Конфликтология (Дарендорф)

оам адамдарыны арасында тесіздік бар. Соан байланысты оларды леуметтік жйедегі алатын орындары да бірдей емес. Жекелеген индивидтер мен адам топтарыны арасында леуметтік жіктелу бар. Оларды жіктегенде біратар лшемдер басшылыа алынады, мселен, табыстарыны клемі, білімдеріні дегейі, мамандытаы мртебесі, билікке атынастары.оам мшелеріні арасында леуметтік тесіздікті табиатын, себептерін, оны зады былыс ретіндегі мнін тсінуде леуметтік стратификация теориясыны маызы зор. «Стратта» деген геология термині жерді рылымындаы абаттарды анытауа байланысты олданылады. Ал, оама байланысты бізді ана тілімізде абаттан грі «жік» деген ымды пайдалананымыз жн. Біз тарихтан оамны р даму сатысына тн трлі стратталарды боланын білеміз.оам адамдарын стратталара жіктеуді тарихи ш типі белгілі. Олар: а) касталар; ) сословиелер; б) таптар. Осы аталан жіктеуді ш типіне байланысты стратификациялы жйе ашы жне жабы жйелерге блінеді. оам мшелеріні статустары мен леуметтік жадайларын згертулеріне ммкіндік бар леуметтік рылым ашы стратификациялы жйе деп алады да, ал, мндай ммкіндік балмайтын оам жабы стратификациялы жйе деп аталады.

Сословиелік жйелер – феодалды оамда орын алан стратификациялы жіктеу типі. Бл оамдаы адамдар жоары жне тменгі сословиелерге блінген. Сословиелік статустар атадан балаа мра ретінде беріліп отыран. Жоары сословиеге дворяндар, дін иелері, ал, тменгі сословиеге – олнершілер, шаруалар, кпестер жатан. Бл аталан жйеде бір сословиеден екіншісіне ту шектелгенімен, оларды арасында кейбір жадайда некені орын алуы жне тменгі сословие адамдарыны сіірген ебектеріне байланысты билік тарапынан олара жоары сословиелік статусты сый ретінде беру сияты жадайлар орын алан. «Тап» деген ым ылыми айналыма жаа заманда енді. сіресе, XVIII-XIX асырларда Батыс Еуропа ойшылдарыны ебектерінде бл ымны мні негізделіп, оамда таптарды бар екендігін мойындау болды. Бастапы кезде таптар деген ымны саяси мазмны баса айтылды. Тек кейін К. Маркс жне М. Вебер ебектерінде оамдаы тапты жіктелуді экономикалы себептері мен астарларына тере назар аударыла басталды.К. Маркс з заманында таптар туралы ілімді одан рі дамытып, зіні тап кресі туралы теориясын негіздеді. Соые нтижесінде ол леуметтік стратияикация теориясына з лесін осты. Ол таптарды пайда болуыны экономикалы себептерін ашып крсетті.бл себептерге К. Маркс оамды ебек блінісі мен жеке меншікті шыуын жатызады. Сонымен атар К. Маркс оамда негізгі жне негізгі емес таптарды болатынын атап крсеткен. Негізгі таптар оамдаы мір сріп тран негізгі меншік атынастарыны трінен туындайды. Сонда: л иеленушілік оамды-экономикалы формацияны негізі таптары - л иеленушілер мен лдар; феодалды оамда – феодалдар мен шаруалар; капиталистік оамда – буржуазия мен жмысшы табы негізгі таптар болып есептеледі.Негізгі емес таптар ткен дуірден алан немесе жаадан алыптасып келе жатан оамды-экономикалы формацияны таптары. Мселен, капиталистік оамда феодал мен шаруа таптарыны саталуы ммкін. К. Маркс оамда негізгі жне негізгі емес таптардан баса леуметтік жіктерді болатынын ескертеді. леуметтік жіктер – тапты белгілерін бойына толы сііре оймаан аралы таптар. Мысалы, жмысшы асйектерін алса, оларды жмысшылардан артышылытары бар, ал, буржуазиядан айырмашылыы – меншік иесі емес. Олай болса бл тапты з алдына бір тапа жатызу иына тседі. К. Маркс интеллигенцияны леуметтік топа жатызады. йткені бл топты да белгілі бір тапа сас белгілері з жне олар шыу тегі жаынан да р трлі таптарды кілі болуы ммкін. Сол себепті К. Марксті ізін уушылар интеллигенцияны зін буржуазиялы, сас буржуазиялы жне пролетарлы деп жіктеуді сынан. К. Маркс оамды таптара жіктеумен ана шектелген жо. Ол капиталистік ндіріс тсіліне жан-жаты талдау жасап, бл оамдаы анауды мнін тсіндірді жне зіні тап кресі туралы теориясын негіздеді. К. Марксті таптар жніндегі ілімін одан рі дамытан В.И. Ленин болды. Ол зіні 1919-шы жылы жазан «лы бастама» деген ебегінде таптара мынадай анытама берген: «Таптар дегеніміз – оамды ндіріс жйесінде алатын орны мен ндіріс рал-жабдытарына атынасына арай жне оамды байлытан алатын лесіні клемі мен сол лесті алуды дісіне байланысты жіктелетін адамдарды лкен тобы; сонымен атар таптар деп, бір топты оамды ндірістегі алатын орнындаы айырмашылыа байланысты екінші бір топ адамдарды ебегін анауын айтамыз».

Сонымен, маркстік ілім тапты райтын басты белгілерге:

адамдар тобыны ндіріс жйесінде алатын орнын;

оларды ндіріс рал-жабдытарына атынастарын;

ебекті йымдастырудаы адамдар арасындаы арым-атынасты;

оамды байлытан алатын лесті клемі мен оны алуды дісін;

оамды ндірісте бір топты баса адамдарды ебегін анауын жатызады.

Бл белгілерді таза экономикалы сипаты боландытан, таптар тек экономикалы категория ретінде крінеді.

леуметтік стратификация теориясына з лесін осан М. Вебер бл мселеге байланысты тжырымдамаларында К. Марксті теориясынан згеше жне оан сас жатары да бар екендігін айта кету керек. М. Вебер К. Марксты оамны тапа жіктелуіні объективтік экономикалы негіздері бар деген ойымен келіседі. Ол пікірді ол баса да экономикалы факторлармен толытырады. Біріншіден, М. Вебер тапты айырмашылытар тек меншікті болу, болмауына байланысты емес, сол сияты адамдарды жоары біліміні болуына, маманды тріне, ксіби дрежесі мен шеберліктеріне де байланысты дейді.

