Пайдаланан дебиет
Жоспар
1. Микробиология
2. Жетістіктері
3. сері
4. Микробиология нерксібіні негізгі масаты
5. Жпалы аурулар
6. Жпалы ауруларды трлері
Пайдаланан дебиет
Вирусология, иммунология, генетика, молекулалы биология. Орысша-азаша сздік. –Алматы, Ана тілі, 1993.
Вернер, Дэвид. Халыа медициналы жрдем крсету жніндегі (Анытамалы). аза тіліне аударандар: Айымбетов М, Бермаханов А.—Алматы: "Демалыс", "азастан", 1994— 506 бет.
О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова Ауруды алдын алу жне сатандыру бойынша орысша-азаша терминологиялы сздік. Шымкент. "асыр-Ш”, 2005 жыл.
7.
Микробиология — жай кзге крінбейтін, са тірі азаларды, оларды рылысы мен биологиялы, биохимиялы асиеттерін, табиатта жріп жатан процестердегі ролін, адам трмысы саласындаы пайдасы мен зиянын жан-жаты зерттейтін ылым.
Жетістіктері
Микроорганизмдерді басым кпшілігі – бактериялар. Сонымен атар микробиология тменгі сатыдаы саыраулатарды, ашыты саыраулатарын, сабалдырларды, арапайым организмдерді, вирустарды зерттейді.йткені бл организмдерді сырты пішіні, рылысы те сас, рі сол ортаа тигізетінбиохимиялы сері жаынан да бірлестікте болады. Микробиология ылымыны жетістіктері азіргі кезде ауыл шаруашылы даылдарыны німділігін арттыруда, трлі сімдіктер мен жануарлар зиянкестеріне арсы кресте, шырынды азы – срлемдідаярлауда кеінен олданылады. Микроорганизмдерді барлы судан кездестіреміз. сіресе оларды басым кпшілігі суды тбіндегі орыста оректік заттарды молыра жерінде тіршілік етеді. Ал зіміз тыныс алатын ауада да олар жеткілікті. Кбінесе олар ауасы нашар, сіресе халы тыыз, нерксіптер жиі орналасан жерлерде кп тараан. Жалпы микроорганизмдер дниесіні табиаттаы маызы орасан зор. сімдіктер мен жануарлар алдытарды микробтарды атысуымен шіріп, ыдырайды. Оларды денесіндегі трлі химиялы элементтер ауа мен топыраа тарайды. Осыны нтижесінде айтадан тіршілікке ажетті заттар пайда болады.
сері
Микробиология – микроорганизмдерді биохимиялы рекеттерін, оректік заттарды згертудегі оларды негізгі ролін арастырады. Бл процестерді ішінде кейбір микроорганизмдер рекеттеріні, мселен антты спиртке дейін ашуыны,антибиотиктер мен витаминдер тзілуіні халы шаруашылыында зор маызы бар. Микроорганизмдер тіршілігіні е бір айын байалатын жері – ашу процесі. Кнделікті кріп жрген сыра мен трлі шараптар, таамдарды шіріп, блінуі жне кгеруі брі де осы микроорганизмдер серінен болады. Осы жадайды еске ала отырып, біз микроорганизмдерді биохимиялы рекеттеріне ерекше кіл блдік, кптеген биологиялы процестерді негізін толыыра баяндауа тырысты.
Сонымен атар микробиологияны отан орау жнінде де алатын орны ерекше. Дние жзілік стемдікке маримпериалистер кздеген масаттарына жетуге барлы айла-амалдарын олданудан бас тартпайды. Мны тарих крсетіп отыр. азір кейбір капиталистік мемлекеттер микроорганизмдерді адам мен жануарларды міріне ауіпті ауруларды тууына себепші болатын рекеттерін соыс масатына пайдалануды кздеп отыр. Олар антибиотиктерді зі арсы тра алмайтын микроорганизмдерді асиеттерін кшейтіп, оны р трлі жндіктерге (маса, сона, шіркей, шыбын, брге т.т) жтырып олданба. йткені мндай жндіктер жпалы ауруды ауылдар мен алалара тез таратып, жаппай ырына шырау аупін тудырады. Ол шін микроорганизмдерді жан-жаты зерттеп, жете талдау керек. Сонда ана оларды ауіпті рекеттерін біліп ана оймай, наты крес шараларын белгілеп, келтіретін пайдасын да білуімізге болады
Микробиология — жай кзге крінбейтін, са тірі организмдерді, оларды рылысы мен биологиялы, биохимиялы асиеттерін, табиатта жріп жатан процестердегі ролін, адам трмысындаы пайдасы мен зиянын жан-жаты зерттейтін ылым.
