынын атап крсетті.

Халыты педагогика мселелері ылыми трыда 19 асырды екінші жартысынан бастап жары крген ылыми зерттеулер Г.Н.Волков, Я.Н.Ханбиков, А.Ф.Хантибидзе, А.Ш.Гашимов, А.Н. Измайлов, В.Х.Арутюнян, К.К.ыдыралиеа жне т.б. халыты педагогиканы трлі баыттарын арастырады. Бл ебектерге жан-жаты талдау алым С.А.забаеваны ебектерінде жйелі берілген. Автор халыты педагогика саласында барлы ебектерді сынып классификациясын жасаан, сол зерттеулерде «халыты педагогика» деген терминге берілген анытамаларды саралап, птай отырып, былай деп зіні анытамасын берген халыты педагогика - трбие мен оыту саласындаы халы барасы білімдеріні, іскерліктерді, дадыларды жиынтыы, соларды негізінде рпатан-рпаа халы шыармашылыы арылы беріліп отыратынын дет-рыптар мен дстрлер алыптасан. Халыты педагогиканы масаты - ата-бабалар тжірибесіні е жасы мраттарында бай рпаты трбиелеу. С.А.забаеваны пікірлермен біздер толыымен келісеміз жне диплом жмысында оларды негіз етіп аламыз.

Баса лттардаыдай, азаты халыты педагогикасыны зіне тн ерекшеліктері, зіндік белгілер бар. Оны бірі халыты педагогика ерекшеліктеріні мазмны мен трлерінде бейнеленген ауызекі поэтикалы,, мазмнды, музыкалы шыармалар, сндік-олданбалы бйымдар, лпытастар, кмбездер, имараттар, дет-рыптар, салт- рсімдер жне т.б. Оларды трбиелік ммкіндіктерін сол кезді зінде-а халы арасынан шыан аын-жыраулар жасы тсінген. Кшпенді мдениетіні шыында тран аза халын дние жзі жртшылыына таныту, Ресей арылы батыс елдеріне таныту кн тртібінде трды. Бл іске алаш болып жол саландар -Ш.Уалиханов пен Ы.Алтынсарин болды. Олар адцыы атарлы зиялылар мірін зерттеп, оны дниежзі жртшылыына таныстыру масатымен азаты лт ойындарын халы міріні баса кріністерімен оса зерттеді. Сол кезде этнографиялы зерттеулерге те кп кіл блінгеніне жне аарту ызметіні ріс алуымен байланысты Ш.Уалихановты ебектері Ресей академиясында жоары бааланып, ке таратылды. Осы зерттеулерді жаластырып, одан рі дамытуа шыыстану ылымыны прогресшіл кілдері В.Радлов пен Г.Потанин лес осты.

19 асырды екінші жартысында халы педагогикасыны алыптасып ке ріс алуымен байланысты лтты ойындарды зерттеуге кзарас згере бастады. Халы педагогикасы лт трбиесіне атынасты барлы мірлік негіздерді амтып, лтты ерекшелікті даралай крсетуге, сонымен атар барлы адамзатты мдени тарихын даралай крсетуге лесін осады. Ы.Алтынсарин жне оны пікірлестері мен ізбасарлары халы аарту жйесін ра бастады. аза мектептері ашылып, лтты трбие ордасын ру барысында лтты ойындарды зерттеу жне олдану жолдарын анытау мселесі тередейді. Бл істі ілгері жылжытандарды атары жылма-жыл се тсті. Бларды атарына А.И.Ивановский, Н.Гродеков, Е.А.Алекторов, ..Диваев, А.Левшин, Н.Пансутов, ЕАПокровский, З.Ф.Лазеревский, П.И.Пашино, Г.Загряжеский, А.ІИиле, А.Харузин, АТорячкин т.б. осылды.

Кезінде М.уезов азаты лтты ойындары туралы мына сздерді айтан: - «Бізді халымызды мір кешкен за жылдарында здері ызытаан алуан ойын нері бар ой. Ойын деген, мені тсінуімше, кіл ктеру, жртты кзін уантып, кілін шаттандыру ана емес, ойынны зінше бір ерекше маыналары болан.