Екіншіден, М. Вебер адамны статусын – саяси партияа, яни билікке атынасы деген стратаа жіктеуді лшемдерін енгізеді.

М. Веберді пікірінше, статус леуметтік топтар мен индивидтерді оамдаы алатын орны мен мртебесіндегі айырмашылыты крсетеді. Адамны белгілі бір тапа жатуы объективтік факторлара байланысты да, ал, адамны статусы – білімі мен шеберлігіні дрежесі, мір салтя сияты субъективтік факторлармен тсіндіріледі дейді.

М. Вебер оамдаы тапа блінуге сер ететін факторларды ескере отырып, 4 трлі таптарды атап крсетеді. Олар;

1) капитал иелеріні табы;

2) интеллектуалдар мен менеджерлерден, басарушылардан тратын тап;

3) дстрлі са буржуазия табы;

4) жмысшы табы.

Сонымен, М. Веберді сынан леуметтік стратификация теориясында оамды стратаа жіктеуді біршама ке лшемдері берілген. ылыми дебиетте оамны страталара жіктелуіні баса да лше,мдері кездеседі. алымдарды кпшілігі стратификациялы рылымны негізі адамдар арасында болатын табии жне леуметтік тесіздік екеніндігін мойындайды. Осы тесіздік деген лшем оам адамдарыны біреулеріні басалардан жоары, екінші біреулеріні тмен орналасуына ыпал етеді. абии тесіздік адамдарды табии жаратылыстарына байланысты (жыныс, жас млшері, темперамент, терісіні тсі, бойы, аыл-ойыны дегейі) ерекшеліктерінен туындайды. Мселен, аыл – парасатымен, кш – айратымен ерекшеленетін адамдар кпшілікке ыпал етіп, оларды зіне баынышты етуге мтылады.

Ерлер мен йелдер арасындаы тесіздік ерте заманда пайда болып, кні бгінге дейін саталып келеді. Барлы дерлік ерлерде йелдеріні табыстарыны клемі ерлерге араанда тмен. йелдер арасындаы жмыссыздыты да дегейі жоары.

леуметтік тесіздікті пайда болуына оамды ебек блінісі, яни адамдарды ксіби мамандануы ыпал етеді.

Е клемді оамды ебек блінісі ебекті аграрлы жне нерксіптік деп жіктелуіне байланысты болды. Мны зі ала мен село мір салтыны алыптасуына, халыты территориялы-айматы жаынан жіктелуіне келді. ала міріні селоа араанда біратар артышылытары бар. Атап айтса, ебекті мазмны мен трлеріні сан алуандылыы, трмысты жне мдени ызмет крсету салаларыны, саяси жне басару орталытары мен баралы апарат жйесіні, ылым мен білімні кеінен дамуы алалара тн сипатты белгілер.

оамды ебек блінісі ой ебегі мен дене ебегіні арасындаы айырмашылыты пайда болуына, соны нтижесінде оамда білімі мен ксіби дегейлері жоары адамдар тобыны алыптасуына ыпал етті.

оамдаы леуметтік тесіздік иерархияа негізделген жне ол адамдар ме топтарды вертикалды баытта сатылы орналасуынан крінеді. Яни тік сызы бойында бір топты екінші бір топтан жоары немесе тмен орналасуы деген сз.

Вертикалды баыттаы жіктелуді себептерін Р. Дарендорф «билік» жне «бедел» деген ымдарды негізінде тсіндіреді. Ол ттас оамды басарушылар мен басарылушылара жіктейді. Басарушыларды зін а) басарушы меншік иелері жне ) меншіктері жо бюрократ – менеджерлерге жіктейді. Автор сонымен атар басарушылар: жоары топ – жмысшы асйектерінен, тменгі топ – маманды дрежесі тмен жмысшылардан трады жне басарушылар мен жмысшы асйектеріні ассимиляциясыны нтижесінде «жаа орта тап» алыптасады деген орытындыа келеді.

ХХ асырды екінші жартысында Батыс елдеріні алымдары леуметтік стратификация былысын одан рі тереірек зерттеуге кірісті. алымдарды пікірінше, капиталистік оамдарда таптар арасындаы айшылытар бседеп, жмсара тсті. Олар сонымен атар оам мшелеріні трлі топтара, таптара, стратталара жіктелу процесі тередей тскенін атап крсетті.

Батыс Еуропа мен АШ леуметтанушылары наты леуметтік зерттеулер жргізіп, оамдаы трлі леуметтік топтарды, таптарды жне стратталарды арасындаы арым-атынасты реттеуге байланысты сыныстарын негіздеді.

Бл кездегі леуметтік стратификация теориясыны крнекті кілдеріні бірі – П.А. Соркин болды. Ол оамдаы адамдарды иерархиялы жоары жне тменгі топтара жіктелуіне сер ететін факторлар ретінде ы пен артышылытарды, жауаркершілік пен міндеттерді, байлы пен жошылыты, билік пен ыпалды те блінбеуінен болады деп тсіндіреді.

Автор сонымен атар бл аталан лшемдер мірде бір-бірімен сабатас екендігін ескертеді. олдарында лкен байлыы бар жоары экономикалы топтарды кілдері сонымен атар жоары саяси жне ксіби топтара да жатады дейді. Яни, байлыы бар адамны билікке, жоары ксіби топтара енуіне ммкіндігі мол немесе керісінше билігі бар адамны жоары ксіби даындыы да бар, байлыы да бар деген сз.

П.А. Сорокин оамда экономикалы, саяси жне ксіби стратификацияны барлыын айтып, оларды райсысына тере талдау жасайды.

Ал, американды леуметтанушы Т. Парсонс оамда леуметтік жіктелуді факторларын 3 топа топтастыран. Біріншісі – адамны туа біткен табии белгілеріне байланысты факторларды: этникалы тегі, жынысты, жасты ерекшеліктері, туысты байланыстары, дене бітімі мен интеллектуалды абілеті.

