дріс. Таырыбы:Ышамдалу задылыыны даму тарихы.

Дрістер

№ 1 -2 дріс. Таырыбы: аза тіліні ышамдалу задылыы пніні зерттеу нысаны, масаты мен міндеттері

Жоспары

1.аза тіліні ышамдалу задылыы пніні зерттеу нысаны

2. аза тіліні ышамдалу задылыы пніні масаты мен міндеттері

Сабаты масаты: аза тіліндегі ышамдалу задылыы принципі туралы тсініктерді біледі, пнні масаты мен міндеттері туралы ымы алыптасады, ышамдалу задылыыны андай принцип екенін ынады.

Ышамдалу - тіл рылысына ке тараан кне задылытарды бірі. Тілдік деректерді саралай, талдай келе, ышамдалу ауызекі тіл жйесінде алаш пайда боландыы туралы пікір ертеден алыптасан. Ал ауызекі тілді алашы екеніне сйеніп, ышамдалу задылыы тіл дамуында кне замандардан бастап, тіл дамуынан орын алып келе жатан жне кні бгінге дейін ызмет етіп келе жатан задылы екендігі длелденген.

Осы пнді оыту барысында студенттерге ышамдалу задылыыны тіл дамуындаы задылытарды бірі екендігі, олданыс ерекшеліктері, тілдегі ызметі, аталан задылыты теориялы негіздері туралы тсініктерін одан рі ныайту.

Ышамдалу кне замандардан олданылып келе жатан задылы боландытан, ол арылы тілде талай згерістер боланын алымдар пікірі длелдейді.Жалпы тіл білімінде осымша атаулы толы маыналы дербес сздерді грамматикалы дамудан туі арылы кмекші сздерге, шылаулара, осымшалара айналан- бден танылан пікір.Мнда баса задылытармен атар, ышамдалу задылыы атысатыны даусыз. Осы пнді оыту барысында студенттерге ышамдалу задылыыны тіл дамуындаы задылытарды бірі екендігі, олданыс ерекшеліктері, тілдегі ызметі, аталан задылыты теориялы негіздері туралы тсініктерін одан рі ныайту.

Пнні масаты мен міндеті:

тілді ішкі даму тенденцияларынан туындайтын, ышамдалу задылыыны негізгі ызметін, оны тілді трлі дегейлеріне атыс дрежесін мегерту,

ышамдалу тілді ішкі даму задылытарына жататындыын игерту;

ышамдалу задылыыны ызметі ауызекі тілге атысты екендігін мысалдармен длелдету;

ышамдалу задылыыны ыпалы фонетикадан басталып, тілді грамматикалы рылысына тарайтынынанытату;

ышамдалу тілде немі ызмет етіп келе жатан былыс болумен бірге, азір де оны тілден лкен орын алатынын длелдету.

Ышамдалу задылыын алаш таныан, зерттеген алымдар оны сйлеумен, сздерді айтылуымен байланыстырады.Яни, ышамдалу алдымен ауызекі сйлеу тілінде пайда болады деп санайды.

алымдар ышамдалу задылыыны кне кездерден басталанын айтады, ол кезде жазу алы жртшылыа тараан былыса жатпайды, сондытан оны ауызекі сйлеуден бастаан деп санау дрыс.

Бекіту сратары:

1. аза тіліні ышамдалу задылыы пніні зерттеу нысаны не?

2. Пнні масаты мен міндеттері андай?

3. Ышамдалу задылыы андай былыс?

4. Ышамдалу задылыы неден бастау алады?

дріс. Таырыбы:Ышамдалу задылыыны даму тарихы.

Жоспары

1.Ышамдалу задылыы туралы

2. Ышамдалу задылыны даму тарихы

Сабаты масаты: Студенттер ышамдалу задылыы ымын тсінеді, аталан задылыты даму тарихын, дерісті біледі.

ХІХ асырды ІІ жартысынан бері алымдар назарын аударып, ызытыран,крделі таырыпты бірі – ышамдалу задылыы.

Экономия терминін алаш ендіруші француз алымы А. Мартине зіні «Фонетикалы згерістердегі экономия принципі», «Жалпылингвистика негіздері» атты ебектерінде ышамдалу теориясыны негізін алады.

Тілді ішкі даму баыттарынан туындайтын крделі де жан-жаты задылытарды бірінен саналады.

Лингвистикалы сздіктердегі ышамдалу задылыына берілген анытамаларда ышамдалу фонетикалы згерістерді себебі деп арастырылса, кейде оны тілдегі згерістерді себебі деп арастырылады.

