Баскетбол тарихы мен ережелері

Баскетбол (аылш. basket — себет, ball — доп) – доппен ойналатын командалы спортты ойын.
Баскетболды райсысы бес ойыншыдан тратын екі команда ойнайды (р командада барлыы 12 адамнан, ауыстыруа шектеу ойылмайды). р команданы масаты – арсыласты торлы шеберіне (себетіне) олмен допты латыру жне баса команданы допа иелік етулеріне жне здеріні себеттеріне латыруа кедергі келтіру. Себет еденнен 3,05 м биіктікте орналасады. Жаын жне орташа ашытытан латырылан допа екі пайдан, алыс ашытытан (3 пайлы сызыты сыртынан) – ш пай есептеледі, айыпты латыру бір паймен бааланады. Баскетбол алаыны стандартты лшемі – зындыы 28 м жне ені 15 м. Баскетбол лемдегі е танымал спорт трлеріні бірі.
Баскетбол Олимпиада ойындарыны бадарламасына 1936 жылдан (ойынды ойлап тапан Джеймс Нейсмит онда она ретінде атысан) енген. Ерлер арасындаы баскетболдан лем чемпитонаты — 1950 жылдан бері, йелдер арасында — 1953 жылдан бері, Европа чемпионаты – 1935 жылдан бері ткізіліп келеді.
Баскетбол алы