аза халыны ткеніне кз жіберсек, рбір кзгі, ысы шаруашылыты табысты аяталуынан со, стті аяталан ашылытан кейін, немесе ел шетін басып кірген жаудан кек алып, жеіске жеткенде, ас бергенде, халы мерекелері, ойын-сауытар ткізілген. Бл ойын-сауытар тек кіл ктеру, той думан шін емес, рпа трбиесін ркендетіп, дамытатын лгі-неге крсететін, халыты рухани ммкіншілігіні байауы тріздес нер сайысына ласып, жааны сыналып, ел талысына тсер ортасы, кпшілікке жеткізер сахнасы іспеттес болан. сіресе, здерінен ересек аа буыннан, халы алдында сыналан ататы ардагерлерден йреніп тлім алан.

азаты лтты ойындары: ккпар, сайыс, крес, теге алу, ыз уу, алтын аба ату, жамбы ату т.б. спортты сипатпен бірге лкен трбиелік маыза ие. Бл ойындарды брі де атпен ойналатын ойын боландытан, олара кн ілгері орасан зор зірлік, мият даярлы керек болады. Сол даярлыты басы асында болан жас баладан бастап, бозбалалар мен жігіт аалары, атбелгілері мен ауыл асаалдары болып тгел атынасан. Жоарыда аталан ойын трлері мен бйгені алуан трлеріне осылатын аттар, оан мінгізілетін балалар, балуандар, ккпаршылар, ыз ууа атынасатын ыз бен жігіттер ауыл асаалдарыны аласында талыланып, соларды йаруы бойынша атынасуа ммкіншілік алатын болан. Бл, бір жаынан, халы тлім-трбиесіні маызын арттырса, екінші жаынан, лкендерге деген ілтипат пен сенімді, басаны пікірімен санаса білуді йретеді. шіншіден, жеіске деген лшынысты туызып, баланы аыл-ойын, иялын штайды.

Сонымен атар халы зіні ашылы, мергендік, мал сіру, диханды шаруашылыымен байланысты кптеген аыз-ертегі, маал-мтелдер, ле-жырлар шыаран. Олар жастарды малды дрыс баып-ауды, ашылы пен малшылыты нер деп арауды, сйтіп оларды ебек сйгіш, мал тапыш, негелі азамат етуді кздеген. Осы тіршілік трлері лтты ойындарды кптеген трлерінде орын алан.

аза шаруасыны ол нері зіні кнделікті мір тіршілігімен, ттыну ажетімен тыыз байланысты болан. Оны ішер асы да, киер киімі де, баспанасы да малды німімен байланысты боландытан, ол нері де сол мал німін деуге састыы арналан. Жн иіріп, рмек тоу, киіз басып, й жабу, ою ойып, сырма, тс киіз рнектеу, тері илеп, бас киім жне сырт киім тігу ыз балаларды, аналарды ерекше нері болып саналан.

Кпетеген лт ойындары осы нерлерді дріптеп балаларды болашата о олынан нері таматын етіп трбиелеуге мн берген. Халы «нер таусылмас азы, жтамас байлы, «Іскерді байлыы олында, кемегерді байлыы жолында, «сталы ел озар - деп нерге, шеберлікке марлыты оятуа арналан кптеген наыл сздер айтып, оны балалара дріптеу жолдарын ойын арылы іздеген.

Осы жаынан келгенде лт ойындары халы педагогикасыны рамдас бір блігі ретінде зіні маызды ызметін атарады. азастанны егемендік аланына арналан жалпы халыты жне лемдік маызы бар Абай мен Мхтар Ауезовке арналан тойларда азаты ескі дстрі бойынша балаларды лт ойындарына белсенді атынасуы ескі дстрді айта жаыртып, жастара деген сенімділік пен талапты арттыра тсті, оларды мірге ерте араластыру жер-жерде орын ала бастады.

лтты ойындар халы педагогикасыны ерекше динамикасы бар, мір талабына сай немі згеріп тратын, сонымен атар рпапен рпатарды байланыстырып тратын рамдас блігі. Сондытан оларды атаратын ызметі ке рісті, ауымды жне салиалы екендігін зерттеушілер крсете бастады. лтты ойындар р адама халыта дстрлі алыптасан салауатты мір салтын сатауа жне елі мен жеріні амын ойлайтын Отан сйгіш патриот, сыйласты пен достыты баалай алатын интернационалист, басадан йренуді жатсынбайтын, дара тла - жаа адамды трбиелеп шыаруды ралы ретінде зерттелінеді. Осы жне азіргі кездегі диссертациялы зерттеулерді талдау барысында келесі орытынды жасады.