Екінішісіне – ызмет трі., мамандыы жне ксіби дегейін жатызан.

шінші топа – меншік, материалды жне рухани ндылытар мен артышылытарды жатызады.

алымдарды кпшілігі леуметтік стратификация процесінде осы аталан лшемдер мен факторлады шын мнінде орын алып отыранын атап крсетеді. оам дамуыны бір кезеінде бл лшемдерді біреуі маыздыра болса, келесі бір кезеде келесі біреулеріні маызы ара тседі. Мселен, Кеес оамындаы иерархиялы жіктелу процесінде саяси факторларлы маызы зор болды. Билік саласында ызмет ету, партияа мше болу, саяси шешімдерді абылдауа атынасу сияты факторлар жоары топ адамдарын алыптастырды. Ал, жоары билік адамдарыны байлы пен меншікке ол жеткізуде ммкіндіктері ке болды.

Кеестік дуірден кейінгі оамдарда нарыты экономикаа ту барысында леуметтік жіктелуге сер ететін жаа факторлар маыза ие бола бастады.

Ресей ылым Академиясыны «леуметтану институты» жргізген зерттеулер нтижесінен азіргі оамдаы леуметтік жіктелуге сер ететін факторларды тмендегі иерархиясын байауа болады. Респонденттерді 91,3%-ы леуметтік жіктелідегі басты фактор ретінде «билікті» атап крсетсе:табыс клемін - 91,2%-ы; меншікті – 64,8%-ы; клекелі экономика немесе заа арсы іс-рекеттерді – 52,7%-ы; білімді - 35,1%-ы; абілет пен талапты – 34,6%-ы; маманды трін – 30,1%-ы; адамны шыу тегін – 25,0%-ы; лтты тегін – 14,5%-ы атап крсеткен. Яни зерттеуді нтижесінен бл оамда билікке атынас, табыс клемі, меншікті болу сияты факторларды леуметтік жіктелу процесінде жоары маыза ие болып отыранын круге болады. рине, леуметтік стратификация процесінде білім дегейі, ксіби шеберлік, жоары мртебе (престиж) деген лшемдерді маызы зор екенін естен шыармуымыз керек. Білім дегейі – мектептегі, орта жоары оу орындарында алан біліммен, сол сияты ылыми ата, дрежемен есептеледі. Ксіби шеберлік – белгілі бір маманды бойынша адамны арнайы білім дрежесі мен шеберлігіні танылуы. Мртебе – адамны жоары статусына оам тарапынан крсетілетін сый немесе рмет. Соы кезде леуметтанушылар жоарыда айтылан лшемдерді ескере отырып, оамды 3,4,6 жне одан да кп жіктерге бліп арайтын стратификациялы модельдерді сынуда. Біз соны 4 жіктен тратын моделіне тоталса, олар мыналар: жоары тап; орта тап; жмысшы табы; тменгі тап.

Жоары тапа ірі меншік иелері – аржы жне нерксіп магнаттары, жоары билік элиталары – мемлекет президенттері, премьер-министрлер, министрлер, жеке ведомстволар мен ызметтерді басшылары, яни жоары категориядаы чиновниктер жатады. Блар оамдаы шамадан тыс байлыы бар, оамны экономикалы жне саяси мірінде шешуші рл атаратын топ. оамдаы оларды лес салмаы аз, дамыан елдерде олар шамамен хлыты 1%-ын райды. Кейбір елдерде жоары тапа жоары шенді скери топтар мен творчестволы иттеллигенцияны танымал кілдері де жатады. Бл топ кілдеріні білім жне мдени дрежелері, оамдаы статустары да жоары. Орта тапты оамдаы алатын орны ерекше. Алдыы атарлы дамыан елдерде олар халыты 60-80% - ын райды. Бл тапты оамдаы леуметтік тртіп пен тратылыты тірегі десек те болады. йткені орта тап оамны негізгі интеллектуалды кші мен жоары маманды иелерінен трады. Орта тапа оамдаы р трлі леуметтік топтарды мамандытарды кілдері жатады. Олар – алымдар, жазушылар, суретшілер, діни ызметкерлер, оытушылар, дрігерлер, загерлер, орта жне шаын ксіп иелері, маманданан жмысшылар, т.б. Орта тап адамдарыны траты да, сенімді ызмет орындары, жоары табыстары жне заман талабына сай мір салттары бар. Олар кп ебек етеді, кейбіреулеріні меншіктері (жер, нды ааздар, озалмайтын мліктері, т.б.) бар, яни олар экономикалы жне саяси трыдан араанда туелсіз адамдар. Бл тапты адамдары «жасы мірге ажырлы ебекті, кш – жігерді, білімні нтижесінде жетуге болады» дегенді басшылыа алады. Бл жерде айта кететін бір жадай – орта тпаты да з ішінде жіктелетіндігі. Олар: а) жоары орта тап: ) орта тапты орташасы: в) тменгі орта тап. Орта тапты осылайша жіктеуде жоарыда айтылан факторлар, яни адамдарды билікке атынастары, табыстарыны клемі, ксіби жне білім дегейлері ескеріліп отыр. Жмысшы табыны азіргі кездегі бейнесі ткен дуірдегіден млдем баса. ылыми – техникалы прогресс заманында жмысшы табы ебегіні мазмны, сипаты згерді. Олар механикаландырылан жне автоматтандырылан ндіріс салаларында – заводтар мен фабрикаларда, ауыл шаруашылы ксіпорындары мен халыа ызмет крсету салаларында ебек етеді. Бл тап кілдеріні траты табыстары, белгілі бір дрежеде білім жне ксіби дайындытары бар. Тменгі тап – рамы жаынан сан алуан. Олара арнайы мамандытары жо жмысшылар, жмыссыздар жне люмпендер (айыршылар, босындар, ылмыскерлер) жатады. Бларды кпшілігіні раты табыс кздері болмаандытан, олар абсолюттік кедейшілік жадайда мір мреді, Сонымен, леуметтік стратификация кез келген оама тн былыс. Барлы оам мшелеріні арасындаы жаппай тедік орнататын эгалитарлы (француз тілінде – тедік) оам орнату ммкін емес екендігін лемдік даму тжірибесі длелдеп отыр.

