оамды ндіріс нысандары. Тауар жне аша. Капитал.

3.

ндірістік атынастардан пайда болан німді ткізу, оны ттыну, табысты блу кезінде таы бір атынас трі туындайды. Тйіні, біреуді млкін пайдалану арасында оамды ндірістік атынастар­ды негізі жеке меншік негізінде экономи­калы атынастар пайда болады. Осылайша адамны зі, оны жанясы тратын йі пайда болады. Бл й - оны дербес (жеке) меншігі. Біра й иесі з йін жала беруі ммкін. Жалдаушымен шарт жасасып, жылды тлемді аны­тады, 5 жыл мерзімге нотариалды трде келісім жасады дейік. й иесі птерлік ызметтер крсете бастайды, оамды атынастар туындайды. Осы жай ызмет трі, птерді ажет ететін рбір адам пайдалана алады. Жекеден дербес меншікті айырмашылыы - оны экономикалы мнінде дербес байлы - оны ажет ететіндерге билік беріп, банкирді кмегімен оамды атынастар туындайды.

4 Сонымен, меншік формасыны рылымын ш сзбен сипаттауа болады: мен иеленемін, пайдаланамын жне билеймін.

Сйкесінше, ндіріс - бл трлі меншік иелері, экономикалы субъектілерді зара атынасы. Немесе, ндіріс - бл зара араласуымен з ажеттерін анааттанды­ра­тын оам мшелеріні, жеке меншік иелеріні ызметі.

Нарыты экономикада дстрлі трде меншікті мемлекеттік жне мемлекеттік емес деп бледі.

Мемлекеттік емес жеке меншікке - наты субъектіге меншік объектісін пайдалану ыы мен тиімділікті алуа ммкіндік беретін оны трлі лгілері жатады.

атынастар жйесі ретінде мемлекеттік меншік жал­пы лт мдделерін есепке ала отырып, барлы экономи­ка­лы жйені мірге бейімділігін амтамасыз етеді.

Жеке меншік ерекшелігі меншік иесіні иеленуі, билеуі, басаруы, пайдалануы жне меншіктену ытарын іске асыруы жатады. Ол объективті задары бар, атал бсекелестік стемдік ететін нарыта з рейімен, туекелі­мен рекет етеді. Нарытаы табыстылы, кп пайдалы­лы, белгілі бір саладаы ызмет, осыны барлыы - жеке меншік иесіні ебек нтижесі, туы, тылуы (2.1. кесте).

5 оамны барлы мшелері меншік иелері. Алайда соларды біреуі ндіріс аражатын, ралдарын билеп, басарып немесе нді­ріс пропорцияларын анытау керек. Ешкім жеке зі, дербес, мны істей алмады. Сонда тедік негізінде рылан оам «басару аппаратын» рды. Ол халыты атынан - ндіріс ара­жаттарыны меншік иесіні атынан иелену, пайдалану жне меншікті билеуді жзеге асырады. Біра оамны эконо­микалы айшылытары, бара-бара шешіл­мейтін мселе бола бастайды. Мемлекеттік билік ауымды шаруашылыты басару ммкіндігін жоалтты, саяси жне экономикалы билікті зі тімді бола бастады. Меншік ыы басару аппаратыны тікелей араласуынсыз іске асырылады.

оам шін иын жадай билікті партиялы мемлекеттік, шаруашылы, зады, атарушылы формаларыны объек­тивті лаюы болады. Билікті бл аппараты тек халы­ты атынан ана емес, сонымен атар халыты зін ндіріс аражаттарын, экономикалы, леуметтік жне идеологиялы трыдан басаратын корпоративті кшке айналады.

6 Мемлекет иелігінен алуды бір баыты - ол жеке­шелен­діру. Жекешелендіру - бл аысыз тапсыру, сату, акцио­нерлеу, жеке тлалара жне тлалар топтарына жала беру, т.б. жолымен монополистік мемлекеттік меншікті блшектеу. Жекешелендіру нтижесінде мемлекет брыны зіні меншік объектілерін иелену, билеу жне басару ыын жоалтады.

Жекешелендіруді басты мселесі - экономиканы жеке секторында тауарлар мен ызметтер ндірісіні басым блігі орталытанатын институционалды згерістерді амтамасыз ету. Масаты - мжбрлі мемлекеттік тапсыр­ма­ны ысарту, тауарларды нарыта еркін сатылуын кеейту, бааны бейтараптандыру, тауар ндірушілерді бсекелестігі мен оларды экономикалы жауапкершілігін амтамасыз ету. Алайда, осыны барлыы экономикалы жне зады нормативтер негізінде мемлекетті реттеушілік ызметтен босатуды білдірмейді. Жекешеленген ксіп­орын­дарды барлы жеке жне зады иелері тек эконо­ми­калы жне зады борыштарды атаруа, яни оларды саталуына, кбеюіне, меншік объектілеріні тиімді ызмет етуін амтамасыз етуге ана емес, сонымен атар нарыты жйе инфрарылымын руа келісті. Алайда трлі ел­дердегі жекешелендіруді наты адамы трлі нтижелер берді.

