азастан Республикасы, климаты

 

Климаты. Ке байта Казастан жерiнде оны геогр. орнына (яни атмосф. ылалдыты негiзгi кзi — мхиттардан тым шалай орналасуына) жне жер бедерiнi сипатына байланысты уа континенттiк климат алыптасан. Баса кез-келген ауматы айматар сияты республика климатына да радиациялы жне циркуляциялы факторлар кешенi ерекше сер етедi.

 

Радиация. азастан аумаы стiнде бкiл жыл бойы жоары ысымды ауа абаты стемдiк етедi, ал оан кршiлес айматара (солт., батыс жне от.) тм. ысымды абаттар тн келедi. Жалпы республика аумаыны кпшiлiк блiгiнде антициклонды ауа райы басым. Сондытан мнда шылалы ашы кндер зат. жылына солтстіктен отстікке арай 2000 са-тан 3000 саата дейiн артып отырады. Жылына солтстікте 120, от-те 260 кн дайы ашы болады, блтты кндер саны тиiсiнше 60 кннен 10 кнге дейiн (Балаш ойысында) кемидi. Мiне, осыларды нтижесiнде жиынты радиация млшерi де солтстіктен отстікке арай 4200-ден 5500 МДж/м2-ге дейiн бiртiндеп артады. Сол сияты тсенiш беттi (жер бетiнi) суле айтару абiлетiне байланысты сiiрiлетiн радиация млшерi де от-ке арай бiралыпты кбейедi. Суле айтару абiлетiн ыста траты ар жамылысы алыптасанда е жоары мнiне 70 — 80%-а жетiп, жазда кпшiлiк жерде 20 — 30%-ке дейiн тмендейдi. Радиацияны жылды тиiмдi сулелену мнi солтстікте 1500-ден от-те 2100 МДж/м2-ге дейiн згередi. Терiс мндi радиациялы балансты маусымды затыы солтстікте 3,5 — 4,5 ай (араша — наурыз), отстікте — 1 ай.

 

азастанда жылуды булануа жмсалатын жылды шыыныны млш. солтстіктен отстікке арай 630-дан 420 МДж/м2-ге кемидi. Шлдi iрдi уашылы маусымында жылуды кп млш. турбуленттi жылу алмасуа кетедi. Тек топыраты кктемгi ылала аныан кезiнде, сол сияты кгалды жерлерде буландыруа кететiн жылу млшерi ауаны турбуленттi жылу алмасу жолымен ыздыратын жылу шыынынан арты болады. Жазы шратты былыс, яни булану есебiнен кндiзгi ауа температурасыны ала тiрегiне араанда тменiрек болуы Алматыда жасы байалады. Радиация мен жылу балансыны згерiсi ауа темп-расын згертедi. атар айыны орташа темп-расы азастанны солт. жне шыыс С-а дейiн ктерiледi. Шiлденi°С-тан от. аудандарында 3°аудандарындаы — 18 С-а дейiн.°С-тан 28 —30°орташа темп-расы бл аудандарда тиiсiнше 19 азастанны солт.-шыысында климатты континенттiгi тым жоары, бл iрде С-а жетедi. От.°атар мен шiлденi орташа темп-расыны айырмашылыы 41 С-тан жоарыра болады.°аудандарда 10 ай бойы орташа тулiктiк темп-ра 0 С-тан°Республиканы солт-нде ыс за, арлы рi суы, аяз кей уаыттарда –45 С-а°С-тан 45°С-а жетедi. Жазы оыржай жылы, ыса, кейде ауа темп-расы 35°–50 дейiн ызуы ммкiн. Кктемнi соы сiгi шiлдеде, ал кздi ерте сiгi тамызды аяында тсуi ммкiн.

 

азастанны отстік аудандарыны ысы жмса. Бл iрдi ыс айларында жиi-жиi айталанатын жылымы былысы кезiнде ауа темп-расыны е С-а дейiн ктерiледi. Соан арамастан мнда кейбiр°жо. дегейi 15 — 20 С-тан да тмен аяздар байалады. Алматыда абс.°С, тiптi –40°кндерi –30—35 С-а жеткен (26 апан, 1951). Республиканы иыр от-нде кктемгi°минимум –42 соы сiк суiрдi аяында, алашы сiк ыркйектi 2-жартысында тсуi ытимал. От. азастанны таулы iрiнен тыс блiгiнде жаз тым ысты рi за. С-а жне°С-а, топыраты беткi абаты 70°Кейбiр жылдары ауа темп-расы 45 — 47 одан да жоары ызуы ммкiн. Кн энергиясыны мншама кп оры азастан аумаында гелиоэнергетиканы дамытуа ммкiндiк бередi.