леуметтік жіктеу (стратификация) - [лат. Stratum - абат, facere - жасау] - оамды оамды дрежесі арылы ерекшеленетін ртрлі леуметтік жіктере блшектеу нтижесі жне процесі. леуметтік жіктеу оам мшелеріні жне оамды топтарды леуметтік жадайларыны бірдей еместігіні, оларды леуметтік тесіздігіні крінісі. оамды абаттара жіктеуді жолдары ртрлі, субъективті рі объективті болып келеді. детте ксіп, маманды, табысы, білімі, дрежесі, зіні леуметтік жадайын баалауы негізге алынады. леуметта- нушылар леуметтік жіктеу мселесін ртрлі тсіл- дер арылы анытайды, дегенмен орта белілерін табуа болады: леуметтік жіктеу - бл иерархиялы трыдаы жаыртылатын, жааратын оамны табии жне леуметтік жіктелуі. леуметтік жіктеу теориясын ндеуде П.А.Сорокинні ебегі зор. Ол: "оам ешашанда біркелкі бола алмайды, болмайды да, ол ашан да жіктеледі", - деді. леуметтік жіктеу теориясын жасауда леуметганушы-функционалистер Т.Парсонс пен Э.Шилз лкен лес осты.

2 2.леуметтік нормалар – ол

леуметтік норма - адамдарды жеке мінез-лы мен арым-атынастарын реттеуді тарихи бекітілген формасы. оам мірін ндылы трыдан реттеу шін оларды ыты жне моральды нормалара блудін маызы зор. ыты нормалар за пішімінде кейде мемлекеттік немесе кімшілік нормативтік актілер трінде крініп, тиісті органдар жзеге асыратын наты занды нормаларды санкцияларды олдану жайын анытаушы диспозицияларды мазмдайды. Ал моральды нормаларды сатау ісі оамды пікірдін, индивидті имандылы парызыны кшімен камтамасыз етіледі. Ал леуметтік норма тек заи жне адамгершілік нормалар ана емес, сондай-а дет-рып жосындары мен дстрге де арка сйейді, леуметтік нормаларды туыдатып, негіздеме калайды

3.3леуметтену – ол

леуметтену — жеке адамдара оам мен оны рылымдары тарапынан немі (жинаы, баылаулы, шашыраы трде) сер ету процесі. Соны нтижесінде адамдар белгілі бір білімдерді, ндылытар мен нормаларды игеріп, наты оамда, леуметтік топтар мен йымдарда мір сру тжірибесін жинатайды рі тлаа, сол оамны те ылы мшесіне айналады. Социология ылымы “рыны баласы — ашан да ры, ал текті ата-анадан тек бейкн рі тртіпті бала туады” деген сыаржа тмсілмен келісе алмайды. йткені, адам анасынан бірден мдениетті болып жаралмайды, трбиелеу, білім алу жне оамда мыр кешу процестерінде ана алыптасады. леуметтік-мдени асиеттер мен ндылытарды мралау згеше, биологиялы емес діппен, яки рпатан рпаа тарау тетігі арылы леум. жолмен жзеге асады; рбір жеке адам (индивид), р жаа рпа здері туып, мір сріп жатан леуметтік жйені мдени мрасын игеруді зіне тн ерекше жолынан жріп теді. Осынау маызды процесті ылымда “жеке адамны леуметтенуі” деп атайды. леуметтену тура мнінде, жары дниеге келген, адамзат мдениетін игеруге бадарланан саналы биологиялы организмді, яки адам баласын дамытып, зіні тлалы-психологиялы ерекше асиеттерін, сондай-а, оамды мірге араласуына ммкіндік беретін леуметтік трпатты, леуметтік маызды асиеттерді, білім мен білікті бойына жинатаан те ылы жеке тлаа айналдыру жолы. Сондытан, леуметтену дегеніміз жеке адамны леуметтік ортамен диалектикалы (зара) рекеттесу процесі, оны барысында, бір жаынан — адам бойындаы табии, психологиялы скін жетіліп, ркендей тседі, екінші жаынан — оам жеке тланы трбиелеу, білім беру, мдениетке мтылдыру арылы оан адами тлаа тн леуметтік мні мол асиеттерді сііреді. леуметтену — ыса мерзімді, бір мртелік емес, іс жзінде жеке адамны бкіл мырын амтитын заа созылатын кп ырлы былыс. Соны арасында жеке адам оамды мірге араласып ана оймайды, сондай-а зіні леуметтік статусы мен рлін иелене жне згерте алады. йткені, рбір жеке тла тиісті ылар мен міндеттерді иелене отырып, оамдаы зіне лайыты орынды еншілейді жне наты ызмет міндеттерін атарады, яни лдебір леуметтік статуса ие болады. Ол жеке тланы жадайын жан-жаты, рі жинатай бейнелейтін сипаттамаларды: мамандыын, ксіби білігін, атарып жрген жмыстарыны сипатын, лауазымын, материалды л-ахуалын, саяси ыпалын, партияа жне ксіподаа мшелілігін, іскерлік байланыстарын, туысты тарамдарын т.б. амтиды. Бларды барлыын белгілі социолог Р. Мертон (1910 жылы туылан) “статусты жиым” деп атаан. Оны зі туа бітті (немесе мадайа жазылан), яки субъектіге туелсіз кйде, кбінесе жаратылысынан дамитын (мысалы, жынысы, жасы, лты, туыстары)статустар жне ол жеткен (немесе олы жететін), яни жеке тланы зіні кш-жігерін жмсауы арылы алан статустары болып блінеді. Кей реттерде осы аталан екеуіні асиеттерін тоыстыратын аралас леуметтік статустар да (мысалы, з еркінен тыс жмыссыз аландарды, мгедектікке шыраандарды, босыншылыа шыраандарды, т.б. статусы), кездеседі. леуметтік статус пен жеке басты статусты ажырата білу ажет. Мселен, леуметтік статусты, яни жеке тланы бкіл оам ауымындаы не ірі леум. топ ішіндегі жай-жадайын айындар стте, алдымен оны ызмет істейтін саласы, лауазымы не ыл. ата-дрежесі т.б. ауыза ілігеді. Былайша айтанда, кез келген адамны лдебір леуметтік топа (леум.-топты, леум.-ксіби, леум.-этникалы, т.б.) жататындыы дйектеледі. Ал жеке тланы шаын (бастауыш) леуметтік топтаы (отбасындаы, бригададаы, студенттік топтаы т.б.) беделі, кбінесе, оны мртебелік басымдыына емес, жеке басты, даралы асиеттеріне, оан аайын-туыстарыны, жмыстас не курстас жора-жолдастарыны, таныстарыны, кршілеріні т.б. субъективті арым-атынастарына байланысты алыптасады.

