Ауыз қуысы гигиенасының стратегиясы
Гигиена (грек сөзінен hygienas – сау) – денсаулықты қамтамасыз етумен байланысты фактілерді түсіндіретін және зерттейтін ғылым. Ауыз қуысының гигиенасы – тістер мен периодонт тіндеріне қауіпсіз деңгейге дейін тіс жұғындылары санының азаюын қамтамасыз ететін ғылым мен тәжірибе.
Тіс сауытының анатомиялық формасы және олардың тіс доғасында өзара орналасуы тағамды механикалық өңдеудің міндеттеріне сәйкес келеді. Дегенмен тағамдық талшықтар (майлы және ет) тістер арасында тұрып қалуы, ал жұмсарған тағам – жұмсақ тіс жұғындыларын қалыптастыруы мүмкін, бұл ыңғайсыздық тудырып, ауруларды тудырады. Тағам бөлшектерін алып тастау бойынша кейбір шараларды жануарлар жасады: үлкен балықтардың аузында тазартушы-балықтар қоректенеді, тістері тари құстары үшін тағам болып табылады – осылайша тістердің тазалануына септігін тигізетін табиғи симбиотикалық өзарақатынастар қалыптасады. Адам маймылдар тіс тазартқыш-таяқшаларымен өздеріне өзі көмектеседі. Ежелгі адам да тіс тазартқышпен амалдады, мәдениеттіліктің дамуына байланысты қатты талшықты тағам жұмсарған химиялық және термиялық аспаздық технологиялармен алмасты, бұл ауыз қуысының гигиеналық статусын өзгертті және тістерге күтім үшін
Ауыз қуысы гигиенасының стратегиясы тіс жұғындыларына физикалық және химиялық әсер етуге негізделеді:
а) олардың ішкі құрылымын бұзу үшін;
б) олардың субстратпен байланысын бұзу үшін (эмальмен, цементпен немесе жалаңаштанған түбірдің дентинімен, протезбен, ауыз қуысының жұмсақ тіндерімен);
в) ауыз қуысынан фрагменттелген тіс жұғындыларын алып тастау.
Әсер ету түрін және оның қарқындылығын таңдау тиімділік пен қауіпсіздіктің арасында компромисс сақталсын. Осылайша, егер тістерді тазалағанда үлкен күш жұмсалса, онда тістер жақсы тазартылады, бірақ бұл кезде эмаль, цемент, периодонт және т.б. зақымдалуы мүмкін, ал егер ысу күші аз болса – ол тісті жұғындылардан құтқармайды.
Тістерге гигиеналық күтім техникалық күрделі міндет болып табылады: тіс жұғындылары тікелей әсер етуге аз қолайлы , өйткені
· қисаюдың әр түрлі радиустарымен тістердің қисық сызықты, ойыс және дөңес беткейлерінде жатады (тіс доғасы, тістің әрбір беткейі);
· жіңішке ретенционды пунктерде жатады (эмальда тереңделулерде, проксимальды аралық кеңістіктерде);
· басқа мүшелер мен тіндерге тығыз жанасатын тістердің бөліктерін жабады (тіл, төменгі жақ тармағы және т.б.);
· тістердің беткейлері үлкен аумақты алады.
Сондықтан ауыз қуысы гигиенасының жақсы деңгейін қамтамасыз ету үшін гигиенаның әр түрлі заттары мен құралдарын қолданатын әр түрлі әдістердің тұтас арсеналы қажет.
Гигиенаның құралы деп тіс жұғындыларына механикалық әсер ететін қарапайым және күрделі (қолмен, механикалық, электрлік және т.б.) құрылғылар – щеткалар, жіптер, тіс тазартқыштар, ирригаторлар және т.б.
Гигиенаның заты деп сықпа тәрізді (сықпалар, гельдер) немесе сұйық (эликсирлер, шаюлар) препараттарды атайды, олар тіс жұғындыларына механикалық әсер етеді және жиі химиялық табиғатты алдын-алу қоспалары бар.
Ауырлық дәрежесіне байланысты гигиеналық процедуралар үй жағдайында науқаспен өздігінен (ауыз қуысының үй, жеке гигиенасы) немесе тек стоматологиялық кабинет жағдайында гигиенисттің, ассистенттің, стоматологтың күштерімен (ауыз қуысының кәсіби гигиенасы).
З бетімен тазарту
Қатты тағамды тістеу және шайнау кезінде ысу күштері тағаммен тікелей қатынасқа түсетін тістер мен тіс доғаларының бөліктерін тазартады. Мұндай тағамды белсенді шайнау кезінде күрек тістер мен ит тістердің кескіш жиектері, шайнау тістерінің төмпешіктері, сонымен қатар олардың дөңес беткейлері тазартылуы мүмкін. Дөңес (күрек тістерде оральды) беткейлері, сонымен қатар экватор мен қызылиек арасындағы бөліктер тазартушы ысуды сезінбейді, сондықтан тағамның ұсақ фрагменттерін тұндыру үшін болады, яғни тіс жұғындыларының қалыптасуына. Бұл үрдіске ауыз сұйықтығының токі, тіл, ұрт және ерін бұлшықеттерінің қозғалыстары сияқты табиғи тазартушы күштер. Дегенмен ретенционды пунктердің өз бетімен тазаруының әсері жоғары емес және сілекей бөлінудің жылдамдығына және ауыз сұйықтығының тұтқырлығына байланысты, ол сілекей бөліну жылдамдығы төмен және ауыз сұйықтығының тұтқырлығы жоғары болған сайын төмен. Сондықтан, тағамға көкөністер мен жемістерді, сілекей айдағыш азықтар (кептірілген нан, тағам) қолдану, резеңке шайнау – осының бәрі тістердің ретенционды пунктерін тіс жұғындылардан механикалық тазаруы проблемасын шешпейді.
Ысқылау
Минимальды абразивті әсер ететін жұмсақ заттарды қолдану арқылы тістерді механикалық тазарту. Гиппократ тісті жұмсақ теңіз губкасымен немесе балға батырылған жүннің шариктерімен ысқылауды ұсынады. Біздің уақытта сұқ саусаққа оралған дәкенің жолағы жиі әсерлер бола алады.
Тістерді ысқылу – салыстырмалы қауіпсіз манипуляция, сондықтан да ол бала өміріндегі бірінші оральді гигиеналық процедукра болып табылады. Ысқылау күрек тістер беткейлерін онша аз және көп те емес тазартуға мүмкіндік береді, алтыайлық балоны оның ауыз қуысындағы манипуляцияларға бейімдеуге көмектеседі және тіс щеткасын қолдануға ауысуын жеңілдетеді. Қолмен тісті ысқылағанда барлығы есем, тек қана шығыңқы беткейлер тазаратындығын есте ұстау керек: күрек тістер мен ит тістердің вестибулярлы беткейлері, төмпешіктер, уақытша молярлардың қызметтік зоналары, тұрақты молярлар мен премолярдың экваториальды зоналары. Бұл беткейлердің тазаруының сапасы қолдың қозғалыс күшіне және дәкенің сапасына (қаттылығы, тығыздығы, рельефі) байланысты. Баланың тістерін ысқылауды қызылиек тінін жарақаттап алмау үшін үнемі көзбен бақылап отырып жүргізу керек.