Микроорганизмдерді басым кпшілігі — бактериялар. Сонымен атар микробиология тменгі сатыдаы саыраулатарды, ашыты саыраулатарын, са балдырларды, арапайым организмдерді, вирустарды да зерттейді. йткені бл организмдерді сырты пішіні, рылысы те’ ксас, рі сол ортаа тигізетін биохимиялы сері жаынан да бірлестікте болады.
Микробиология ботаника мен зоология ылымдарыны арапайым организмдерді зерттейтін салаларымен тыыз байланысты. Ал, ферменттер мен витаминдерді зерттеуде микробиология биохимия пнімен де штасып жатады. Микробиология ылымыны жетістіктері азіргі кезде ауыл шаруашылы даылдарыны німділігін арттыруда, трлі сімдіктер мен жануарлар зиянкестеріне арсы кресуде, шырынды азы—срлем даярлауда кеінен олданылады.
Топырата жріп жататын негізгі биологиялык процестер, топыраты нарлылыы, оны сапасы мен ралуы микроорганизмдер тіршілігіне байланысты. Микроорганизмдер тіршілігіні нтижесінде сімдіктерді тамыр арылы оректенуі жасарады, сйтіп егінні німділігі артады. Сондытан микрооранизмдерді тіршілігіні нтйжесінде топырата азот, кміртегі жне фосфор элементтеріні кбеюіне ммкіндік туады.
Микроорганизмдерді барлы судан да кездестіредаіз. сіресе оларды басым кпшілігі суды тбіндегі орыста, шектік заттарды молыра жерінде тіршілік етеді. Ал зіміз тыныс алатынауада да олар жеткілікті. Кбінесе олар ауасы нашар, сіресе халы тыыз, нерксіптер жиі орналасан жерлерде кп тараан.
Жалпы микрооргонизмдер дниесіні табиаттаы маызы орасан ‘зор. сімдіктер мен жануарлар алдытары микробтарды атысуымен шіріп, ыдырайды. Оларды денесіндегі трлі химиялы элементтер ауа мен топыраа тарайды. Осыны нтижесінде тіршілікке ажетті заттар айтадан пайда болады.
Жанар азба байлытар — шымтезек, тас кмір, мнай сияты заттарды тзілуі де микроорганизмдерді рекеті нтижесінде болатыны аныталды.
Сонымен табиатта микроорганизмдерді кмегімен заттарды крделі айналымы жріп жатады.
‘ Микробиология — микоорганизмдерді биохимиялы рекеттерін, оректік заттарды згертудегі оларды вегізгі ролін арастырады. Бл процестерді ішінде кейбір микроорганизмдер рекеттеріні, мселен антты спиртке дейін ашуыны, антибиотиктер мен витаминдер тзілуіні халы шаруашылыында зор маызы бар. Микроорганизмдер тіршілігіні е бір айын байалатын жері — ашу процесі. Кнделікті кріп жрген сыра мен трлі шараптар. таамдарды шіріп, блінуі жне кгеруі брі де осы микроорга-низмдерді серінен болады.
-. КПСС XXV съезіні СССР-де халы шаруашылыын дамытуды X бесжылдытаы жоспарында микробиология нерксібін жедел дамыту міндеті ойылан.
Микробиология нерксібіні негізгі масаты — халы шаруашылыын мал азыты белоктар, ферменттер, антибиотиктер, витаминдер, амин ышылдары, бактериялы тыайтыштар, сімдіктерді орауа ажетті препараттар жне баса да микробты німдермен амтамасыз ету.
Айта кететін жай кейбір заттарды (Віг витамині, ферменттер, кейбір алмастырылмайтын амин ышылдарын) тек ана микро биологиялы жолмен алады, олар химиялы тсілмен зір ндірілмейді. Ал, бл заттарды рациона осса малдан, стан осымша кптеген нім алуа болады.
сімдіктерді микробиологиялы жолмен орау дісін шаруашылыа кеінен енгізу, егісті трлі зиянкестер мен аурулардан сатауа, сйтіп, елімізде овощтардан, жемістерде, матадан жне баса да даылдардан мыдаан тонна осымша нім алуа жол ашылды. Осыан байланысты азіргі кезде олданылып жрген кптеген улы химикаттарды келешекте пайдаланудан бас тартуа ммкіндік туады.
азір микробиологиялы жолмен алынатын ферменттер етст, тама пен жеіл нерксіптерде, медицина, химия нерксіптерінде жне ауыл шаруашылыында олданылады. Сондай-а бізді елімізбен атар микробты ферменттерді олдану шетелдерде: Жапонияда, Америка рама Штаттарында, Англияда, Чехословакияда, Голландияда жне Федеративтік Германия республикасында кеінен етек алып отыр.
Осы жадайды еске ала отырып, біз микроорганизмдерді биохимиялы рекеттеріне ерекше кіл блдік, кптеген биологиялы процестерді негізін толыыра баяндауа тырысты.
