оамны типтері, белгілері жне даму задары

леуметтану ылымында оамды срыптап сараптауды кптеген тсілдері алыптасан. Солар арылы даму дегейі, оны дамуыны бір сатысынан келесі бір сатысына туі, т.б. аныталады. Марксшілдер оамны типін белгіліеуде ндіріс тсілін, яни оамны эканомикалы ресурстарын алай пайдаланылып, алай баылауа алынатынын басшылыа алады. Г.Ленски мен Дж.Ленски оамдарды срыптау барысында олара тн ндіріс тсілдерімен атар зге де маызды белгілерді ашып, оамды 4 типке блуді сынды: 1) ашылы пен терімшілік оамы; 2( бау-башалы оамы; 3) аграрлы оам; 4) нерксіптік оам. Неміс алымы Ф. Теннис нерксіп алыптасана дейінгі оам мен азіргі оам арасындаы мнді згешеліктерді зерттей келіп, шаруалар ауымдастыын белгілейтін «Гемайншафт» терминін жне индустиялды-алалы оамды анытайтын «Гезельшафт» ымдарын енгізді. Осы оамдар арасындаы айырмашылытарды мні мынаан саяды. А) «Гемайншафт» типті оамда адамдар ауымдасты міндеттеріне сйкес мір среді, «Гезельшафт» оамы адамдарды жеке бастары шін пайда табуа негізделген; б) «Гемайнафт» алыптасан салт-дстрлерге негізделсе, «Гезельшафт» формальды задара маыз береді; в) «Гемайншафт» шектелген мамандандыруды сынса, «Гезельшафт» мамандандырылан ксіби рлдерді алыптастырады; г) «Гемайншафт» діни мралара ара сйесе, «Гезельшафт» зиялылы ндылытарды жоары ояды; д) «Гемайншафта» оамны басты институттары болып отбасы мен ауымдасты саналады, ал )Гезельшафта» оамны негізгі институттарына адамдар бірігуіні ірі корпаративтік жне ассоциативтік формалары жатады.

оамдарды типтеуде 60-жылдары блардан баса да кзарастар алыптасты. Соны негізінде оамдарды топтау жніндегі станымдарда, бгінгі ылыми дебиеттерде оам трлерін; дстрлі индустриялды жне постиндустриялды деп блу орын алып отыр.

Дстрлі оам деп аграрлы укладты оамды айтады. азіргі бізді тсінігіміздегі дстрлі оам арапайым жне артта алан оам трі. Шындыында бл оамда ндірісті даму арыны те тмен, адамдарды ажеттілігі минималды дегейде ана анааттандырылады, жааны абылдамайды. Онда индивидтерді мінез-лы ата баылауа алынады, салт-дстр, нормалар жне леуметтік институттармен шектеледі.

«Индустриялды оам» терминін ылымда алаш олданан Сен-Симон болды, сол ым арылы ол оамны згеше ндірістік негізін айындады. Индустриялды оамны баса да маызды белгілеріне адамдарды ажеттіліктері мен мдделеріні згеруіне сйкес алыптасатын икемді леуметтік рылымдар, леуметтік мобильдік, коммуникация жйесіні дамуы жатады. Мндай оамда индивидті еркіндігі мен мддесін орта принциптермен йлестіруге ммкіндік туады. Орта принциптері индивидтерді бірлесе еткен ызметін реттеп отырады.

Индустриялды оа теориясын екі вариантта жасаандар – француз леуметтанушысы Р. Арон мен американды экономист, рі саясаттанушы У. Ростоу болды. «Индустриялды оам» теориясы оамны жедел дамуыны жолдарын крсетіп, натуралды шаруашылы стемдік еткен, арнтта алан аграрлы оамнан алдыы атарлы, нерксібі дамыан индустриялды оама туді орныатынын длелдейді. Бларды пікірінше, индустриялды оам, е алдымен ебек блінісіні дамуы жне крделі жйесі арылы сипатталады, бл ндірісті наты салалара мамандандырылуы мен басару жйелерінен байалады. Екіншіден, индустриялды оамда рынокка арнап ке клемде жаппай тауар ндіру алыптасады. шіншіден, ол ндірісті автоматтандыру мен механикаландыруа жне басаруа иелік етеді. Тртіншіден, индустриялды оам ылыми-техникалы революциямен сипатталады. Транспорт пен байланыс ралдарыны жоары дамуы, жоары дегейдегімобильдік пен урбанизацияны болуы, лтты ттыну рылымындаы сапалы згерістер осы процестерді нтижесі болып саналады. Бл теория трысынан алып араанда ірі нерксіпті негізгі сипаттамасына индустрияны ндірісті йымдастыру мен басару саласындаы мінез-лы, тртіп формаларын реттеумен атар, оамды мірді барлы салаларында реттеу жмыстары жргізіледі.