 

Атмосфера айналымы. азастан жерi ыс маусымында Сiбiр антициклоныны тармаы мен азорлы ядросыны ыкпалына жиi шырап отырады. Осыан байланысты республиканы солт-нде отстік-батыс жне батыс, ал жазда солтстік-батыс баыттан соатын жел басым келедi. азастандаы атмосф. процестер Солт. жарты шарды Атлантика — Еуразия секторыны 3 iрi ауматы айналымы ыпалымен алыптасады. Егерде циклондар мен антициклондарды алмасу жолдары ендiк баытпен тсе, онда ол ендiк баыттаы айналым делiнедi. Ендiк баыттаы айналым кезiнде азастанны кпшiлiк блiгiнде жауын-шашынны млш. кемiп, ауа темп-расы жоарылайды. Еур. айналым кезiнде республикаа суы ауа массаларыны енуi жиiлейдi, темп-ра шыл тмендейдi, жауын-шашын молаяды, жел кшейедi. Сiбiрлiк айналымда — от-тен тарайтын жылы ауа массалары лайып, ауа темп-расы жоарылайды, жауын-шашын кемидi. Республика климатыны алыптасуына оны жер бетiнi р тектiлiгiнi де серi болады.

 

азастандаы атмосф. циркуляциялы процестерге от. жне от.-шыыстаы тау жйелерi (биiкт. 4000 — 5000 м-лiк) мен Каспий жне Арал т-дерi сияты су айдындары да ыпалын тигiзедi. Табии кедергi саналатын тау жйелерi атмосферадаы ендiк баыттаы шептiк белдемiн солт.-шыыс баыта арай ойыстырып, ауа массасыны заулама аынын кшейтедi. Осы ауа массасы сонымен бiрге тау бктерiндегi жергiлiктi климатты алыптастырушы тау аарлы ауа айналымын тудырады. азастанны таулы жне тау етегiндегi iрлерiнi термиялы режимi жапсарлас жатан жазытар жадайына араанда млдем басаша келедi. Таудаы темп-ра жазы жердегiден тмен келедi. Тау беткейлерi тiрегiндегi ауа абатыны радиациялы салындауынан жне беткеймен тмен арай ойысан ауаны жылынуынан таулы аудандарда темп-раны ауыту амплитудасы кемiп, темп-ра инверсиясы (жалпы биiктiкке байланысты ауа темп-расыны ктерiлуi) алыптасады. Инверсия ыс маусымында нерлым кштiрек алыптасады. Тау жоталарына жаындаан сайын тiк баыттаы ауа аыны кшейiп, жауын-шашын шыл артады. Орташа жылды жауын-шашын млш. жазыта 100—200 мм болса, тау бктерiнде 500—600 мм-ге дейiн артады. Жазы iрлерде жылды жауын-шашынны максимумы жаз айларында, ал тау бктерiнде жылына 2 рет (наурыз — суiр жне араша — желтосан) байалады. Су айдындары бриздiк айналымды тудырады, ол рлыта ондаан километрге ана таралады. Орта ендiк бойындаы су айдындарыны солт.-шыыс жаалауында жазда жылы ылалды ауа аыны стемдiк етсе от.-батыс жаында атмосф. суы серпiлiс пайда болады. Бл былысты Арал т. мен Каспийдi солт.-шыыс блiгiнен жиi-жиi байауа болады. Су айдындарыны от.-батыс блiгiне араанда солт.-шыысында жауын-шашын 2—3 есе кбiрек тседi. Ауматы Каспий айдыны климатты алыптасуына ыста ана ыкпал жасайды. Керiсiнше, Арал т. атмосфера айналымына жаз айларында ана катысады. Клемi шаын Балаш к-нi де атмосфера айналымына жне блттылыа тигiзетiн серi мол. азастан жерiндегi соатын желдi орташа жылд. 4—4,5 м/с, Каспий т-нi жаалауында 6 м/с-тен астам, ал Жетiсу апасында соатын Ебi желiнi жылд. 70 м/с-ке жетедi.

 

азастан аумаын 4 климатты белдеу (орманды дала, дала, шлейт, шл) амтиды.