леуметтік жне жеке басты статустар бір-бірімен сйкес келмеуі де ммкін. Жеке тлаа сипаттама беру шін, сондай-а, леуметтік рл ымын пайдалануды да маызы ерекше. Ол белгілі бір леуметтік статус иеленетін адамнан жне наты оамдаы осы статустар тн адамдар тобынан міт етілетін мінез-лытар болып саналады. леуметтік статус та, леуметтік рл де ресми трде (мысалы, замен не басалай ыты актімен) бекітілуі немесе бейресми сипат (мінез-лыты моральды нормалары) иеленуі ммкін. леуметтанушылар (Р. Линтон, Дж. Мид, Т. Шибутани т.б.) леуметтік рл проблемаларын леуметтік статус мселелерімен байланыстыра отырып, оны леуметтік статусты озаушы кші ретінде тсіндіреді. сіресе, П. Парсонс (1902 — 1979) рлдерді ндылытармен ажырамас байланысын айрыша атап крсетіп, леуметтік рлді жалпыа бірдей ндылытара негізделген рі леуметтік жйеге ажетті рылымды элемент райтын, нормативті трде реттелетін мінез-лы ретінде арастырады. Яни, леуметтік рл леуметтік ндылытарды жеке тланы наты леуметтік іс-рекеттеріне ластыруды ралы ызметін атарады.

4.леуметтік аномия – ол

«Аномия» термині француз тілінен аударанда жымны, заны болмауы.

Аномия — (гр. an- — жоты жне гр. nomos — за) оамны ндылытар жйесiндегi тбегейлi дадарыстарды бiлдiретiн ым.

Аномия зiнi тмендегiдей белгiлерiмен аныталады: 1-алыптасан ндылытарды мнін жоалтуы салдарынан болатын ретсiздiк нормативтiк-бапты вакуум;2-леуметтiк йлесiмдiктi жоалуы,оамдаы ндылытарды жиынты бейнесiне айналан жеке тлалар беделiнi жоалуы;3-адамдарды жоары мраттардан, мiрлiк штарлытарынан айырылуы;4-мiнез-лытаы трасызды, зiн-зi лтiрудi кбейуi, т.б. Аномия терминiн ылыми айналыса енгiзген француз алымы — Э. Дюркгейм (1858-1917). Ол «Ебектi оамды блiнуi» кiтабында аномия ебек белiнiciнi брмалануы нтижесiнде пайда болады деп тжырымдайды жне оны себебiн мамандандыру кезiндегi адамдар арасындаы ынтыматасты пен йлесiмдiктi жоалуынан кредi. «зiн-зi лтiру» деген ебегiнде Дюркгейм эгоистiк, альтуристiк жне аномиялы суицидтердi тлерiн атап тедi. Соысы дстрлi шектеу нормалары шайалан кезде ырысыз марлытан туындайды делiнедi. Шектелмеген тiлектер орындалмаан жадайда адамдарда шешiмi жо тйы дадарыстар пайда болады.^[1] номия ымын азiргi социологияда pi арай дамытан американды алым Р. Мертон (1910). Ол аномия мселесін ауытушылы рекетпен байланысты арастырады. Мндай рекет лалы масаттара зады ралдармен жете алмайтын жадайларда алыптасады. Натылы мдени жйеде туындайтын мдделер стемдік етіп тран басарушы жне реттеуші тетіктерге айшы келуі ммкін. Аномия сіресе, тпелі оамдарда жиі кездеседі. Брыны детке айналан бадарлар жаа талаптара сйкес ндылытармен жылдам ауыстырыла бермейді. Мндай айшылытар тлалар санасында ауытушылы туызуы ммкін.

5. 5.леуметтанулы білімні рылымы леуметтану біліміні рылымы — коамды былыстар мен процестер жніндегі апараттарды жне ылыми тсініктер мен ымдарды жй ана жиынтыы емес. Бл — е алдымен леуметтік жйеде прменді міндеттерін атаратын жне дамитын коам жніндегі білімні белгілі бір тртіпке келтірілуі. Бл рылым — леуметтік трлі дегейдегі процестер, жеке адамдар. леуметтік топтар немесе ттас оам жніндегі зара байланысан тсініктер, ымдар, кзарастар, теориялар жйесі. леуметтанулы тсініктер мен ылыми білім, сіресе оны рылымы кп жадайда бірнеше факторлара байланысты алыптасады, соны ішінде леуметтану зерттейтін объектілері шебері, ылыми нтижелер мен орытындыларды тередігі жне ауымдылыы ерекше болады.

леуметтік білімні рлымыдеп оамны леуметтік жйесіні серпінді дамуы, іс- рекет, ызмет жргізілуі туралы р трлі жиналан фактілерді, апараттарды, хабар – мліметтерді ылыми дрыс тсіндіруді жне ылыми ымдарды жиынтыыны реттелуіні, тртіпке келітірілуін айтамыз. леуметтік білімні негізгі рлымы, тжырымы, аида, баыттары мынылар: 1. оам бірттас леуметтік жйе. Бл тжырым зіні зерттеу объектісінде оамды атынастар жйесін, оларды мазмны зерттейді.

2. оамны жеке салаларыны дамуын, атаратын ызметі туралы тсініктерді байланысын – экономикалы, саяси, рухани, т. б. салаларын, р бір салада жеке тланы немесе леуметтік топтарды ызметіні леуметтік алыптасу ммкіндігін зерттейді.

3. оамны леуметтік рылымы немесе жалпы леуметтік рылым туралы білімді алыптастыру шін леуметтік топтарды экономикалы, леуметтік, саяси, рухани атынастар жйесінде алатын орны мен байланысы туралы білімдер болу керек.

