Негізгі сратары

 

1. Марксизм философиясын жасаушылар неміс алымдары Карл Маркс (1812-1883) жне Фридрих Энгельс (1820-1895) болды.

Шыармалары: Карл Маркс«Фейербах туралы тезистер», «Капитал», «1844 ж. экономикалы-философиялы олжазбалар» Фридрих Энгельс«Табиат диалектикасы», «Анти - Дюринг», «Маймылды адама айналу процессіндегі ебекті рлі», «Семьяны, жеке меншікті жне мемлекетті шыуы» Маркс, Энгельсті бірлесе жазан ебектері«Коммунистік пратияны монифесі», «Святое семейство», «Неміс идеологиясы».

Марксизмні пайда болуына алышарттар:

- олара дейінгі материалистік философия: Демокрит, Эпикур, Бэкон, Локк, Гоббс, француз аартушылыы, Фейербахты атеистік-материалистік философисы;

- ылыми жаалытар: материя мен энергияны саталу заы, эволюция теориясы, клетка рылымыны ашылуы,

- леуметтік-тапты айшылытар: 1848-1849 жж. революция, 1871 Париж коммунасы

Марксистік философия материалистік сипатта. Екі блімнен трады: диалектикалы материализм жне тарихи материализм.

Тарихты материалистік трыдан тсіндірген. Оны мні:

- оам дамуы ндірістік атынаса негізделеді (з ебегін сату, материалды ндіріс, лестіру);

- ндірістік атынастар мен ндіргіш кштерді дегейі мемлекет пен оамды институтарды, оамды атынастарды базисі;

- мемлекет пен оамды институтар оамды атынастар экономикалы базиске атысты ондырма рлін атарады;

- базис пен ондырма бір-біріне зара ыпал етеді;

- базис пен ондырманы типіне байланысты оамды-экономикалы формацияларды трлері пайда болады.

оамды-экономикалы формацияларды трлері:

1. алашы ауымды рлыс

2. л иеленші оам;

3. Феодалды оам;

4. Капитализм

5. Социалистік (коммунистік) оам.

- экономиканы, материалды ндірісті, ндірістік атынастарды дегейі мемлекетті тадырын, тарих барысын анытайды.

Марксистік философияны негізгі ымдары: ндіріс ралдар; жаттану; осымша н; адамды адамны анауы.

Марксистік философияны диалектикалы материализміні мні:

- философиня негізгі сраы болмыс пайдасына шешіледі. Болмыс сананы анытайды;

- сана - зіндік мн емес, материяны зін-зі бейнелеу асиеті ретінде тсіндіріледі;

- материя – тотаусыз озалыс пен дамуда болады;

- дай жо – ол адам иялыны жемісі;

- Материя мгі жне шексіз;

- Дамуды маызды факторы – практика. Адам оршаан дниені жне зін-зі згертеді;

- Даму – диалектика задарымен жзеге асады. Олар: арама-арсылытарды зара ауысу заы, сан згерістеріні сапа зерістеріне ауысу заы, терістеуді терістеу заы.

 

2. ХІХ асырдаы бейклассикалы идеалистік философияны2 баыты бар Олар: иррационализм, мір философиясы.

Иррационализм –табиатаы логикалы байланыстарды болуын, оршаан дниені ттас жне зады деп абылдауды терістеп, Гегель диалектикасын жне ондаы даму идеясын сынады.

Иррационализмні басты идеясы – оршаан дниені ттастыы, ішкі задылыы жо, аыла емес аффектіге, ерікке баынады, лем тйдектелген хаос деп тсіну.

Иррационализмні крнекті кілі Артур Шопенгауэр (1788-1860) – волюнтаризмдінегіздеуші. Волюнтаризм – оршаан дниедегі басты озаушы кш – ерік (воля) деп санайтын философиялы аым. «Дние ерік жне абылдау ретінде»атты шыармасында логиканы жеткілікті негіз заын тжырымдады. Онда философия материалистер сияты объектіге де, идалистер сияты субъектіге де емес, сананы акті болып табылатын абылдауа сйенуі ажет.

Субъективті абылдауды рылымы крделі емес, ол:

1. тікелей таным;
2. рефлективті таным;
3. интуиция

арылы іске асады.

Шопенгауэр философиясыны орталы ымы –ерік.

- Ерік – абсолютті бастама, барлы мнді анытауа жне оан ыпал етуге абілетті идеалды кш;

- Ерік – тіршілік негізінде жатан космосты кш;

- Ерік сана негізінде жатады жне заттарды е жалпы мні болып табылады. р адманы еркі рекетерін анытайтыны сияты, бкіл лемдік ерік – дниедегі сырты былыстарды пайда болуы мен заттарды озалысына себепші болады;

- лі табиатты да «бейсаналы», «алып жатан» еркі бар;

- дние – ерікті жзеге асуы.