 

Орманды дала климатты белдемi республиканы ылалы е мол блiгi. Орташа жылды жауын-шашын млш. 242 — 315 мм-ге дейiн, оны 80%-ы жылды жылы мезгiлiС-тан жоары орташа тулiктiк ауа темп-расыны жылды°нде жауады. 10 С. Вегетациялы сiп-ну кезеiнi зат. 160—170 тулiк. Е°жиынты млш. 2100 ыса жыл маусымы — кктем, зат. 1,5 ай, жазы 3 айа созылады. ысы за, азаннан суiрдi соына дейiн. уашылыты орташа жылды млш. 37 кн, кейбiр жылдары 110 — 113 кнге дейiн созылады. Далалы климатты белдем республиканы солт-ндегi бiраз айматы амтиды. Жылды жауын-шашын млш. 200 — 300 мм, оны 70 — 80%-ы жаз айларына тн. Траты ар жамылысы 140—160 кнге созылады, арды орташа алыд. 30 см-дей. Длей желдi кндер кп жне эрозиялы процестер кштi С-тан жоары ауаны орташа тулiктiк темп-расыны жылды жиынты°дамыан. 10 С. Вегетациялы сiп-ну кезеiнi зат. 170—180 тулiк.°млш. 2100 — 2300 уашылытыты орташа жылды млш. 69 кн. Орманды дала климатты белдемiне араанда ысы жне кктемi ыса, жазы заыра, кзi 1 айа жуы (ыркйектен басталады). Шлейт (шлейттi дала) климатты белдем, немесе уа дала азастанны орта блiгiндегi жазы iрдi алып жатыр. Жылды жауын-шашын млш. от-ке арай 279 мм-ден 153 мм-ге дейiн кемидi, оны 43—27%-ы жылды суы маусымында тседi. Траты ар жамылысы 120 кндей саталады. ар жамылысыны алыд. батыстан шыыса арай 20 см-ден 60 см-ге дейiн артады. Ауаны орташа С-тан жоарысы — 10—20°С-тан жоары кндер саны 30—45, 35°тул. темп-расы 25 кн. Вегетациялы сiп-ну кезеiнi зат. 170—200 тулiк. ысы атал, ауа райы былмалы келедi, жазы ысты, радиацияны жиынты млш. тым жоары. Аыза лебi кейбiр жылдары айына 27—29 кнге созылады.

 

Шл климатты белдемi азастанны жазы iрiнi кп блiгiн амтиды. Ол 3 типке ажыратылады: сазды шл, мды шл жне тасты шл. С, жылды жауын-шашын млш. 81— 84 мм. Кейде жылына°Орташа жылды темп-расы 3—13 20—30 кндей ар жауады. Жазы за, ысты, ысы салын, ауасы тым ра келедi. ар жамылысы трасыз. Жалпы жылына ар белдемiнi от-нде 31, солт.-шыысында 120 кндей жатады. Желi баяу, аязды маусымны зат. 100—170 кндей. Вегетациялы сiп-ну кезеi 180—260 тулiк. ысы былмалы: арашада тсiп, С-а°С-а, ал солт-нде –32°наурызды аяына дейiн созылады. Аяз кейде –15—20 дейiн жетедi. Жазы мамырды басында басталып, ыркйектi 2-жартысына дейiн С-а дейiн°С, кей кндерi 41 — 46°созылады. Шiлденi орташа темп-расы 23 — 30 ктерiлуi ммкiн. Кктемнi тым ыса маусымында жылды ылалды 14—25%-ы тсiп лгiредi, соны нтижесiнде топыра ылала аныып, эфемерлiк сiмдiктер аулап седi.

 

азастанны иыр от. блiгi жылу мен ылалды жыл бойы таралуына, т.б. метеорол. сипаттамалар ерекшелiктерiне арай жеке от. шл белдем аралыын райды. Ерекшелiгi: жауын-шашынны негiзгi млшерi (62—67%) наурыз айында тседi, жыл бойына 40 кндей ар ылауы байалады, бiра та ар жамылысы алыптаспайды. Вегетациялы сiп-ну кезеiнi зат. 245—260 тулiк, С-тан жоары ауаны орташа тул. темп-расыны жылды жиынты млш.°10 С. Жыл маусымдары айын ажыратылады. ысы ыса, 90 кндей. Жазы за,°4300—4600 160—170 кнге дейiн созылады.