Микроорганизмдер адам, жануарлар мен сімдіктер тіршілігіне зиянды серлерін тигізетіні де млім. азіргі кезде оларды серінен болатын аса ауіпті аурулар белгілі болып, олармен дйекті кресу шаралары белгіленіп отыр. Блара арсы кресуде баса микробтардан алынатын антибиотиктерді, емдік вакцина, сывороткаларды олдану жасы нтиже беріп отыр. Кптеген дрі-дрмек нерксібіні фабрикалары осы антибиотиктерді жне баса да емдік препараттарды ндіреді.
XX асырды езінде микробиологиядан ылымны жаа саласы — вирусология блініп шыты. Ол орыс оымыстысы Д. И. Ивановскийді 1892 жылы ашан вирустар лемін зерттейді. тыру, ызылша, шешек, полиомиелит сияты аса ауіпті ауруларды оздырушылар те майда вирустар екені белгілі болды. Оларды егжейтегжейіне жете зерттеу бізді асырымызды 40-шы жылдарында растырылан электронды микроскоптар кмегімен жзеге асырылды.
Сонымен атар микробиологияны отан орау жнінде де алатын орны ерекше. Дние жзілік стемдікке мар империалистер кздеген масаттарына жетуге барлы айлаамалдарын олданудан бас тартпайды. Мны тарих крсетіп отыр.
азір кейбір капиталистік мемлекеттер микроорганизмдерді адам мен жануарларды міріне ауіпті ауруларды тууына себепші болатын рекеттерін соыс масатына пайдалануды кездеп отыр. Олар антибиотиктерді зі арсы тура алмайтын микро Организмдерді асиеттерін кшейтіп, оны р трлі жндіктерге (маса, сона, шіркей, шыбын, брге т. б.) жтырып, олданба. йткені мндай жндіктер жпалы ауруларды селолар мен алалара тез таратып, жаппай ырына шырау аупін тудырады. Ол шін микроорганизмдерді жан-жаты зерттеп, жете талдау керек. Сонда ана оларды ауіпті рекеттерін біліп ана оймай, наты крес шараларын белгілеп, келтіретін пайдасын да білуімізге ммкіндік болады.
Оулыты негізгі масаты — микроорганизмдерді табиаттаы рекеттерін баяндау. Содытан мнда микробиологияны баса салалары (медициналы, санитариялы, ветеринариялы т. б.) жеке арастырылмайды.
Кітапты мазмны жне тиісті материалдарды дрыс амтылуы жнінде пікір айтып, кемшіліктерін крсетіп, пайдалы кеес берушілерге авторлар алдын ала шын жректен алыс айтады.
Жпалы аурулар — зардапты вирустарды, микоплазмаларды, хламидийлерді, риккетсияларды, спирохеталарды организмге еніп, онда сіп-ну жне мір сру салдарынан туатын аурулар. Жпалы ауруларды кейде тек «инфекция» деп те атайды.
Олар: а) ішекті; б) жоары тыныс жолдарыны; в) анны; г) сырты абытарды аурулары болып блінеді.
Ішек ауруларында (мысалы А-гепатиті) вирус ас орыту жолдарына ауыздан кіріп, ішектен нжіспен бірге шыады. Тыныс жолдары ауруында шырышты абытар заымданады жне организмге вирус: ауамен кіреді. ан немесе трансмиссивті аурулар (ртрлі энцефаломиелиттер, гемаррагиялы безгектер) аурудан сау адама жне жануарлара ан; сорыш насекомдар арылы беріледі, кейде осалы кмекшілері болады, кбінесе табии-ошаты болып келеді. Сырты абытарды аурулары (тыру, аусыл, делбе) жанасудан, арым-атынаста болудан тарайды. Вирустардь организмде сіп-ну жне шоырлану ерекшеліктеріне сай оларды ошаты жне жалпы деп бледі. Біріншісінде оздырыштарды сері тек енген жерде крінеді, ол сол жерде есіп-неді (мысалы ішекте, не тыныс жолдарында). Екіншісінде вирустар енген жерінде кбейіп, денеге тарайды да, баса азаларда екінші лкен оша райды (шешек, ызылша, полиомиелит). Ауруды мерзіміні затыына, белгілеріні крінуіне жне оздырышты сырты ортаа шыып труына байланысты олар жіті жне созылмалы болып блінеді. Жітілері тез жазылады, вирустан да тез тылады. Ал созылмалысы біресе айыып, біресе айталап кпке созылады. з алдына бір блек трі — баяу ауру. Бл трінде вирус организмде кпке дейін саталып, ауру заа созылады жне клиникалы белгілері кмескілеу болады. Ал ауру белгілеріні млдем болмайтын трін инаппаранттык деп атайды. Мнда организмнен ауру оздырышы, шыып кетеді де, иммунитет пайда болады. Ауруды латентті (жасырын) деген де трі бар. Онда вирус организмде те за уаыт мір среді.
