Саяси жйе ымы, мні рылымы жне ызметтері

“Саяси жйе ” ымы ХХ асырды ортасында ана тере негізделіп, тарала бастады. Оан басты себеп – жйе тсілі мен бихевиористік амалды трлі саяси былыстарды зерттеулерде етек алуы еді. азіргі кездегі саяси жйе аидаларыны негізінде Аристотель заманынан бастау алан саясат жніндегі тсінік жатыр. Ол: саясатты бейне бір ттас нрсе деп арау. Осы баытты алаш станан флоренциялы Николо Макиавелли саяси алымны негізін салушы болып саналады. Оны пікірінше саясат дінге де, моральа да, экономикаа да жатпайды, айта ол зідік саяси мемлекетті ттастыы мен бірлігін кздейді.

Т.Парсонс леуметтік жйе теориясы бойынша оамдаы рухани, эконмикалы жне саяси жйелер здеріні атаратын ызметіне арай ерекшеленеді. Сйтіп, олар з алдына жйе болып алады. Саяси мір сол сияты Д.Истонны “Саяси жйе” (1953), “Саяси талдауды шегі” (1965), “Саяси мірді жйелеп талдау” (1965) атты енбектерінде арастырылады. Сонымен азіргі кездегі саяси жйелерді алуан трлі концепциялары бар. Оларды бірі саяси жйені саясат негізінде жатан идеялар жиынтыы десе, екінші біреулері оны зара арым-атынас жйесі деп есептейді.

оамны саяси жйесі - дегеніміз жалпы аланда белгілі бір таптарды, леуметтік топтарды, лттарды райсысына жне бріне тн мдделерін жзеге асыруа баытталан билік жргізуші рылымдар жиынтыы. Оан: мемлекеттік мекемелер; саяси партиялар жне трлі оамды йымдар кіреді.

Саяси жйе оам ондырмасыны басты блімі болып табылады. оамны саяси жйесі барлы елде бірдей емес. Ол рбір оамны зіндік ерекшеліктеріне арай рылады, згеріске тсіп дамиды. Сондытан оамны алуан трлі саяси жйесін талдап жіктеу арылы; оларды састытарына арай жіктеу жолымен толыыра тсінуге болады. Саяси жйені бір ана маына, тек бір ана лшем трысынан жіктеуді ылыми деуге болмайды. Саяси жйелерді р-трлі лшем трысынан жіктеу (типология) мынадай:

- формация мен леуметтік экономикалы рлымы жаынан арау (л иеленушілік, феодалды, коммунистік-леуметтік-саяси жйелер);

мемлекеттігі орныан саяси тртіп трысынан(демократиялы, авторитарлы, тоталитарлы);

деттегі саяси жйеден модернизацияланан жйеге ту кезеі трысынан;

саяси мдениеттер айырмашылыы трысынан;

Ж.Блонделді саяси жйені жіктеу трлері (бес категориялы : либералды-демократиялы, радикалды-авторитарлы, немесе коммунистік, дстрлі, популистік, авторитарлы-консервативтік саяси жйелер ) ;

Саяси жйелер зіні станан баытына, тратылыы мен згергіштігіне арай консервативті жне трансформацияланушы болып блінеді. Трансформацияланушы саяси жйелерді зі керітартпа жне прогрессивті маынада болуы ммкін. Саяси жйелер

сонымен атар ашы жне жабы, аяталан жне аяталмаан, орталытандырылан жне орталытандырылмаан жне т.б. жіктеледі.

Енді саяси жйені рылымы мен атаратын ызметіне талдау жасап крейік. Саяси жйе зіні бірттастыына арамастан згеріп отырады. амтитын аумаы да згермейтін нрсе емес, айта трлі жадайлара байланысты бірсыпыра згерісте болады.

Саяси жйеге мынадай трліше саяси жйе тарматары кіреді: институцияналды, нормативтік, функционалды, коммуникативтік жне мдени. Институционалды тармаа, мысалы мемлекеттік мекемелер, партиялар, оамды саяси йымдар жатады. Оларды е бастысы- мемлекет. Мемлекет - саяси йымны жоары формасы ретінде оамны саяси жйесіні е басты блігі, тйіні болып табылады. Мемлекеттік билік ш тармаа блінеді. За шыарушы, атарушы жне сот билігі. Билік бліну деген мемлекет кілеттілігін блу. Мемлекеттік билік ттас, оны блшектеу дрыс болмайды.

оамны саяси жйесіне кіретін саясат пен ыпалды топтар оамды, кпшілік істерді шешуге араласуы арылы мемлекет ызметін атарады. Біра оларды іс-рекеті мен дістеріні арасында айырмашылы та бар. Мысалы партиялар мемлекеттік аппартты баындырып, оларды басаруа мтылады. Ал ыпалды топтар мемлекетік аппараттарды шешім абылдау ісіне ыпал жасаумен шектеледі. Блар кейде саяси партияларды рамына да кіреді.