 

Су оры. азастан жерiнде зен, кл, мздытар мен жер асты суыны таралуы жне оларды дегейлiк ерекшелiктсрi е алдымен климат факторларына, жер бетiне тсетiн жылу мен ылалды араатынасына туелдi. Су орларыны iшiнде, сiресе, зен жне кл аындарыны маызы аса кштi. Бiра кпшiлiк зен-клдердi дегейлерi немi крт ауытып отырады: кей жылдары су млш. алыпты орташа дегейден 2—4 есе арты болса, уа жылдары кптеген айдындар млдем рап алады. Аридтiк аймата жайласан -ны маызды табии орларыны бiрi — жер асты суы. Су орлары ке-байта аумата бiркелкi таралмаан.

 

Мзды. азастандаы жер бетi аын суы орыны негiзгi кзi — мздытар суы. Таулы iрлерден жалпы ауд. 2033,3 км2-лiк 2724 мзды аныталды (1985). Жалпы мз басуды те жартысына жуыы (1000 км2-ден астам) Жетiсу Алатауында (мзды аум. 1369 км2), аланы Iле мен Кнгей (610,7 км2), Терiскей (144,9 км2) Алатауларында, Алтай мен Сауыр жоталарында (106,2 км2), ырыз жне Талас Алатауларында (101,5 км2). азастан мздытарын 3 топа жiктеуге болады: аарлы мздытар, беткейлiк мздытар жне денудациялы беткейлер мздытары (жмыр, мжiле тегiстелген шыдарда). Осыларды iшiнде кбiрек тараландары (жалпы мздытарды 66%-ы) аарлы мздытар. Аарлы мздытарды кпшiлiгi азастан табиатын (сiресе таулы iрлерiн) зерттеуге аса зор лес осан алымдарды, дебиет жне мдениет айраткерлерiнi есiмдерiмен аталан. Iле Алатауындаы Талар массивiмен байланысты крделi аарлы Корженевский мздыы — азастандаы аса iрi мзды болып саналады: з. 11,7 км, ауд. 38,0 км2, мзыны жалпы кл. 6,32 км3. Аарларда жне аарлы беткейлерде алыптасан мздытарды кпшiлiгiнi алыд. 50 — 100 м, ал тауды жоары беткейлерiндегi мздытардiкi 10—30 м.

 

Мздытардаы мзды жалпы кл. 100 км3. Мз басуды тм. шекарасы мен фирн (мзар) сызыыны (мз шоырыны кбеюi кезiндегi жо. жне ерiп азаюы кезiндегi тм. блiктерi арасындаы шегi) абс. биiктiгi солт-тен от-ке жне батыстан шыыса карай арта тседi. Егер де Алтайда бл крсеткiш 2500—2800 м болса, Тянь-Шань тауында 3500—3800 м. Бны зiнде от. беткейлерге араанда солт. беткейлердi шекарасы 200—250 м тменiрек жатады. азастан мздытары негiзiнен тым тмен темп-ралы келедi. сiресе, мзды стiгi 12—15 м абаты ыс кезiнде атты суынады. Жаз маусымында мзды 1 м-ге дейiнгi беткi С-ка дейiн ана жылынады. Мз абатыны жалыына, темп-расыны°абаты 0 тмендiгiне жне жылды жауын-шашынны шамалы тсуiне байланысты мздытар жылына 50—70 м-ге дейiн тмен арай баяу жылжиды. Мздытарды абляциялы (еру жне булану процесiнi) маусымы алыпты жадайларда 2—2,5 айа созылады. Абляцияны кп жылды орташа млш. 1 м шамасында. Мзды суы — тау зендерiнi толыу кзi. р тау зенi аыныны басталар жерiндегi суыны 85%-ы, жазыа шыар блiгiндегiнi 35%-ы мзды суыны лесiне тиедi.

 

Республика мздытары тартылуда. Кейбiреуiнi з. жылына 5—20 м-ге, ауд. 1000 м2, мз оры 0,05— 0,1%-а кемуде. азастанны таулы блiгiнде ауд. 20000 км2-дей кп жылды то белдемi алыптасан; оны тм. шегi Алтайда 2000 м, Сауырда 2300 м. Жетiсу Алатауында 2800 м жне Тянь-Шань жоталарында 3000 м-ге дейiн тмендейдi.