1891 жылды ысында Массачусетс штаты, Спрингфилдтік Жастарды Христианды ауымдастыы колледжіні студенттері сол заманда жастарды спорта баулитын бірден-бір трі болып саналатын, бітпейтін гимнастикалы жаттыуларды орындауа мжбр болатын, дене шынытыру сабатары сондай кілсіз, іш-пыстырарлытай тетін еді. Осындай бір жаты жаттыулара нкте ойып, дені сау жне уатты жастарды жарысу ажеттіліктерін анааттандыратын жаа леп ойлап табу керек болды.
Тйыа тірелген жадайдан шыар жолды колледжді оытушысы Джеймс Нейсмит ойлап тапты. 1891 жылы 21 желтосанда ол спорт залыны балконыны таянышына шабдалыны босаан екі себетін іліп ойып, он сегіз студентті екі командаа бліп, олара ойынны шарты арсыластарыны себетіне допты нерлым кбірек тсіру керек екендіктерін айтты.
Бл ойынны идеясы оан ертеректе, мектепте оып жрген шаында балалар «duck-on-a-rock» («Жар басындаы йрек») ойнаан кезде келген болатын. Сол кездегі танымал бл ойынны шарты келесідегідей болатын: ойыншы кішкентай тасты одан лкен тасты стіне латыру арылы дл ортасына орнатуа тиісті.
Допты тек олмен ойнайды. Допты еденге сопай жгіруге, аяпен тебуге, аяпен тосауыл оюа немесе ждырыпен руа тиым салынады. Байаусызда табан немесе ая тиіп кеткен болса ол ереже бзу болып саналмайды.
Баскетболда жеімпаз болып ойын уаыты аяталанда нерлым кп пай жинаан команда саналады. Негізгі уаытта ойын те аяталан болса овертайм белгіленеді (детте бес минут осымша уаыт), егерде оны аяында те тссе бір команда жеімпаз болмайынша екінші, шінші жне т.б овертаймдар белгіленеді.
Допты себетке тсірген кезде р трлі пай сандар саналуы ммкін:
• 1 пай – айыпты латыру
• 2 пай – жаын немесе орташа ашытытан латыру (3 пайлы сызыты ішінен)
• 3 пай – ш пайлы сызыты сыртынан 6м 75см (7м 24см) ашытытан
Ойын орталы шеберде даулы латырудан басталады, допты дауласушы бір жа аып жібереді. Екінші жне шінші, тртінші ойындар арасындаы демалу затыы – он бес минут. лкен демалыстан кейін командалар себеттерін ауыстырулары тиіс.
Ойын ашы алаайда немесе биіктігі 7м кем емес залда ткізіледі. аланны лшемі 180х105 см. аланны астыны шеткі нктесінен еденге немесе топыраа дейін 290 см болуы тиіс. Себет металлдан жасалып, саина трізді болады, тбі жо тормен жан-жаы тартылады. Еденнен 3,05м дегейде орналасады. FIBA стандарттарымен ерлер жарыстары шін допты ауымы – 74,9 – 78 см, массасы – 567 – 650 г, йелдер жарыстары шін – 72,4 – 73,7 см жне 510 – 567 г бекітілген.
• аут – доп ала сыртына шыып кетеді;
• жгіріп ту – допты баылауында стап бара жатан ойыншы ая алуды ережеде бекітілгеннен асырып жіберу;
• допты алып жруді бзу – допты екі олмен олып жру;
• 3 секунд – шабуыл аймаында оны командасы допа иелік еткен уаытта жабуылшы жаты ойыншысы арсыласты «бояуында» (шеберді астындаы тікбрышты айма) ш секундтан арты болса;
• 5 секунд – ойыншы латыруды орындау кезінде доптан бес секунд айырылмай ойса;
• Тыызаморлытаы ойыншы – тыызаморлытаы ойыншы 5 секунд ішінде доп бере алмайды жне шеберге допты латыра алмайды;
• 8 секунд – тыл аймаында допа иелік етіп жрген команда алдыы аймаа 8 секунд ішінде допты шыармаса;
• 24 секунд – команда допа 24 секунд иелік етіп шеберге допты латырмаса. 24 секунд есептегіш егер доп шеберді шетіне тисе нлге теестірледі. Осыдан кейін шабуылдаушы команда шабуылдаудаы тадауа жне таыда 24 секунда ие болуа ылы. Егер фол алса немесе оранушы команда тртіп бзса (допты ала сыртына шыып кеткенін есептемегенде) немесе ойынды басада себептермен тотатан жадайларда жабуылдаушы команда келесілерге ылы болады:
• жаа 24 секунда ие болады, егер латыру допа иелік етуші команданы ораныс аумаында орын алса;
• уаыт санау егер 14 немесе одан кп секунд алан сттен жаластырылады;
• жаа 14 секунда иелік ету, егер иелік етуге 13 немесе секунд алса;
• ораныс аумаына допты айтаруды бзу – шабуылдау аумаында допа иелік етуші команда оны ораныс аумаына ауыстырса.
Фол – бл ережелерді сатамау, дербес жаындау немесе спорта тн емес ылытар крсету. Фол трлері: дербес – арсыласпен жаындасу кезіндегі ойыншы фолы, техникалы, екі жаты, спорта тн емес, дисквалифициялаушы.
Ойында 5 дербес фол (Б 6 фол) немесе спорта тн емес фол алан ойыншы ойын алаынан аластатылады немесе ойына атыстырылмайды (бірата оан запасты орындыта алуа рсат етіледі). 2 техникалы ескерту немесе дисквалифициялаушы фол алан ойыншы алаайдан аластатылады жне ойын тіп жатан орынды тастап кетуі тиіс (ойыншыа запасты орындыта алуа рсат етілмейді).

Баскетболшы формасы

Е алашы баскетбол сайысы ткен кн деп 1891 жылды 21 –желтосанда Сприч- филд колледжіні дене трбиесі пніні малімі Джеймс Нейсмитке олайлы кіл кй ктеретін имылдар ойлап тауып гимнастика сабаын жандандыру тапсырылды.

Нейсмит “ойлап тапан ”ойынны е алаш рет з сыныбында ткізілді.Орналаласан болион ернеуіне яни 3 метр биіктікке ол зі шабдалы салынан карзиноларды бір-біріне арама-арсы орналастырды. Бл корзиналара доп латыру ажет. Сйтіп баскетбол аылшын тілінде “карзина доп” деген сзден ралан. Ойын шін футбол добы олданылды жне оан р командаа 9-ойыншыдан блінген 18-адам атысан. Кейін бл сан 7-ге 1897 жылдан 5-ке дейін ысартылды. Себебі ойыншыларды кп болуы алада тек кедергі – кесір келетін еді. Ойыншыларды немі атыысып алып отыруы ойын ережесін жасауды талап етті. Оларды е алашысы 13 бліктен ралды.