Э. Дюркгеймні пікірі бойынша, дстрлі оам мен индустриялы оам арасында алыптасан айырмашылытар барбар, олар: леуметтік ынтыматастыты формасында жне р трлі моральды жйелерде орын алан згерістер. арапайым оамдаы ынтыматастытытрі –« механикалы ынтыматасты» десек, ал индустриялды оамда –органикалы ынтыматасты болады. Дстрлі оамдаы атынастар негізінен туысты арым-атынастара негізделген еді, ал азіргі индустриялы оамдаы атынастар саяси йымдара, шіркеуге, бизнес пен мектепке ара сйейді.

Дстрлі жне индустриялды оам атаулары жаа айдарлармен де беріліп жр. К.Поппер жоарыда баяндалан леуметтік баылау мен индивидті еркіндігіні араатынасындаы негізге алып, ашы жне жабы оам деген ымдарды олданады. Магиялы, тайпалы немесе жымды оамды К. Поппер жабы оама балайды, ал индивидтерді здері еріксіз шешім абылдауа мжбр болатын оамды –ашы оам деп санайды.

оамны алашы белгісне детте леуметтік байланыстарды шоырлануы жретін ауматы жатызады. Бізді планета кптеген ауымдастытара экологиялы ммкіндік беру арылы адамдардымтажын анааттандыруды амтамасыз етеді жне климатты жадай мен табиат ландшафтысыны кп трлілігіне орай индивидтерді тіршілік рекеттеріне зіндік айталанбас белгілералдырды. Аума – индивидтер арасында атынастар сен зара рекеттер алыптасатын, дамитын леуметтік кеісті негізі болады.

оамны екінші ерекшелікті белгісі оны ішкі зара байланыстарыны жоары интенсивтідлігін олдап отыру жне дайы туындатып, жетілдіру абілеті болып табылады. оамны маызды сипаты ретінде тратылыты айтанмен, леуметтанушыларо оны негіз болатын себептерін тсіндіруде бір жерден шыпады, пікірлері айшылыта боды. Э. Дюркгейм оамны тратылыы мен ттастыыны басты негізінде «жымды сананы», орта жігерді болуын алады. Р. Мертон болса оамны саталуын халыты кпшілігі мегерген жне рбір индивидті біріктіретін тіршілік рекеттеріні нормаларын сатауа баыттайтын «келелі ндылытар» арасында болады деп есептейді. Э. Шилз оам бкіл аймаа баылау жасайтын жне орта мдениетті таатын тек ана «орта билікті» ыпалымен мір среді деп пайымдайды.

оамны тратылыын сатайтын алышарттарды толы анытау тіптен ммкін емес сияты. Адамзат тарихыны кне кезедерінде оамны тратылыы е алдымен тлаааралы зара рекеттерді есебінен саталып келеді. Адамдар здерін туысты жне кршілік, дет-дадылар, кмек пен олдау крсету, олардан айырылуды орынышты екендігі сияты днекерлермен байланыстырды. Ф. Теннис осындай принциптерге негізделген оамды ауымдасты деп атаан.

Алайда, халы саныны суіне орай байланыстарды зара рекет жйесі брыныдай олданыла алмады. Басты тратандырушы алышарт болып леуметтік рылым шыты. леуметтануда рылым деп траты трде болатын леуметтік тзілімдерді, байланыстарды жне атынастарды айтады. Бл леуметтік институттар, леуметтік ауымдастытар болуы ммкін. Оларды айрыша ерекшеліктеріне масата лайыты ызметтер жатады.

леуметтік рылымдар бір мезетте жне жотан пайда болмайды. Олар бастапыда тлааралы контактілер мен зара байланыстар негізінде пайда болып, зара рекеттер жне атынастарды тратылыын ныайтуды нтижесінде алыптасады.

 

оамдаы тратылы е алдымен леуметтік рылымны алыпты жне функционалды асиеттеріне байланысты болады. рбір рылым рекеттер мен зара байланыстарды белгілі бір трлерін тртіптейді жне оларды дайы ндіреді. Айталы, отбасы институты тауар айырбастаудщы реттейді. Бларды брі біріге отырып, сабатастыты амтмасыз етеді, онсыз леуметтік байланыстарды дайы ндіру ммкін емес.

оамны шінші ерекшелікті белгісіне оны автономдыы жне зін-зі жоары дегейде реттушілігі жатады. оамны автономдыы оны кп функционалдылыымен жзеге асады, яни индивидтерді алуан трлі ажеттілігін анааттандыру шін керекті жадайлар жасау абілетіні болуы жне индивидтерге зін крсету, зін бекіту шін ке ммкндіктер жасауы ажет.

Тртіншіден, оамды лкен интеграциялы кш ерекшелейді. Ол рбір жа рпаты леуметтендіреді, сол рпаты алыптасан атынастар жйесіне осады, соларды брі мойындап абылдаан нормалар мен ережелерге баындырады.

оамды дамытатын зіндік задар мен задылытар алыптасан. Соларды бірі-эволиционизм. Бл леуметтік дамуды объективті сипатын мойындаан кзарасты жйесі еді. Мндай кзарастар оам эволюциясына табии тарихи процесс ретінде арап, оамды тбегейлі згертетін оны шешуші буындарын, оамны лгілерін анытаудаы алымдарды рлін де белгілеп берді.