азіргі аза тіл білімінде тілді лтты сипатын, лтты танымны, рухты тілдегі кріністерін зерттеу баытындаы ебектер мол екені баршамыза млім. Ал ойлау мен тіл арасындаы байланысты нтижесінде туындайтын немдеу заыны тілді жйесіне, рылымына жне оны р дегейіне ыпалы – зерттеуді ктіп тран аза тіл біліміні маызды мселелеріні бірі. Сонымен атар немдеуді за ретінде лингвистикалы мртебесіні натыланбауы, тілде лингвистикалы за, задылы, былыс ымдарыны диффинициясы ажыратылмай жарыса олданылып жруі де бл зерттеуді зектілігін танытады.

Тіл білімінде немдеу р ырынан арастырылды. Айталы, орыс тіл білімінде Бодуэн де Куртенэ немдеуді принцип ретінде арастырды. Ол сйлеу кезіндегі ышамдалуды ыайлылыа, біркелкілікке мтылатынын: а) дыбысты згерістерді, ышамдалуларды крделіден арапайыма арай бейімделуде физиологиялы ерекшелікті ескерілуін; ) синтаксистегі сйлеу кезіндегі ойа атысты мшелерді айтылмай, натылытан абстракциялыа туін адаалауды ажет деп санайды [1,186]. Бодуэн де Куртенэні ой-пікірлерін Г.Д. Поливанов рі арай дамытып, лексикалы, фонетикалы, грамматикалы, графикалы бліктердегі фонетикалы, фонациялы ышамдалуларды зерттеді [2,134]. Б.А. Серебренников, Л.И. Ройзензондар немдеуді пайда болуын брын фонетика саласында арастырылып жрген гаплология, редукция, метатеза секілді былыстармен атар, ассимиляциялы жне диссимиляциялы былыстарды немделуге атысы бар екенін крсетеді [3,96 б.].

Тркітанудаы сздерді ышамдауа шырауы дыбыстарды тсірілуімен жне буындарды кірігуімен сипатталды. Осы мселелер белгілі тркітанушы алым В.В. Радлов, А. Самойлович, Н.А. Ашмарин, Ж. Дени, Ф. Катанов, Н.К. Дмитриев, А.Н. Кононов, А. Котвич, Э.В. Севортян, Н.А. Баскаков, А.М. Щербак жне т.б. тркітанушы-алымдарды ебектерінде арастырылды.

аза тіл білімінде немдеуді А. Байтрсынлы, С. Аманжолов, М. Балааев, І. Кеесбаев, . Мсабаев, М. Томанов, А. Ысаов, М. Дйсебаева, А. Айабылов, С. Мырзабеков, С. Исаев, . Ибатов, . айдаров, Р. Сыздыова, Б. Саындылы, Р. мір, . Жнісбеков, Н. Улиев сынды алымдарды ебектерінде арастырылан.

азіргі лингвистикалы зерттеулерге назар аударар болса за, задылы, ым, былыс, деріс, рдіс деген бір-бірінен ымды айырмашылыы бар сздер атар, жарыса олданылып жргенін аару иын емес. Бл мселе бгінгі бізді нысанымыз – немдеу заына да атысты. Тілдік олданыстаы осы жайта назар аудара отырып, немдеуді зады мртебесін айындап алуды жн крдік. Сонымен, немдеу за ба, былыс па, деріс пе?

Жалпы лингвистикалы за дегенімізді зі не? Оны сипаты андай?

немдеу заы физиологиямен, психологиямен, таныммен байланысты. Бл жан-жатылы аталан мселені крделілігінде ана емес, мазмнны ауымдылыымен де тсіндіріледі. немдеуді тілге ыпалыны нтижесінде маызсыздану (деактуализация), мжбрлік, мдениеттілік жне т.б. логикалы категориялармен бірге редукция, элизия, гаплология жне т.б. тілдік задылытармен астасып жатады. Сондытан немдеу заы тіл біліміні функционалды баыттаы прагмалингвистика, паралингвистика, психолингвистика, когнитивті лингвистика, леуметтік лингвистика сынды салаларымен байланыстыра зерттеуді ажет етеді.

немдеу заыны табиаты крделі боландытан, ылымны р саласында оны жекелеген ырлары ана зерттеліп келеді. аза тіл білімінде немдеу заы прагматикалы діс арылы сйлеудегі субъект пен адресантты позициясы трысынан арастырылса, леуметтік лингвистика бл былысты рационалды сйлеу рекетімен байланысын, когнитивтік лингвистика фрейм теориясымен, психолингвистика апаратты абылдау мен беру ерекшеліктері жне коммуникация теориясы трысынан арастырып келген. Сондытан немдеу заыны тілге ыпалыны нтижесінде болатын задылытарды жйелі трде арастыру зерттеуімізді басты ерекшелігі болып табылады.