4. Саяси леуметтануа кіреті алуан трлі ылми тсініктер, ой пікірлер, теориялар. Бан жататы зерттеу объектілері:

а) леуметтік топтарды саяси атынастар жйесіндегі алатын орны;

) оам субъектілеріні леуметтік – саяси ы жне бостандыты, туелсіздікті алуды жолдары мен тсілдері туралы;

б) оамны саяси жйесіні рлымы, ызметі жне фукциясы туралы;

5. леуметтік институттарды ызметтері туралы ылыми тсініктер мен орытындылар;

6. Жеке салаларыны жне кішігірім жйесіні ызметтері туралы теория. Оны мынандай объектілерді зерттеу арылы тсінуге болады: ндірістік жымдар, ресми емес топтар мен йымдар, адамдар арасындаы кішігірім топтар, жеке тлалар, т.б. кіреді.

леуметтік білімні дегейлері оамдаы былыстар мен процестерді тере талдап, ке орытынды жасау арылы аныталады. Жоарыда крсетілгендей леуметтік білімні ш негізгі дегейі бар:

а) жалпы леуметтану теориясы;

) эмперикалы леуметтану;

б) орта дегей теориялары.

Осылара сйкес леуметтік зерттеулерді теориялы жне эмперикалы зерттеулер деп екіге бледі.

леуметтану да баса ылымдар сияты, е алдымен таным функциясын атарады. леуметтану андай да бір дегейде болмасын, ол руаытта жаа білімні, ккжиегін кеейтіп, оны дегейі мен дрежесін сіріп отырады, оамны леуметтік даму задылытарын, болашаын ашып береді. рине, баытта іргелі жне олданбалы эмпириканы зерттеу теориялары, тжырымдамалары оан барынша ызмет етеді.

леуметтануды атаратын ызметіні бір ерекшелігі мнда тжырым мен іс руаытта бірлікте болады. Осыдан барып леуметтік теория мен тжырымдамалар кбіне тжірибелік мселелерді шешуге баытталады. Бл трыдан араанда леуметтануды тжірибелік ызметі алдыы атара шыып, атарылатын ызметті баса жаа трлері белгіленеді. Натылы леуметтік былыстар мен рдістерді стінен леуметтік баылауды кшейтуде жаа апараттарды маызы зор. Ол болмаса леуметтік ысым, леуметтік дадарыс жне катаклизмдер кбейіп кетуі ммкін. Кптеген елдерде атарушы мекемелер мен билік кілдері, саяси партиялар жне алуна трлі бірліктер здеріні масатты саясаттарын жргізуде леуметтануды барлы ммкіншіліктерін пайдаланып отырады. Бл трыдан аланда леуметтану леуметтік баылау функциясынатарады.

леуметтануды тжірибелік баыты – оны леуметтік былыстар мен процестерді болаша дамуыны баытын анытауында. Бл жерде біз леуметтануды болжайтын ызметін байаймыз. Елімізді жаа,нарыты атынастара кшуіне байланысты болуы ммкін кері дылыстар мен апаттарды болашаа болжам жасап отыру арылы ана алдын алуа болады. Мысалы,

леуметтану оамны ай саласында болмасын леуметтік даму жоспарын жасау ызметінатарады. Ал, айматы, ауданды, тіпті ебек жымдарыны леуметтік жоспарларын жасаанда, ол натылы леуметтік зерттеуден алынан жаа деректерді, фактілерді, кеес – сыныстарды, т.б. кеінен пайдаланады.

леуметтану оамда идеологиялы функцияны да атарады. Наты леуметтік зерттеуден алынан нтижелер оамдаы белгілі бір жік немесе топтарды талап – тілегіне, м – мтажын шешуге, сйтіп, оларды белгілі бір леуметтік масата жеткізу, сендіру шін пайдаланылады. леуметтану адамдарды арасындаы арым – атынастарды, байланыстарды одан рі жетілдіріп, оларды сана – сезімдерін, мінез – лытарын, тртібін жасартады. Сйтіп ол оамды атынастарды жетілдіріп, гуманистік функцияныда атарады.

леуметтануды баса ылымдармен байланыстыратын негізгі нрсе – ол оам туралы жалпы ылым бола отырып, оны жалпы даму задарын ашып тжырымдайды. Ал, оамны жалпы даму задарына рбір натылы оамды жне гуманитарлы ылымдар сйенеді.

леуметтану ды баса ылымдармен байланысыны екінші трі, ол адам туралы, оны іс - рекетін, ызметін оып йренуді, оны жан – жаты талдауды, лшеуді дістері мен техникасын тжырымдап алыптастырды. Блар натылы оамды жне гуманистік ылымдарда кеінен олданылады.

леуметтануды баса ылымдармен байланысыны шінші негізгі трі – ол натылы ылымдармен тыыз жаындасып, байланысу арылы, ылыми арнайы тжырымды база алыптастырады. Мысалы, экономика ылымымен тыыз байланыста болып, экономикалы былыс пен процестерге бірігіп зерттеу жргізуді нтижесінде леуметтік экономиканы арнаулы теориясы жасалды. ы ылымымен бірігіп зерттеу жргізуді нтижесінде – ыты леуметтану; саяси теориямен біріге отырып, саяси леуметтану; педагогикамен біріге отырып, педагогикалы леуметтану, трбие леуметтануы; дебиет, тіл, кркем нер ылымдарымен біріге отырып, дебиет леуметтануы, тіл леуметтануы, кркемнер леуметтануы, т.б. леуметтануды арнаулы теориялары пайда болды.

Бл ылымдарды арнаулы теориялары, басаша айтанда, леуметтік теориялар немесе орта дегейдегі теориялар деп аталады. Баса ылымдарды леуметтанумен тыыз байланысын оларды райсысыны леуметтануды ылыми категорияларын, аидаларын, задарын, натылы дістерін кеінен пайдалануынан байаймыз.

Екінші жаынан, леуметтану зіні ой – пікірлерін, теорияларын, тжырымдамаларын, т.б. толы длелдеу жне одан рі дамыту шін натылы ылымдарды фактілеріне, деректеріне, тжырымдарына, т.б. сйенеді, осылар арылы ол жаа ортындылар жасап, орын алып отыран айшылытарды жмсарту немесе жою жолдарын, жалпы оамны даму тенденцияларын анытайды. Сйтіп оамды басаруды тиімділігін арттырады.