Шопенгауэрді адам тадыры мселесінде пессимистік сипатта болды. Адам табиата ана емес, зіне-зі билік ете алу ммкіндігіне сенбеді. Адам тадыры бкіллемдік хаосы тізбегінде теді, бкіллемдік ажетілікке баынышты. Жеке адам еркі оршаан дние еркіне баынышты. Осындай ойларыменол мір философиясыны пайда болуына серін тигізді.

мір философиясынызекті ымы – адам шін басты жне шынайылы - мір ымы. мір философисынынегізін салушыФридрих Ницше (1844-1900).Оны ойыншанша, философиясыны масаты – адамны оршаан дниеге бейімделіп, зін барынша жзеге асыруына кмектесу.

оршаан дние мен мір негізінде ерік жатыр. Ницще адам еркін бірнеше трге болді:

1. мірге деген ерік;

2. адамны з ішіндегі ерік;

3. басарылмайтын бейсаналы ерік – аффектілер;

4. билікке ерік.

Ницще ерікті соы трі «билікке ерікке» кп кіл болді, ол адамны бріне тн. «Билікке ерік» табиаты бойынша зін-зі сатау инстинктіне сас.

Вильгелм Дильтей (1833-1911)оршаан дниені кптрлігі мен адам міріні бірігейлігі туралы идеяны станды. Гегель философиясын сынап, «ойлауды» орнына «мір» ымын оюды сынды.

мір – адамны дниедегі болмысыны тсілі.

мірді белгілері:

1. ттасты;

2. кптрлі рухани бастамаа ие;

3. жоары дниемен ажырамас бірлікте.

Дильтейді пікірінше, философия мірді, оны барлы кріністерін айрыша былыс ретінде арастыруа тиіс.

Дильтейді пікірінше, тарих – прогреске апаратын айын жне зады процесс емес, жеке адамды ана емес, ттас халытарды иірімге тартатын хаос, кездейсотар тізбегі. Тарих барысын зерту ммкін емес.

 

Серен Кьеркегор (1813-1855) Данияны философы. Ебектері: «Немесе немесе», „рей мен алтырау", „Ажала бастайтын ауру". Ол Гегель философиясын сына алды. сіресе оны рационализміні з шегіне жетіп, панлогистік дрежеге ктерілді. Гегель бойынша болмыс – ойлаумен те, ал аыл-ойды шеберінен шыатыннны брі аиат емес. Кьеркегор оан зілді-кесілі арсы трып, болмысты жйелеу ммкін емес.

Кьеркегорды таы бір арсылыы адамды объект ретінде арап зерттеу. Оны ойынша адам – рухты басшылыымен мір сріп жатан жан мен тнні бірлігі, ол – рух. Ал рух – ойлаумен те емес, яни ой логика задарына туелді емес.

Философияны негізгі мселесі адамны мірі, зіндік санасы, ішкі рухани мірі. Кьеркегор бойынша „Шынды – ол ішкі дние. Мені з Меніме деген атынасым". Адамны ішкі мірі объект бола алмаандытан танылмайды. Оны тек тебіреністер арылы ынуа болады. Сондытан Кьеркегор адамны ішкі мірін бейнелейтін жаа катигорияларды ендірді. Олар. мір сру, рей, ст, шешім, шектілік жне шексіздік, зардап шегу, айталау, тілу, кіну, кін жне кн, айта туылу.Осы ымдар арылы адам ішкі тебіреністерін беруге болады.

Кьеркегорды анытауынша, мір сру дегеніміз – ол тебірену, зардап шегу, соны шеберінен шыуа баытталан адамны еркі. мір сру – адамны алындаы ммкіндіктерді біреуін ерікті трде тадау, зіні айталанбас болмысын іске асыру, тобыра самау, одан бліну, ішкі шектелген мен шексіздікті арасын тадау, соан байланысты рей, шешім жне секіріс. Шешім еш нрсеге байланысты емес, ол тыланы ерікті тадауымен байланысты. Мндаы секіріс Гегельдегі пікірінен згеше – ол ешбір ннекерлікті талап етпейді, ол – зердені шеберінен шыып, кететін рухты іс-рекеті.

Кьеркегорда адам міріні ш сатысы крсетілген, олар: эстетикалы – тікелей сезімдікпен байланысты саты; этикалы– адам міріндегі ізгілік саты, эстетикалыта адам зін-зі анааттандыруа тырыса, этикалыта жалпылыты жзеге асыруа тырысады. Екеуіні арасынан лкен айшылытар пайда болады. Адам моралды жаынан алып араанда зіне-зі жеткілікті пенде бола алмайды. Оны себебін, Августин сяты, адамны туа кнлігінен креді. Бл арада „немесе, немесе" принципі тадау мселесін шеше алмай, адам мір сатысыны шіншісіне секіріс жасауа тырысыды. Бл саты – дінисаты. Адамдарды ылыми танымны кереметігінен з міріні мнін, рухани тебіреністеріні мселелерін мытан, осы сатыда адам сол мселелерге айта оралады. Діни сатыда даймен схбата тсіп, з кнларын мойындап, зін-зі табады.