Діни рылымдарды саяси ролі оларды серіні баралы екендігінде. Сондай-а, ол халыты білім дрежесіне байланысты. Сол шін де кптеген елдерде діни жне діни емес кіметтер бір-бірінен ажыратылан. Саяси жйені нормалау тармаына саяси мірді реттеуге атысатын ыты, моральды млшерлер, саяси дстрлер т.б. жатады. Функционалды тарма трлі саяси процесстерде саяси ісрекетті формалары мен баыттарынан, кіметті жмыс істеу дістері мен тсілдерінен крінеді. Олар кейде “саяси режим”, “саяси орныан тртіп” деп те атайды.

Тоталитарлы саяси жйеіні пайда болуы трлі себептерге байланысты. Оларды ішінде мыналар: меншікті жаппай мемлекеттендірілуі; бір ана саяси партияны орын тебуі жне оны мемлекетпен ттасып кетуі, оамны оны ішінде, рухани мірді бір ізге ана тсіріліп, бірыайлануы, партияны, ксемді дріптеу, оамды санада тек бір ана “дрыс жол бар” деген тсінікті алыптасуы жне т.б. Сонымен атар, саяси жйені ызметін оны оамда згерте алатын іс-рекетінен де крінеді. Ондай згерістер не кштеу олданылмайтын реформалар арылы жасалатыны белгілі. Тарихтан бан атысты материялдарды кптеп келтіруге болады.

ааааааааааааа вввваааааааа1.НЕГІЗГІВБЛІМОооооооооооооо
1.1Саяси билік тсінігі, ылыми анытамалары жне оны кріністері.

оамдаы саяси саланы ызметі билікпен байланысты. Билік саясатты е зекті мселелеріні бірі жне саяси ылымны негізгі зерттеу пні болып есептеледі. Билік адамзат пайда боланнан бері бар дние. Оны ажеттілігі туралы ертедегі грек ойшылдары айта бастаан. Билікті ажеттілігі: 1) Адамдарды р кезде, барлы жадайда з ытарын амтамасыз ету шін; 2) оамды атынастарды негізі болып келетін оамды ережелерді бекіту шін; 3) оамдаы жасампазды шаруашылыты ызметін атару шін ажет.

Билік рашанда жалпыа бірдей міттену, дмелену объектісі болан. Билік ымы саяси ылыми дебиеттерде р трлі тсіндіріледі. Билік туралы тсінік кнделікті мірде ылыми дебиетте кеінен олданылады. Мысалы: философтар ол туралы оамды билікті объективті задылыы. Социологтар лемдік билік экономистер шаруашылы билік, саясаттанушылар саяси билік, жаратылыстанушылар табиата деген билік, психологтар адамны зіне деген билік, ата- аналар отбасы билігі: семьядаы билік. Сонымен атар ы атарушы жне биліктері туралы тсінік бар.

азіргі ылым дебиетте билікті 5 анытамасы бар: 1. Бихевиористік- анытама бойынша билік адама мінез - лына сер етуші ммкіндігіне негізделген. 2. Телеологиялы- билік ала ойан масата сйкес белгілі бір нтижеге жетуді (дай арылы). 3. Инструменталистік- билік белгілі шаралар олдану ралы ретінде арастырылады. Мысалы: зорлы, кштеу, т.б. 4. Структуралистік- билік жргізушілер мен баынушылар арасындаы айрыша бір атынасты крінісі ретінде тсіндіріледі. Яни ол біреулерді екінші біреулерге ыпал жасауы. 5. Конфликттік- анытама бойынша игіліктерді, даулы жадайларды блісуді йлестіру, растыру ретінде тсіндіріледі.

Жалпы аланда билік дегеніміз тап, леуметтік топ, мемлекет, жеке адам т.б. тарапынан зіндік ерік- жігерді іске асырудаы абілеттіліктермен пайдалана отырып, адамдарды ызметі мен мінез- лына бедел кштеу ралдары арылы сер ету деп тсінуге болады.

ылыми дебиеттер кеінен белгілі Саймон деген американ саясаттанушыны пікірі. Ол билікті былай деп тсінген «егер В-ны мінез- лын А з талаптарына баындыра білсе, онда В-ны стінен А билік жргізеді». Яни билік оны барлы анытамасында з ерік жігерін р трлі (бедел, за, кштеу) р трлі ралдары арылы іске асыру тсілі мен ммкіндігі ретінде тсіндіріледі.

оамды атынаста билікті пайда болуы мен жзеге асырылуына тмендегі блшектерді болуы шарт: 1. Кем дегенде билік атынасыны жеке адамда немесе топтан тратын екі кілі болуы керек. 2. Билікті жзеге асыру шін баынбаан жадайда жазалау шараларын олданатындыы жніндегі бйрыы болуы тиіс. 3. Билікті жзеге асырушыа билігі жретін адамдарды баынуы керек. 4. Бйрыты берушіні оан ы бар екендігін айындайтын оамды ережелерді болуы тиіс. Ол бл бйрыты кімге атынасты болса, билікті жргізушіге баынуа міндеттілігін айындауа тиіс.