 

зен. азастан зендерiн зындыы бойынша топтаса, онда 85 022 зеннi iшiнде 84 694-i шаын (з. 100 км-ге дейiн), 305-i орташа (500 км-ге дейiн) жне 23-i iрi (500—1000 км-ден астам) зендер атарына жатады. Республиканы шыысындаы Алтай, от.-шыысындаы Жетiсу жне Iле Алатаулары ылалы мол таулы iрлердегi зен торыны жиiлiгi (барлы зендер зындыы осындысыны осы алапты ауданына атынасы) баса iрлерге араанда жоары, 0,4—1,8 км/км2 шамасында. Шаын зендердi кбi лытау, Шыыстау, араралы тауынан, сонымен атар Тарбаатай, аратау, Малжар жоталарынан басталады. Арал жне Каспий маы шлдi iрлерiнде зен торыны жиiлiгi тым сирек (0,03 км/км2-ге дейiн) келедi. зендердi басым кпшiлiгi Каспий, Арал т-дерiнi, Балаш, Алакл жне Теiз сияты клдердi тйы алаптарына жатады. Тек Ертiс, Есiл жне Тобыла кятын зендер ана мхита ятын Кара т. алабына арайды. азастандаы е суы мол зен — Ертiс. Оны республика жерiндегi з. 1700 км, жалпы з. 4248 км. Жо. блiгiндегi аыны 2 iрi су электр ст-ларымен (Бтырма жне скемен) реттелген. зен суыны бiраз блiгi Ертiс-араанды каналы арылы Орт. азастана брылан. зындыы жнiнен республикадаы екiншi зен — Сырдария. азастандаы з. 1400 км, жалпы з. 2219 км. Егiн суаруа арынды пайдалануына байланысты аыны кейбiр жылдары Арал т-не жетпей тартылып алады. Балаш к. алабындаы iрi зен — Iленi республика шегiндегi з. 815 км (жалпы з. 1001 км). Оны iрi салаларыны бiрi Шiлiк з-нен бастап, Шамалан з-не дейiн з. 200 км-ге жуы лкен Алматы каналы салынан.

 

Батыс азастан жерiн негiзiнен Жайы зені суландырады. Ол республика жерiнен тыс От. Оралдан басталады. азастандаы з. 1082 км, жалпы з. 2428 км. Iрi зендер атарына сонымен бiрге Есiл, Тобыл, Елек, Шу, Торай, Ырыз, Сарысу, Нра, Талас, Ойыл, Жем, т.б. зендер жатады. Бiра бларды кейбiреуiнi дегейi жазда тым тмендеп, кейбiреуi млдем тартылып алады, ал кктемде ар суымен толысып тасиды. азастан зендерiнi кпшiлiгi жазда суы тартылып, жеке-жеке арасулара блiнiп алады. Бiразы кктемгi ар суымен маусымды клдерге йылып, жазда сора айналады. азастан зендерi толыу сипатына арай 3 топа блiнедi: ар суынан толыатын, мзды суынан жне аралас толыатын зендер. зендердi кпшiлiгi кктемде тасиды, тек мзды суынан толысатын зендер ана жазда тасиды.

 

Климат сипатына байланысты зендердi кп жылды арын млшерi де немi згерiп отырады. Жазы iрлер зендерi арыныны орташа згергiштiгiнi вариациялы коэфф. негiзiнен 0,80-нен 1,20-а дейiн жоарылайды. Бл шамадан тек Жайы з-нi аын згергiштiгi кемiрек (0,58—0,80), ал Тобылдiкi кбiрек (1,50-ге дейiн) келедi. Тау зендерiнi жылды аын млшерiнi ауытуы онша болмайды, сiресе Iле Алатауыны солт. беткейiнен басталатын зендер дегейi траты. Тау зендерiнi суы гидрохим. рамына арай гидрокарбонатты болады; оларды минералдыы жоары дегей кезiнде 200—300 мг/л, дегейi тмен тскенде 500—600 мг/л-ге дейiн жоарылайды. Жазы iр зендерiнi суы сульфатты немесе хлорлы топа жатады жне оларды минералдыы су жинайтын алапты ауданына, жер бедерi мен топыра сипатына, климатты жадайына байланысты згерiп отырады. Шлейт жне шл белдемдердегi зендердi минералд. 100—200 мг/л-ден (бастау жаында) 5000 мг/л-ге дейiн (тм. аысында) артады.

