Практикалы жмыс. Топыратаы зиянды заттарды нормалау
Топыратаы зиянды заттарды гигиеналы нормалауды теориясы мен тжірибесіні негізгі ережелері тмендегідей, яни:
1) топыраа тскен экзогенді химиялы заттарды барлы кезде оршаан ортаа жне адам денсаулыына ауіпті деп арастыру дрыс емес;
2) топыраа тскен химиялы заттарды ауіптілігі топыраты экологиялы (зін-зі тазарту) абілеттілігімен аныталады;
3) нормативтер микробиоценоз жне топыраты зін-зі тазарту процестеріне сер ету есебімен экстрималды – климатты жадайларда (топыра ортасынан заттарды арынды кшуі) алынан мліметтерге негізделеді;
4) гигиеналы нормативтер зияндылыты шектеулі кздеріні есебемен бекітіледі, яни: жалпы санитарлы, миграциялы, ауалы, органолептикалы, фитоаккумуляциялы (зиянды заттарды сімдіктерде жиналуы немесе олара туі) жне санитарлы-токсикологиялы.
Санитарлы-токсикологиялы нормативтер топыра рамындаы заттарды адам азасына бір мезетте бірнеше жолдармен, яни, ша-тоза, атмосфералы ауа, ауыз суды ттыну, тама німдері жне т.б жолдармен тсу ммкіншіліктерін ескереді.
Топыратаы ластаыш заттар ш баытта нормаланады:
- ауыл шаруашылыында пайдаланатын егістік абатындаы улы химикаттарды млшері;
- ксіпорынны территориясындаы улы заттарды жинаталуы;
- елді мекендерді, кбінесе трмысты алдытарды сатайтын жер топыраыны ластануы.
Егістік абаттаы улы химикаттарды нормалауа екі крсеткіш олданылады: ШРКт жне уаытша рауалы концентрация (УРКт)
ШРКт-топыраты егістік абатындаы заттарды ШРК, мг/кг. Бл концентрация адамны денсаулыына, сонымен атар топыраты здігімен тазалануы абілетіне тікелей немесе жанама трде олайсыз сер тигізбеуі ажет;
ШРК о-азы-тлік німдеріндегі заттарды ШРК, мг/кг.
ШРКт белгілеу шін арастырылып отыран заттарды фонды концентрациясы, оны физикалы-химиялы асиеттері,тратылыы, улылыы туралы мліметтер олданылады:
- топыратаы заттарды ШРК, бл млшер дегейінде оны таамды жне жемдік сімдіктерге тетін клемі кейбір руалы алдыты млшерден аспауы ажет;
- заттар топыратан ауаа шанда оларды млшері ауа шін белгіленген ШРК-дан аспайтын рауалы концентрациясы;
- микроорганизмдерге жне топыраты здігімен тазалану процесіне сер етпейтін концентрация.
сімдіктерді зиянкестерден, аурудан, арам шптерден оау шін олданылатын кейбір улы химикаттара да ШРК белгілейді (1 кестеде, мг/кг). Егерде ртрлі орталар шін ШРК шамасы белгіленбеген болса, онда уаытша гигиеналы норматив УРК- заттарды уаытша рауалы концентрациясы аныталады. Уаытша норматив белгілі мерзімге 2-3 жыла белгіленеді, оын есептеу арылы анытайды. Топыраты санитарлы жадайы бірнеше гигиеналы крсеткіштермен сипатталады: санитарлы сан (белоктаы азот млшеріні жалпы органикалы азота атынасы); сонымен атар, ішекті таяша ртыны (коли-титр), шыбынны балапын ртыны, гельминттер жмырталарыны бар болуы ескеріледі. Топыраты тазалылыы осы крсеткіштерді жиынтыымен бааланады. Гигиенгалы нормативтер алты крсеткіштер бойынша ластаушы заттарды шекті рауалы концентрациясын арастырады, олар: органолептикалы (тс, дм, сімдіктерді азыты ндылыы, атмосфералы ауаны жне суды иісі, тсі дмі); жалпы санитарлы (топыраты зін-зі тазарту процесіне сері; фитоаккумуляциялы (транслокациялы); су-миграциялы; ауа-миграциялы жне санитарлы-токсикологиялы. Топыратаы кейбір химиялы заттарды шекті рауалы концентрациясыны (ШРК) санитарлы нормалары 1- кестеде крсетілген.