 

 

 

Таырып.

оамды ндіріс нысандары. Тауар жне аша. Капитал.

 

1. Тауар шаруашылыыны пайда болу себептері

2. Тауар ндірісі

3. Нарыты атынастарды пайда болу себептері

4. Нары типтеріне сйкес, тауар ндірісіні ерекше моделдеріні алыптасуы

5. Тауарларды асиеттері

6. Ашаны пайда болуы, оны мні мен теориясы

7. Ашаны негізгі трлері мен ызметтері

1. Тауар ндірісіні пайда болуыны ажетті шарты оамды ебек блінісі болып табылады, бл кезде ндірушілер наты німдерді жасауа маманданады.

оамды ебек блінісіні тарихи ш кезеі болды.

Бірінші кезеінде мал шаруашылыы егін шаруашылыынан блініп шыты, мны зі тайпалар арасында траты айырбасты болуына жадайлар туызды.

Екінші кезеінде ол нерксібі егіншіліктен блініп шыты, бл тауар ндірісіні мірге келуіні бастауы болды.

шінші кезеінде сауда ндірістен ошауланды жне кпес, саудагерлер мірге келді. Осы кезден бастап траты, нарыты байланыстар орнады.

Тауар ндірісіні пайда болуыны таы бір себептеріне меншік атынастары арылы ндірушілерді бір бірінен экономикалы жаынан зара ошаулануы болып табылады

2. Тауар ндірісі деп - німдерді сатуа арналып ндірілетін, ал ндірушілер мен ттынушылар арасындаы байланыстар нары арылы жзеге асырылатын шаруашылыты айтады.

 

3. Нарыты экономиканы моделін тадау деп – мемлекетті лтты экономикаа ыпал жасайтын жйесін тадап алуын айтады.

Еркін ксіпкерлік экономикасында (АШ) аржы жйелері арылы нарыа ыпал жасайтын монитарлы ралдар басым болады.

леуметтік нысаналы нарыты экономикада фискальді саясатты жзеге асыратын дістерді маызы зор.

Баршаа белгілідей, мемлекет тарапынан лтты нарыа лкен олдау жасалатын жне аржыны айта блу процестерін зор сенімділікпен жзеге асыратын леуметтік нысаналы нарыты экономика, жртты бріне де найды.

Тауар ндірісіні даму кезедеріне жасалан мндай ысаша шолу, тауар ндірісі мен нарыты экономика арасында айырмашылытар бар екендігін білдіреді.

Сзсіз, нарыты экономиканы негізін тауар ндірісі райды.

Бірата нарыты экономика (капитализм) пайда болана дейін, тауар ндірісі бірнеше жз мы жылдар брын мір срді. Сонымен атар, тауар - аша атынастары, кімшіл-мірде жйеден орын алды.

Демек, "тауар ндірісі" категориясыны тарихи шежіресі "нарыты экономика" категориясымен салыстыранда кп тере екендігін мойындаан жон

4. Нарыты тмендегідей типтері бар, олар дамымаан, еркін,реттелетін, бзылан.

Осы аталан нары типтеріне сйкес, тауар ндірісіні ерекше лгілері алыптасады:

1. Дамымаан нарыа негізделген тауар ндірісі;

2. Еркін нарыа негізделген тауар ндірісі;

3 Реттелетін нарыа негізделген тауар ндірісі;

4 бзылан нарыа негізделген тауар ндірісі.

1. Дамымаан нарыа негізделген тауар ндірісі (жай тауар ндірісі) - оамды ебек блінісіне, ндірісі рал жабдытарына, жеке меншікке, тауар ндірушілерді з ебектеріне негізделген. Жай тауар ндірісі кезінде жасалан німні бір блігі ана нарыа шыарылады. Сондытанда, ол, бкіл, экономиканы амтымайды, яни оны жалпылама сипаты бола алмайды.

II. Еркін нарыа негізделген тауар ндірісі (нарыты экономика) - зіне тн ерекше белгілері бар. Оан жататындар:

а) адамны жмыс кші тауара айналады жне ндірушіні з ебегін жалдамалы ебекке алмастырады;

б) оамда ндірілген німні басым блігі жекелей ттыну шін емес, нарыа, сатуа арналады.

Бл кездегі тауар ндірісі еркін бсекеге негізделеді, сондытан да оны еркін бсеке дуіріндегі капитализм немесе “еркін экономика ” деп атайды.

Шаруашылы ызметтерін йымдастыруда нарытар мен баа жйесін кеінен пайдаланатын тауар ндірісіні мндай трін нарыты (капиталистік) экономика деп атайды.

III. Реттелетін нарыа негізделген тауар ндірісі – экономикада екі секторды болуымен, яни: елдегі материалды игіліктер мен бкіл ресурстарды ндіруде, блуде айырбастау мен ттынуда мемлекеттік жне жеке сектор лестеріні жоары болуымен ерекшеленеді.