6.О.Конт жне Г.Спенсер леуметтануы

"леуметтану" сзін тныш рет Огюст Конт озіні "По­зитивтік философия курсында" позитивті философияны бір блігін райтын ауымды леуметтік ылымны атауы ре­тінде пайдаланды. Конт бірінші болып осы ылым элементтерін клдене материалдар, идеялар мен дістер атаулыдан тазарту ажеттігін айын кре біліп, бірінші болып барлы шынында да кажетті элементтерді бір уыма біріктірді. Пла­тон мен Аристотель саясатты этикадан немесе саясат ылы-мын саясат неріен ешашан ажыратан емес. XVIII а­сырда саясат ылымы революциялы рухпен біржола бытыстырылып жіберілді. Гоббс та, Монтескье де, экономистер де оамды оны барлык трлерінде зерттеген жо, жэне, Конт: барышна арыздар Юмны ыпалына арамастан, оны себептілік уымындаы аиат атаулы леуметтік тсіндірмелері лі едуір дрежеде теологиялы жне метафизикалы болып ала берді.

Сонымен, Конт бірінші болып осынау кемшіліктегре тымдылы слесін септі, оам ттас организм ретінде арастырылуа тиіс деп кесіп айтып, жне барлы байланыстарындаы леуметтікк былыстар туралы ылымны фактыларды кеінен байап-баылауа негізделген жне саяси нер мен революциялы масаттардан біржола арылан позитивтік ы­лымны негізін алауа тырысты. леуметтану, Конт тсінігінде, леуметтік физикаа бден сйкес болуа тиіс, йткені, леуметтануды міндеті коамны жаратылысты себептреі мен жаратылысты задарын ашу жне тарихтан, саясат пен экономикадан метафизикалы жне жаратылыстан тыс іздерді олар астрономия мен химиядан алай уылса, солай уып тастау болуа тиіс. Конт, позитивтік діске сйене отырып, леуметтану жеткілікті дрежеде болашаты болжап, прогресс барысын крсете алатын ылым бола алады деп білді.^[1]

Конттан кейін леуметтану негізіен ылыми ой барысын крт згерткен ілімні бкіл уатын бден сезіне білген кісілер ебегіні арасында дамыды. Жаратылысты дниені эволюциялы тсіндіру біліміні барлы салаларына бойлады. Жаратылысты срыптау заы жне мірді организмні оршаан ортаа бейімделу процесі ретінде тсіну осы заманы биология мен психологияны зегіне айналды. Эволюциялы философия сзсіз кеейіп, адам омірінілеуметтік былыстарын да амтуа тиіс болатын. Тіршілікті протоплазмадан адама дейін ізерлеп шыан ылым оны ішкі рылысын тусіндірумен шектеле алмайтын еді. Ол оны толып жатан сырты атынастарымен, этносты топтармен, адамдарды жаратылысты оамдарымен жне оларда байалатын барлы убылыстармен танысып, сондайа соны брі бкіллемдік эволюцияны нетижесі емес не деген мселелерін зерттеуге тиіс болатын. Сондытан леуметтік атынастарды эволюция ыпалымен тсіндіруге ишараны біз тек Герберт Спенсерді алашы шыармаларынан ана емес, Дарвинмен Геккель туындыларынан да табамыз. Бл ишараларды здері лі леуметтануды рамайтын, йткені ол шін тікелей леуметтік убылыстардан индукциялы жолмен алынан зге факторлар кажет еді. Біра мндай ишаралар жаа ылымны туырлары айда жатанын жеткілікті крсететін; сонымен бірге олар леуметтануды негізгі ымдарыны кейббіреулерін жеткілікті айындап, леуметтанушы тек тарихшы, экономист, статист ана емес, биолог жне психолог болуа тиіс екендігін длелдеп берді. Осылайша, эволюциялы негізде жне эволюцияшыл ойшылдар ебектеріні арасында осы заманы леуметтану алыптасты. Ол адамдар оамын жаратылысты себептілік арылы тпсірлеу болып табылады. Ол адамзатты арышты процестерден тыс тран жне зі шін зіні ерекше заына ие тіршілік иесі деп араудан бас тартады. леуметтану коамны пайда болуын, суін, рылысы мен кызметінэволюция процесінде осыла карекет жасайтын тндк, мірлік жне психикалы себептерді карекеті деп тсіндіру болып табылады.

Осыны брі тек леуметтік пошымдар мен метамарфозаларды физикалы тсіндірмелері екендігі айдан аны. Спенсерді зі немесе оны ыпалымен баса жазушылар тжырымдаса да брібір,ттас кйінде аланда спенсерлік леуметтану,биологиялы жне психологиялы деректер кеінен пайдаланыланына арамастан, белгілі бір дрежеге дейін оамны физикалы философиясы болып табылады.