Жпалы аурулар бактериялардан жне баса организмдерден (жанды денелерден) пайда болады, олар организмге аса зиянды. Олар р трлі жолдармен тарайды.
Бактериялар, инфекция туызатын баса да кптеген организмдерді сатыы соншалыты, оларды микроскопсыз кере алмайсыз — ал арнаулы ралмен араанда сол зредей зат п-лкен болып крінеді. Ал вирус тіпті бактериядан да са.
Антибиотиктер (пенициллин, тетрациклин жне т. б.) — бактерия туызан белгілі бір ауруларды емдеуге кмектесетін дрілер. Вирустардан пайда болан салын тию, тымау, ызылша, мысыл жне т. б. сияты аурулара антибиотиктер сер етпейді. Вирусты инфекцияларды антибиотиктермен емдеуге болмайды. Олар кмектеспейді, тіпті зиянды да болуы ммкін.
Жпалы ауруларды трлері
Жпалы аурулар инфекциялы аурулар (лат. іnfectіo–жтыру) – 1)тірі организмдерге ауру тудырушы микроорганизмдерді (бактерия, риккетсия, вирус, саыраула) енуінен пайда болатын кесел; 2) осы ауруларды белгісі мен даму барысын зерттеп, оны дл диагнозын ойып, емдейтін клиникалы медицинаны арнайы бір саласы. Жпалы аурулар туралы деректер ертеден белгілі болан. Ежелгі грек алымы Гиппократ, ортаасырлы алым бу ли ибн Сина з ебектерінде кейбір ауруларды науас адамнан, жануарлардан жып, тез таралатыны, оан кзге крінбейтін "миазмалар” себепкер болатыны туралы айтан. 15 асырда жазылан . Тілеуабыллыны "Шипагерлік баян” атты ебегіні олжазбасында дертті пайда болуын адам денесіне рттарды (кзге крінетін жне крінбейтін) енуімен тсіндірген. 19 асырда бактериология, микробиология жне иммунология ылымдарыны дамуы Жпалы ауруларды толы зерттеуге ммкіндік берді. сіресе, француз алымы Л.Пастер, неміс микробиологы Р.Кох (1843 – 1910), орыс алымдары И.И. Мечников (1845 – 1916), Н.Ф. Гамалея (1859 – 1949), т.б. ебектеріні маызы зор болды. Жпалы аурулар пайда болуыны ш факторы бар: ауру оздырышы (микроб), сырты орта жне абылдаушы сезімтал организм. Ауру оздырышына р трлі патогенді микроорганизмдер (мыс., бактерия, вирус, саыраула, арапайымдылар, риккетсия, микоплазма, хламидия, т.б.) жатады. Блар адам организміне р трлі жадайда енеді. Мысалы, іш сзегі, паратиф, дизентерия, т.б. – су, таам, шыбындар арылы; тмау, ызылша, дифтерия, т.б. – ауру адамнан; р трлі тері дерттері – ауру адам мен жануарлардан; бртпе сзек, кене энцефалиті, безгек – сау адама ауру адамнан (жануарлардан) ан сорыш буынаятылар (мысалы, бит, безгек масасы, кене, т.б.) арылы; сондай-а рсатаы анасыны анымен жады. Жпалы аурулар жасырын (инкубациялы), кмнді (продромалды), ауру дамуы жне айыу (реконвалесцениттік) кезедерінен трады. рбір кезені ту мерзімі ауруды тріне, организмні жадайына байланысты болады. Жалпы Жпалы аурулара шалдыан адамдара орта белгі: селсотанып мазасы кетеді, дене ызуы ктеріледі, басы ауырады, йысы ашады. Бауыр мен талаты ісінуі ммкін. Осындай ерекше белгілеріне арай іш сзегін тырысатан, безгекті брте сзектен, т.с.с. ажыратуа болады. 20 асырда диагноз ою, емдеу жне одан сатану дістеріні жетілдіруіне байланысты Жпалы ауруларды кейбір трлері жойылды. Біра микроорганизмдерді эвол. даму згергіштігіні, леуметтік, экология, рып-дстрлік, т.б. себептерді нтижесінде Жпалы ауруларды жаа трлері пайда болды. Мысалы, жре пайда болатын иммунды тапшылы синдромы, гепатитті ерекше трлері, т.б. Жпалы ауруларды белгісі білінісімен-а санитарлы-эпидемиология стансалара хабарлануы тиіс. Науас адам ауруханаа алынып, ауруды тріне арай емделеді. Жпалы аурулар клиникалы медицинаны арнайы бір зерттейтін саласы боландытан – бактериология, вирусология, иммунология, эпидемиология, паразитологиямен тыыз байланысты.