Сонымен билік деп адамдарды не сол адамдардан рылатын баса да леуметтік жне институционалды субъектілерді іс- рекетіні баытына, сипатына жне мінез- лына экономикалы, идеологиялы т.б. р трлі механизмдер арылы ыпал ету, абілет пен ммкінділік.

Билікті мні оны кріністері арылы белгіленеді - ол: басшылы, стемдік, баындыру, баылау, йымдастыру, адаалау. Осы трыдан аланда билік- леуметтік трлерді іске асыру ралы.

Саяси билікті айнар кздері мен ресурстары.

Билік крделі оамды былыс. Оны рылымды блшектері болып табылады:

1) стемдік мдде;

2) осы мддені танытатын ерік;

3) мддені іске асыруды амтамасыз ететін ралдар.

Оны зіні белгілері мен айнар кздері бар. Белгілері: 1) оамды мірді реттеушілік монополиялыы; 2) оама жне жеке адама мжбрлеу етуді ммкіндігі; 3) стемдік ыпалыны басымдылыы; 4) Билік басарушылы аппаратыны болуы.

Билік мынандай айнар кздерге негізделеді:- кш, байлы, статус, йым, білім мен апатар.

Саяси билікті оамда жзеге асуында р трлі ралдарды амтамасыз етіп, пайдаланады. ылыми дебиеттерде билікті ресурстары деп атайды. ылыми дебиеттерде билікті ресурстарын жалпы мынандай трлерге блуге болады:

экономикалы (материалды ажеттіліктер)

леуметтік (статусты згертуге арналан ралдар)

кш ресурстары (скер, ару жара, полиция)

апаратты (білім жне апаратты ралдар)

демографиалы (адам- е тпкі рал)

Саяси жне мемлекеттік билік, оны ерекшеліктері мен міндеттері.

Саяси билікті ерекшеліктері:

Ол- адамдарды лкен тобыны мддесін орайды, ол топты оам экономикасындаы ролі басым болады да, оам сол тап мддесі трысынан басарылады.

оамдаы басшылы кбінесе сол топ кілдеріні атысуымен мемлекет арылы, оамды- саяси йымдар мен саяси ксемдер арылы жргізіледі.

Саяси билікті ерекшелігі- арнайы басару ісімен шылданатын ерекше ксіби топтарды болуы.

Саяси билікті асиеттеріні бірі- оны е жоары, басты айындаушы, шешуші кш ретіндегі ыпалы. Екінші асиет- билікті иерархиялы сипат алуы. Келесі асиет- стемдікті шоырландыруа жне монополизациялауа мтылу. Саяси билік оамда кбінесе мемлекеттік билік арылы жзеге асады. Мемелекеттік билік саяси билікті бір трі. Оны ерекшеліктері: 1) Ол белгілі бір территориясында ерекше аппарат арылы жргізілетін билік. 2) Мемлекеттік билік зіні кштеу аппатарына сйенеді. 3) Мемлекеттік билік монополиялы сипат алады.

Саяси билікті легитимділігі жне билік бліну принципі.

азіргі демократиялы дамыан елдерде саяси биликті тратылыы оны легитимділігіне байланысты. Биликті легитимділігі деп оны задылыын айтады. Біра оны тек ана заа сйкестілігі емес, сонымен атар билікті оамдаы мшелерді оны з еркімен абылдауы заы. Ондай кезде оамдаы халы берілген билікке з сенімін білдіреді жне з еркімен оны абылдайды. Легитимді билікті идеалды трлерін М.Вебер талдаан. Ол легитимді билікті мынадай 3 трін ажыратан:

дстрлі,

харизматикалы,

легальды – рационалды.

Билік блу идеясы е алашы рет жаа дуірді кезеінде е йгілі ойшылдар сынылан. Бл идеяны алыптастырушы аылшын ойшылы Джон Локк жне рі арай толы дамытан 18. Француз ойшылы Ш-Л. Монтескье болып табылады. Ол саяси билікті блінуін мемлекеттегі билікті бір олда болмауымен жне оны ш тармаына блінуімен тсіндірген: За, Атарушы, Сот билігі.

Себебі билік бір ана олда болса, шектелмесе, зі за шыарса, жзеге асырса жне оны жзеге асуын адааласа, онда ондай билік тиранияа айналады, ауысады. Сондытан оамдаы билік жргізу жадайында билік тек ана бір органны олында болуы ммкін емес жне де халы билікті зі жргізе алмайды. Билік жргізу белгілі топа, жыма, органа беріледі. Жан Жак Руссо: ол халы суверинитеті идеясын ктеріп, билікті трлерін ажыратан, ал ш билік сол бір ттас халы билігіні крінісін табу деп тжырымдады. За шыарушы, атарушы, сот жйесіне бліну азіргі уаытта демократияны дамуы болып табылады. ш кіметті біреуіні басым болып кетпеуіне кепілдік бере алады. Билікті блуін бір- біріне млдені туелсіз автоном органдарды олына блініп беріледі деп тсінбеу ажет.