Герберт Спенсер (1820-1903 ж.ж.) - аылшын философы, леуметтанушысы, психологы жне инженер, леуметтануды негізін алаушынарды бірі, леуметтанудаы эволюционизмні классигі. 1820 жылы Англияны Дерби деген шаын каласында мектеп маліміні отбасында дниеге келді. Денсаулыыны лсіздігінен 13 жаска дейін мектепке бармаан. Спенсер з міріні кп блігін трлі академиялык жне ресми ызметтерден бас тарткан туелсіз алым жне публицист ретінде ткізеді. Ебектер жазуа дейін ол теміржолда инженербаылаушы болып (1837 - 1846), "Экономист" журналыны екінші редакторы (1848 жылдан бастап) болып ызмет аткарды, саяси мірге араласуа тырысты. Спенсерді басты ебегі — "Синтетикалы философия" жйесіні он томы, ол теориялы жаратылыстану мен оамды ылымдарды орта эволюциялы идеямен біріктіре отырып, мыналарды амтьщы: "Негізгі бастамалар" (1862, болмысты алашы принциптері туралы кітап), "Биологияны негіздемелері" (1864 - 1867), "Психология негіздемелері" (1879 - 1893), "леуметтану негіздемелері (3 томдык, 1876 — 1896). Баска да аса маызды леуметтану ебектері — "леуметтік статика" (1850) жне "леуметтану зерттеу пні ретінде" (1873). Спенсер зіні теориясывда эволюциялы сатылардьщ сызыты емес тжырымдамасын бейнелейді. Ол прогресті оам крделілігіні дрежесімен лшемек болды. Адамзат оамы дамуыны орта рдісі С. бойынша арапайым блінбеген ттастытан крделі гетерогенді рынымдара ту озалысы болды, мда нерлым маманданан бтінні блшектері зара байланыса отырып жеке-жеке салалара блініп кетеді. Спенсерді айтуынша, оамньщ дамуы барысында бір леуметтік институттар орындаан леуметтік іс-рекеттер кешені ендігі жерде жаадан пайда болан немесе брыннан бар институттар арасында блінеді. Саралану оамны ртрлі блшектеріні демелі мамандануын білдіреді де, оам ішіндегі гетерогецікті кбейте тседі. Мселен, брыы заманда отбасы репродутивті, экономикалы, рылымдыжне аздап саяси функциялар аткзрды. Алайда оам дамыан сайын, брындары бір ана леуметтік институт — отбасы атаран леуметтік іс-рекеттер кешені едігі жерде баска институттар арасында бліске тседі. алай дегенмен де, азіргі оамдарда Жмыс пен білімні мамандандырынан институттары отбасынан тыс дамуда. Сонымен, Спенсер эволюция деп аталан процеске мынадай жалпы анытама береді. Эволюция дегеніміз — озалысты тарматалуымен оса жретін жне оны барысында зат белгісіз, байланыссыз ртектілік кйінен белтілі, зара байланыскзн ртеті кйге сер ететін заттар интеграциясы, ол зат сатаан озалыс дл осындай згерісті бастан кешіреді. Спенсер бірінші тсілді — органикалы састыты дйекті трде жатады. Бл оны позитивистік станымынан туан еді. оамды организмні ерекше трі деп карастыратынын айта келіп Спенсер бынай деп млімдейді: "Біз оамды ерекше мн ретінде карастыруа кынымыз; себебі ол дискретті бірліктерден ралса да, р оамньщ алып отыран орны шеберіндегі жалпы састытарды асырлар бойы жне ттас рпатарда сатау оларды кран агрегатыньщ белтілі бір натылыын корсетеді". Бл агрегатты ай тапа — органикалы немесе органикалы емес тапа жатызу керетігі кдік туыза оймас: рине, органикалы тапа жатады. "леуметтану негіздері" деген ебек тарауларыны бірінде "оам дегеніміз организм" деп аталады. леуметтік жне оамды организмдерді састытары: 1) биологиялы организм сияты оамны клемі лкейіп, седі (органикалы емес агрегаттарда Блай болмайды); 2) биологиялы жне леуметтік организмдер скен сайын згеріп, оларды ішкі рылымы крделілене тседі; 3) биологиялы организмдерде де, леуметтік организмдерде де рылымны крделіленуі оларды органдарыны ртрлі функцияларыны саралануын тудырады; 4) екінші жне шінші проестер барысында рылымды райтын барлы органдарды зара рекеті мен ыпалы дамып кшейеді; 5) оамда да, биологиялы организмде де ттас нрсе ыдырай бастаан кезде, жеке блшектер белтілі бір уаытта зіні туелсіз тіршілігін жаластыра алады. Сонымен атар, агрегат мірін ысартатын ешбір апат болмаса, ттас нрсені мірі оны блшектеріне араанда за болады. Сонымен біз ттас организмні мірі — биологиялы болсын, леуметтік болсын — оны крайтын блшектерді міріне, солара туелді бола трса да, солардан тзілетін болса да, олара млдем самайтынын креміз. йтсе де биологиялы жне леуметтік организмдерді арасындаы састыыны айындыы соншалы, оны байамау ммкін емес. Спенсерді ойынша, леуметтік организм ш негізгі органдар (институттар) жйесіне блінеді: реттеуші (басарушы), дірістік (олдаушы) жне реттеп-таратушы (атынас жолдары, клік, сауда, т.б.) ылыма азіргі маынасындаы "эволюция" терминін енгізгеннен баска Спенсер жалпы ылыми леуметтану парадигмасыны алыптасуына андай жаалытар енгізді? Біріншіден, Спенсер оамды кбыныстарды талдауда эволюциялы діс олданды. Екіншіден, ол эволюция идеясыны жануарлар-сімдітер лемі мен оама ана емес, сонымен бірге органикалы емес табиата да олданылатынын крсетті — Бл идея геологияда жасы дамыды. Ал шіншіден,эволюциялы діске сйене отырып, Спенсер Еуропада жаа заманнан бері алыптасан прогресс лшемдері жніндегі тсінікті айта арастырып, леуметтануды ана емес, сондай-а жйелі талдауды калыптасуына да маызды рл аткаран прогресс-эволюцияны зіндік тжырымдамасын жасады.

7.леуметтік мртебе – ол

леуметтік мртебе деп адамны топтаы немесе оамдаы позициясын, жадайын айтады. леуметтік мртебе индивидті жан-жаты жне сонымен бірге жалпылама сипаттамасын: ксібін, біліктілігін, атаратын жмысыны сипатын, лауазымын, материалды жадайын, саяси ыпалын, іскерлік байланыстарын, лтын, дінін, жасын, отбасылы жадайын, туысты байланыстарын жне т.б. амтиды.

8.Экперимент леуметтанулы зерттеуді дісі ретінде

Кітапта

9. леуметтік рл – ол

леуметтік рл - белгілі бір леуметтік станыма ие жеке адам шін нормативті олданатын мінез-лы лгісі болып табылатын, салыстырмалы траты жне іштей байланыстырекеттер жйесі.

Дптерде жаласы бар

10.леуметтануды функциялары

леуметтануды функциялары - оамны алдындаы негізгі міндеттер, осы ылымны басты баыты жне іс-рекет шебері.

леуметтану функциялары

леуметтану жеке білім саласы ретінде келесі негізгі ызметтерді орындайды:

1) теоретико-танымды функциясы, леуметтік дамуды задылытарымен, ртрлі леуметтік былыстар мен рдістерді згеру тенденцияларымен, зерттеулермен байланысты. Бл аида азіргі уаытты ккейтесті мселелеріне ылыми жауап беріп, жетілдіруге жол сынады;

2) дістемелік, леуметтануды концептуальды аппаратын растыруа, жаа задылытарды мен тенденцияларды айындауа ммкіндік береді;