1-кесте. Топыратаы химиялы заттарды шекті рауалы концентрациясыны санитарлы нормалары
| Затар | ШРК, мг/кг | Шектеуші крсеткіштер |
| озалмалы тр | ||
| Кобальт | 5,0 | Жалпы санитарлы |
| Фтор | 2,8 | Транслокациялы |
| Хром | 6,0 | Жалпы санитарлы |
| Суда еритін тр | ||
| Фтор | 10,0 | Транслокациялы |
| Жалпы рамы | ||
| Бенз(а)пирен | 0,02 | Жалпы санитарлы |
| Ксилол (орто-, мета-, пара-) | 0,03 | Транслокациялы |
| Мышьяк | 2,0 | Транслокациялы |
| Кмір флотац. калды. | 3000,0 | Сулы жне жалпы санитарлы |
| Сынап | 2,1 | Транслокациялы |
| орасын | 32,0 | Жалпы санитарлы |
| орасын +сынап | 20,0+1,0 | Транслокациялы |
| Ккірт осылыс.(S): - кдімгі ккірт; - ккіртсутек; - ккірт ышылы | 160,0 0,4 160,0 | Жалпы санитарлы Ауалы Жалпы санитарлы |
| Стирол | 0,1 | Ауалы |
| Формальдегид | 7,0 | Ауалы |
| Хлорлы калий | 560,0 | Сулы |
| Хром | 0,05 | Жалпы санитарлы |
| Ацетальдегид | 10,0 | Миграционды-ауалы |
| Изопропилбензол+ альфаметилстирол | 0,5 | Миграционды-ауалы |
| Суперфосфат (Р2О5) | сімдікке ту |
Топыра рамындаы пестицидтерді нормалау 2- кестеде берілген.
2-кесте. Топыратаы пестицидтерді шекті рауалы концентрациясы
| Пестицидті аты | ШРК мг/кг топырата | Шектеуші кздер |
| Актеллик | 0,5 | Транслокациялы |
| Актеллик | 0,1 | Жалпы санитарлы ( рН=5,5 топыра шін) |
| Атразин | 0,5 | Транслокациялы |
| Бетанал | 0,25 | -«- |
| Волатан | 1,0 | Транслокациялы жне миграционды-ауалы |
| Гамма-изомер ГХЦГ | 0,1 | Транслокациялы |
| 2,4 - ДА | 0,25 | -«- |
| Золон | 0,5 | -«- |
| Карбофос | 2,0 | -«- |
| Метафос | 0,1 | -«- |
| Прометрин | 0,5 | -«- |
| Раундал | 0,5 | -«- |
| Семерон | 0,1 | Сулымиграциялы |
| Симазин | 0,2 | Транслокациялы |
| Фосфамид | 0,3 | -«- |
| Цинеб | 0,2 | Жалпы санитарлы |
| Эптам | 0,9 | Транслокациялы |
ала маындаы, ара жне тсті металлургия ксіпорындарыны маындаы, химиялы жне мнай-химиялы нерксіптері, машина жндеу жерлеріндегі топыра ауыр металдармен, мнай німдерімен, фтор жне баса да уытты заттарды осылыстарымен ластануына байланысты заттарды нормалау 3- кестеде крсетілген.
3-кесте. Топыратаы кейбір заттарды шекті рауалы концентрациясы, мг/кг
| Заттар | ШРК | Шектеуші крсеткіштер |
| Бенз(а)пирен | 0,02 | Жалпы санитарлы |
| Бензин | 0,1 | Миграционды-ауалы |
| Ванадий | Жалпы санитарлы | |
| Мышьяк | Транслокациялы | |
| Сынап | 2,1 | Транслокациялы |
| орасын | Жалпы санитарлы | |
| Кобальт | Жалпы санитарлы | |
| Мыс | « | |
| Полихлорбифенид | 0,06* | - |
* Жуыты млшер
Топыраа ртрлі кздерден (металлургия, машина жасау, ндірістік ксіпорындарды алдытары мен тгінділері) тсетін кптеген химиялы заттарды бірнеше ауіптілік кластары бойынша жіктейді, 4- кесте.