 

зендердi лайлылыы жнiнен азастанны жазы жне таулы аудандар арасында лкен айырмашылы бар. Жазы жер бедерiне жне зен егiстiгiнi шамалы болуына байланысты мндаы зен суында атты зат аыны бiршама аз болады, лайлылыы 200 г/м3-ден артпайды. Борпылда жынысты iрде аатын Бат. азастан зендерiнi лайлылыы тым жоары (500—700 г/м3). Таулы аудандар зендерiнi лайлылыы аыс бойымен тмен арай 50—100 г/м3-ге дейiн артады. Кл. азастан клдерiн ауданына арай топтастырса, онда жалпы 48 262 кл айдыныны 45 248-i шаын (ауд. 1 км2-ге дейiнгiлер) клдер атарына жатады. Ауд. 10 км2-ден астам iрi клдер саны 296, ал 100 км2-ден астам аса iрi клдер 21 (бл 21 айдын лесiне азастандаы барлы клдердi жалпы ауданыны 60%-ы тиедi).

 

азастан аумаы бойынша клдер бiркелкi таралмаан. Кейде блар бiр-бiрiнен жздеген километр алша жатады, кейбiр iрде жиi орналасып, бiрттас клдер жйесiн райды. Солт. азастанда жалпы ауд. 15 623 км2 болатын 21 580 кл болса, бкiл Орт. жне От. азастанда жалпы ауд. 4658 км2 болатын 17 554 кл ана бар. Солт. азастанда 100 км2-лiк аймаа 3 км2-лiк кл айдындары болса, бл крсеткiш Орт. жне От. азастанда сйкес трде 0,23 жне 0,53 км2-ге дейiн кемидi. азастан клдерi пайда болуы жнiнен тектоник. жне экзогендiк трлерге блiнедi. Каспий жне Арал т-дерi, Балаш, Алакл, Теiз, Сасыкл, Маракл, т.б. iрi клдер тектоник. азаншырларда алыптасан. Экзогендiк клдерге Сiлетiтеiз, Теке, Жалаулы, ызыла, лкен араой, т.б. жатады. Орманды дала жне дала белдемдерi клге бай. Жалпы республика айдындарыны кпшiлiгi абс. биiктiктерi 100 м-ден 3500 м-ге дейiнгi борпылда трттiк шгiндiлердi стiнде орналасан.

 

Клдердi су жинайтын алаптарыны ауданы кбiнесе 10-нан 320 км2-ге дейiн, ал шлейт жне шл белдемдерiнде бдан да ауматы келедi. азастан клдерi шарасында 190 км3 су жиналан. Кктемде клдер дегейi 0,2 м-ден 6 м-ге дейiн ктерiледi. Жазды ортасына арай сiу жне булану млшерiнi артуына байланысты клдердi дегейлерi крт тмендейдi, ал кейбiреуi кеуiп алады. Тм. дегей азан—араша айларында байалады. Кпшiлiк клдер дегейiнi орташа жылды ауыту амплитудасы 1 м шамасында. Аынсыз клдер су балансыны шыымы тгелдей дерлiк булануа кетедi. Клдердi су балансындаы жалпы кiрiстi 10—90%-ы жер бетi аынынан, 12—40%-ы жауын-шашыннан ралады. Шарасы граниттiк жыныстар стiнде алыптасан клдер баланстары кiрiсiнi 40%-ы жер асты суы аынынан алыптасады. Кл суыны хим. рамы жалпы минералдылы пен ионды рамыны р трлiлiгiмен жне трасыздыымен сипатталады. Тз концентрациясыны маусымды жне кп жылды ауытуы кл суы дегейiнi згеруiне тыыз байланысты.

 

Республика клдерi су клемiнi 87%-дан астамы сульфатты (Балаш, Алакл, Теiз клдерi, т.б.), ал аланы карбонатты немесе хлорлы келедi. Теiз. азастанны батыс жне от.-батыс жаын, елiмiздегi iрi тйы су айдындары — Каспий жне Арал т-дерi шайып жатыр. Каспий т. — солт. (теред. 4—8 м), орта (780 м-ге дейiн) жне от. (теред. 1000 м-ден астам) блiктерге ажыратылады. Арал т-нi шарасы Тран татасыны тмен арай иiлген тсында алыптасан. Дегейi арынды тмендеуде (. Каспий теiзi жне Арал теiзi). Жер асты суы. Алаптаы не кендегi су сыйыстырушы жыныстарды сипатына байланысты — жарышаты, жарышаты-абатты жне абатты (пласты) жер асты сулары болып блiнедi. Жарышаты су таулы, ыратты жне са шоылы айматарда кеiнен тараан. рамы р трлi атпа, шгiндi, метаморфты жыныстарды жер бетiне жуы гiлу аумаында (30—50 м-ге дейiнгi тередiкте) алыптасады. Блар жер бетiне кбiне минералд. тмен (0,1—0,1 г/л), су шыыны мардымсыз шаын блатар трiнде шырайды. Тектоник. жарылыстар мен жаралу тегi р трлi жыныстарды жапсарларын бойлай уалаан блатар мен тайыз ымаларды су нiмд. 5—7, кейде 10—15 л/с-ке жетедi.