Мемлекет нарыты экономикаа белсенді трде араласады, дегенмен оны реттеушілік рлін, оны “крінбейтін олы” принципін сатайды.

Реттелетін нары экономиканы монополияландыру барысында алыптасады, бл кезде кіметті алдында бір ана мселе- монополияны тежеу міндеті трады.

5. . Тауарды екі асиеті бар:

а) адамны белгілі бір ажеттіктерін анааттандыру абілетін оны ттыну кны деп атайды.

б) рбір тауарды жалпылай айырбастау ны

Бір тауар зінен баса тауарлара айырбасталу кезінде, оларды зара пропорциялы млшерде алмасуына себепші болатын мселені шешімін табуды алашы рет Аристотель сынды. Бдан кейінгі кезендерде трлі экономистер бл мселеге здерінше жауап іздеді.

нны ебек теориясын жатаушылар, тауарларды нын жасауа жмсалан ебек шыындары, оларды зара айырбасталуына орта, жалпылама негіз болады деген пікірді айтады.

6. аша дегеніміз - тауарлар мен ызмет крсетуде айырбастауа жарайтын «трлі заттар» деп млімдеуіне себеп болды. Біра, блайша, тегін зерттеу себебінен субъективтік жне объективтік екі кзарас алыптасты.

Субъективтік кзарастар - адамдарды бл жнінде зара келісімдер жасауыны нтижесінде “аша” пайда болан деп пайымдалды.

Объективтік кзарастар - тауар-аша атынастары-ны дамуы нтижесінде, бкіл тауарлар арасынан дара блініп шыан, рі жалпыа бірдей баламалы рл атаратын ерекше тауарды “аша” деп аталды.

Бл теория тауар айырбасыны дамуын жне ашаны пайда болуын зара байланыстырып зерттеді. оамны бастапы даму сатыларында, бір німді екінші німге тікелей алмастыру кезінде кездейсо сттерде, айырбас пайда болды

азіргі кездегі аша тжырымдамалары ХІІ-ХІІІ . мірге келген теориялармен зара сабатас. Олара жататындар ашаны металды, номиналды жне млшерлік теориялары.

Брыны теориялар згерістерге шырап, олард жаа трлері пайда болды. Брыны теориялар ашаны шыу тегі, мні, аша ныны алыптасу проблемаларына баса назар аударан еді, ал азіргі кездегі аша теориялары нары экономикасыны дамуына ашаны сер етуі жніндегі мселелерді зерттейді.

Ашаны металды жне номиналды теориялары - осы теориялар авторларыны ашаны андай ызметтеріне баса мн беруіне байланысты бір-бірінен згешіліктеріне байланысты.

Ашаны металды теориясы капиталды алашы орлануы кезеінде пайда болды. Оны кілдері У.Стаффорд. Т.Манн, Д.Норс жне баса да меркантилистер болды. Олар ашаны азына ралы жне дниежзілік аша ызметтерін шектен тыс баалап, соны салдарынан ашаны асыл металдармен шатастырды. Мемлекетті монеталарды кзді арашыындай сатауын талап етті. Ашаны леуметтік атынастар ретінде емес, оны зат ретінде арастырды.

Ашаны номиналды теориясын Римні жне орта асырды загерлері жасады. Кейінірек оны Дж.Беркли мен Стюарт одан рі дамытты. Олар ашаны металды теориясын сынады, ал здері ашаны айналыс ралы жне тлем ралы сияты ызметтерін шамадан тыс баалады.

"Номиналистер" - ашаны - тауарлар айырбасына - ызмет ететін шартты белгілер, есеп айырысу лшемдері деп жариялап, оны мемлекет кіміні жемісі ретінде тсіндірді.

Ашаны млшерлік теориясыны іргетасын алаандар Дж.Локк, Ш.Монтескье, Д.Юм, Д.Рикардо болды. Олар ашаны н млшері ызметін жоары баалады. Бл теорияны жатаушылар нны ашалай нны ашалай лшемі мен тауарлар бааларыны дегейін - айналыстаы аша массасы анытайды деген пікірді уаттайды. Ашаны млшерлік теориясын осы замана лайыты жетілдіруге лес осандар И.Фишер мен А. Пигу болды. Оларды кзарастарына алдаы таырыптарда тоталамыз

7. Аша бірнеше ызметтер атарады. Классикалы саяси экономияда - ашаны н млшері, айналыс ралы, тлем ралы, азына жинау ралы, дниежзілік аша сияты бес ызметтері зерттелген. азіргі кездегі экономикалы ылым з зерттеулерін ашаны н млшері жне айналыс ралы сияты е басты тбегейлі ызметтеріне арнайды.

Ашаны н млшері ызметі деп оны зінен баса тауарларды нын анытау абілетін айтады. азіргі кезде ашаны бл ызметін адамдарды ойлау абілеттеріні нтижелерінен алыптасан ашалар атаруда. Бастапы кезде ашаны бл ызметін зіні ны болатын заттар ана, яни алтын атарды.