 

Шопенгауэр Артур (22.2. 1788, Гданьск – 21.9.1860, Майндаы Франкфурт) – неміс философы, идеалистік баытты кілі. Негізгі шыармасы “Ерік жне тсінік ретіндегі лем”. Шопенгауэр диалектика мен тарихилыа, сіресе, Гегельді панлогизміне арсы шыып, И.Канта бет брып, кантшылдыты платонизммен жне волюнтаризммен штастырды. Шопенгауэр философиясыны негізгі арауы, жан-жаты бастама принципі – ерік. Ол шін ерік – абсолютті бастама, бкіл дниедегі бар заттар мен былыстарды тп-тамыры, айнар кзі мен тп негізі. Шопенгауэр шынайы философия материалистерді іліміндегі объектіден немесе идеалистерді іліміндегі субъектіден басталмайды, сананы алашы сатысы тсініктен басталуа тиіс дейді. Шопенгауэр ілімінде “дйекті негіз заы” объектіні формасы болады жне ол болмыс заы (кеістік пен уаыт), себептілік заы (материалды дние), логиканын негіз заы (ылыми таным) жне мотивация заы (адамны рекетке ынталануы) болып трт трде крініс табады. Шопенгауэр философиясы з заманында ескерілмей тек 20 асырды орта кезінде таралып, иррационализмні дамуына сер етті.

Шопенгауэр наылдары[деу]

Шопенгауэрден кптеген дана сздер алан, соны бірнешеуі:

" 1. Аыма уаытты алай тез ткізуді ойлайды. Аылды адам уаытты алай тез пайдалануды ойлайды. 2. Кішпейілдік - абілеті шаты адам шін адалды; абілеті асып-тасыан адам шін жасандылы. 3. те дрекілік танытан адам бейне зіні бкіл шапанын шешіп тастап, алдымызда тыр-жалааш трандай кй кешеді. 4. Топас-тоышар байып кетсе адамды асиеті одан сайын кемиді. 5. Байлы теіз суы секілді, ішкен сайын шлдейсі. Ата-даы та сондай нрсе. 6. Адамны адама жамандыында баса себеп жо, брі де ара ниет, жаман ойдан туады жне барлы тіршілік арасында тек адам ана себепсіз жаманды жасайтын, ерекше болмыс. 7. мірді шола жне тым ыса екенін танып жету шін мірді за сапар жолын басып тесі. 8. Тіршілік ашанда бір трлі тіл арылы бізге млім аиатты сынады. Егер біз оны басаша абылдаса, онда бізді мір сруіміз ауіпке шырайды. 9. мір енді бір маынада шыраа сайды: оан жаындаан сайын оны кру иын. мір слулыын таныымыз келсе алысыра трып кзетейік. 10. Адамны бет келбеті оны аузына араанда лдеайда кп шындыты айтады. Маыздысы, ауыз адамны идеясын айтса, бет пішіні оны идеясыны мн-маынасын айтады. 11. Кнделік мірде кездесетін маынасыз дрекілік пен зіл тншыыс жне нпсіні айталанбалы ажырысы адамды кркемнер мен философияа талпындырады. 12. мірді ас жауы - айы мен зерігу. 13. Жеке адам иен аралдаы Робинзон Крузо секілді дрменсіз. Тек басалармен бірлескенде ана лкен істерді тындыра алады. 14. артайандаы е зор баыт - зіні бкіл жасты жігерін лы іске арнаанын еске алу. 15. Кітапты тым кп оыан сайын мида алатын нрселер азаяды. Кітапты ойланбай ои беру миды шимай-шатпа жазылан ара татаа айналдыру деген сз. 16. Тек кітаптан алатын білім болады, ол бейне жасанды аяа, балауыз мрына, жапсыран теріге сайды. Ал, дербес ой жгірту арылы алан білім бізді табии екі аяымыз секілді, тек сол ана шындап зіміздікі. 17. Адам ашанда жаратылыс крсеткен тжірибе лгісі бойынша мір среді. 18. Адамны аыматыы з денсаулыына лдебір сырты нрселерді айырбастап алуы. 19. Бір адамны з зірлігі анша толы болса, басалара жалынуы сонша азаяды, айналасына ара сйемейді, лдекімге туелді болмайды. Сондытан парасаты асан адам ешашан жрта намайды. 20. Адам жалыздыта ана зіне айтады, жан дниесіндегі бар байлыы зіне ашылады. Ондайда, демі киіміне арамастан тоышарды бейшара кілі ксік атады, ал есіл адамдар иен аырда жрсе де лазуа шырамайды. 21. Аыл кейде ерікті жетелегендей крінеді, біра ол брібір ожайынны барысы келген жеріне жол бастаушы ана бола алады. Ерік дегеніміз кзі ткір асаты аралап алып жол басатын діретті де, уатты соыра сайды. 22. Нпсі асары дегеніміз нсілге (трге) пайдалы ндылыты з жеке басына да пайдалы деп есептейтін алдамшы сезім. Нсілдік масат орындаланда елес штарлы сейіледі де, жеке зіні нсілге алдананын сезіп лазиды. Нсілдік рекет, мысалы рытандыру орындаланда босау мен лсіреу пайда болады, кп санды жндіктер дереу леді. 23. Барша халы, бкіл лем кзіне рашан елес, саым секілді крінбесе, ондай адамда философияа абілеті жо. 24. Дниедегі роза глдеріні брінде тікен бар. Егер олыды жаралаудан орыса, роза гліні хош иісін иіскей алмайсы. 25. Тіршілік дегеніміз асар. Асар анааттанбаса айы-м туылады. Асар анааттанса зерігу-жалыу туылады. мір айы мен зерігуді арасында тынымсыз тербелген маятникке сайды. Шатты дегеніміз айыдан зерігуге, не зерігуден айыа ауысып бара жатандаы уаытты асаым ст ана. 26. Жаман кітап - рухани идеямызды блдіретін улы дрі. 27. Айнаа баса адамны кзімен арау ммкін емес. Адамны здік санасы ондайда "анау тран баса адам емес, мені Менім" дегенді кбірлеуден жалыпайды. 28. Бізді денеміздегі кейбір мшелер миымыздан да аылды. 29. са адамдар лыларды кемшілігі мен ателігіне уанады. 30. Парасаттылар з мірінен лаззат алады, бос уаытын дрыс игереді. Аыматар бос алуа тзбейді. Бос уаыт оларды зеріктіреді. Сондытан олар пайдасыз ойынмен кіл аулап, уаытты рахата салынады. 31. Адам істеуге тиістіні істей алады, біра ажетсінгеніні брін ала алмайды. 32. Егер лдекімні шын сйлегеніне кдіктенсе, онда тірік болса да оан сенген алып таныт. Ондайда ол одан сайын зіне сеніп, жректі трде тіпті де зор тірік айтып, з бетпердесін (маска) зі ашатын болады. 33. Кітап оу басаларды миымен ат жарыстыру; ойланып-толану з атымен зі зымырау. 34. Кту жалауларды сылтауы, жалаулыты жасырынба ойнауы. 35. мір алашы 40 жылда бізді оулыпен оытады, сосын кейінгі 30 жылда соан тсініктеме берумен болады. 36. Ойлау мен сйлеуді арасында біраз ашыты бар. 37. мір сахнасындаы патша, узір, олбасы, скер, ызметші жне басалар сырты ерекшелік жаынан ана бір-бірінен згеше, ал, трлі образдарды мні бірдей: жртты брі лденені асаан жне з тадырынан аладаан актер. 38. Баянды нрсе байлы емес, адамды асиет. 39. Аузына сары су толан адама есіл шарап та дмсіз сезілетіні секілді мінезі жаман адам кілді істі де кілсіздікке айналдырады. Тіршілікті баыты мен айысы баса тскен істі ба, не сор боланынан емес, айта бізді оан алай бетпе-бет келуімізге, алай сезінуімізге байланысты. 40. Кім болса да, кездескен адамыны азаматты ны мен адамды рметіне объективті баа берме. Оны срия ерік-ниетіне де, алдамшы да, исынсыз аыл-кзарасына да назар аударма: алдыысында сен оан шігесі, кейінгісінде сен оны менсінбейтін боласы. айта сен оны кешірмесіне, жолыан ісіне, ажетсінуіне, абыржуы мен айысына назар аудар. 41. Аылды адамдарды жалыздыты нататын себебі, олар аыматарды дааза тірлігінен ашады. "

- делінеді. ^[1]

 

Волюнтаризм - [лат. voluntas - ерік] - ерікті оам дамуы мен оны санаа, оам задылытарына арсы ою жне оны оамды дамуды шешуші факторы ретінде мойындаудан шыатын идеология мен психологияны, саясат пен тжірибені мні. Жеке субъективті алауын жне еркін шешімдер басшылыа алатын, саяси масата жетуді шынайы ммкіндіктері мен объективті факторлармен санаспайтын субъекті ызметіні сипаты. В. теорияда саясаттаы субъективтік баыта, ал саясат пен тжірибеде - авторитаризмге, бонапартизмге, тоталитаризмге тн.^[1]