 

Жарышаты-абатты жер асты сулары Маыстауды таулы блiгiндегi, Малжардаы, Сарыарадаы, От. жне Шы. азастандаы шаын рылымдарды раушы, палеозой мен тм. мезозойды лсiз цементтелген терригендiк жне карбонатты жыныстарыны ат-абаттарында алыптасады. Жер бетiнде блатар трiнде кездеседi, не тайыз ымалармен (су шыымы 5 л/с-ке дейiн) шыарылады. Карсты былыс молынан дамыан ктасты абаттардаы блатарды су шыымы кейде 10—35 л/с-ке жетедi. Жезазан — лытау ауданы мен лкен аратаудаы (Мыралымсай, Келтемашат, т.б.) кен азбалары мен ымалара жарышаты-абатты су кп жиналады.

 

 

Жарышаты жне жарышаты-абатты сулар молаюды олайлы жадайларында едуiр су орын жинайды. Таулы iрлердi 860 мы км2 аумаына 800 м3/с немесе 25 км3/жыл жарышаты немесе жарышаты-абатты суларды жиналатыны аныталды. Оны 16 км3/жыл млшерi От. жне Шы. азастан тауларыны, 9 км3/жыл млшерi Сарыара мен Бат. азастанны биiк жерлерiнi лесiне тиедi. абатты жер асты сулары негiзiнен жазы айматардаы баяу цементтелген жне цементтелмеген антропогеннен палеозойа дейiнгi терригендiк жне карбонатты жыныстарды ат-абаттарынан орын алан. абатты су жиналатын жыныстарды алыдыы зен аарларында бiрнеше метрге, биiктеу iрлерде 0,5—1,5 км-ге, Шу-Сарысу, Арал маы, Сырдария, Маыстау — стiрт iрлерiнде 3—6 км-ге, Каспий ойпатында 10—23 км-ге жетедi.

 

Сулы жыныстарды жо. абаттарында арынсыз грунт сулары, тменiректе арыны жоары артезиан сулары алыптасады. Тщы жне ышылтым сулар зен аарларында, эолды м алаптарында, су айырыты мды тзiлiмдерде жне сонымен бiрге Каспий ойпатыны шы. блiгiндегi, Солт. Арал, Ортаы Маыстау, Сырдария, Шу-Сарысу, Iле, Ертiс маы ойпаттарындаы бор шгiндiлерiнде, пермь-триас, юра, палеоген-неоген шгiндiлерi жиылан жекелеген телiмдерiнде бiрнеше метр тередiктен 500—1000 м (Iле ойысында 2700 м-ге дейiн) тередiктерде кездеседi. Минералд. 50—550 г/л тздытар Каспий ойпаты, Шу-Сарысу, Теiз-оралжын, Торай олатыны орт. мен тм. горизонттарында, Маыстау мен стiрттi едуiр блiгiнде, Солт. азастанда кеiрек тараан. Жалпы абатты оры 570 м3/с немесе 18 км3/жыл.

 

Жылда табии жолмен жаарып (орны айта толып) отыратын орларыны шамасы 43 км3/жыла те. Осы орлар негiзiнде жер асты суларыны пайдалануа болатын луеттiк (потенциалды) оры 53 км3/жыла жетедi. Мны 16 км3/жылдайы барланан (2000). азастандаы Алакл артезиан алабы, Бетпадала артезиан алабы, Каспий маы артезиан алабы, аратау артезиан алабы, ызылм артезиан алабы, Маыстау артезиан алабы, Мойынм артезиан алабы, Солтстiк азастан артезиан алабы, Сырдария артезиан алабы, Торай артезиан алабы, лытау артезиан алабы, т. б. жер асты суыны iрi орлары саналады.