Тілді барлы дегейінде крінетін немдеу заыны нтижелері мен салдары туралы айтылан пікірлер аталан заны тілге ыпал етуіне себепші болан факторларды бар екенін мойындайды.

Тілдегі немдеу адам ойы мен санасында алыптасан, сйлеушіні арым-атынас жасау барысында жмсайтын энергиясыны немделуін, ойды жеткізушіні рылымды жаынан ыса рі маыналы, мазмнды жаынан бай, кпеден шыан ауаны бірыай, біркелкі, бірдегейлестігін, сонымен атар сол тілде сйлеушіні тіліні уезділігін, эмоцияны адамны олданылу ыайына арай бейімделуін амтамасыз етеді жне арастырады.

Тілдік немдеу былысыны сйлеуге атысты екеніндей, сйлеуші коммуникативті тла ретінде з ойын тілді барлы дегейлеріне атысты ышамдап жеткізе алуына трлі факторлар сер етеді. Сондытан бір ана сзге кп маына сыйызу арылы сйлеушіні де, тыдаушыны да эмоциясы сол жадайа байланысты болады. Оны зі аншалыты ышамдалып айтылса, тыдаушы да соншалыты тез тсініп, ойды ышам жеткізілуімен атар, уаыт немдеуге де септігін тигізер еді. Сонымен атар осы жадайда уаыт факторыны да алатын орны ерекше. Себебі немдеу заыны зі – уаытты немделуімен тыыз байланысты задылы.

Тілді дамуындаы немдеуді белгілі бір кезені, дуірді ана жемісі деп арауа келмейді. Бл былыс адамзат тілі пайда болып, дамуы активтенген кезде пайда болан. Алашы тіл пайда болан кезде тіліміз немделу задылыына жиі шырады деп айту иындау. Себебі ол кезде тілде немдеуден грі рістеу, арындап даму орын алды. рине, тілді дамуы адам санасыны рістеуін негізге ала отырып арыштады. Кез келген немдеуге шыраан сзді табиатын арастыра отырып, оан дейінгі олданылып келген белгілі бір тілді зады жаласы ретінде, сол халы тіліні ерекшелігі ретінде крініс тауып, зі мір сріп отыран дуірде белгілі бір тілдік аяда олданылып, ызмет атара отырып, келесі бір кезеге зі мір срген уаытты айырмашылыы ретінде беріліп отыратын жалпы тілді дамуымен байланысты болады. Осындай крделі згертулер мен былысты басынан ткізе отырып, бізді дуірімізге дейін жеткен немдеу задылыы бір кезені былысы ретінде арастырылмайды.

Тіл біліміндегі немдеу, оны табиаты, немделу себебі, салдары, фонетика саласына тиесілі дыбыстарды немделуі, лексика саласындаы лексемаларды немделуі, морфология саласында арастырылатын морфемаларды немделуі, синтаксистік немделулерді туындауына себеп болатын трлі факторлар болады. немдеуді сыры адамзатта ма, адамзат мір сріп отыран оамда ма, адамны психологиясында ма, жо лде леуметтік жадай ма, тілді олданылуындаы за уаыт па деген сратар айналасында кп зерттеу ажет болады. Ол шін, е бірінші, немдеу заына шыраан барлы ышамдалу трлерін жинатап, оларды тілдік згерістеріне байланысты жіктеп, ышамдалу процесіні факторларын анытауа, айындауа болады. немдеу задылыыны тіл біліміні барлы салаларына атысы бар боландытан, немделуге, жаа сапа мен мазмна ауысуа, кей жадайларда маынасын згертпейтін, стильдік трыдан жаа сапаа, асиетке ие болуына итермелеген жалпы адамзат тіліндегі немдеу заыны пайда болуына сер етуші факторларды арастырайы:

1. Физиологиялы фактор. Жалпы адамзат баласы тіліне тн асиет – сйлеуге кететін кшті барынша аз жмсауа мтылу. Сзді айтуа кететін физикалы уатты немдеп жмсауда барлы тілдер артикуляциясы мен акустикасы жаынан йлесіп келуді кздейді. Бл, сіресе, агглютинативті тілдерге тн былыс. Дние жзі тілдеріні ішінде тркі тілдерінде дыбыстарды ышамдалуы бл былысты тек немдеу заымен ана байланысты емес, сонымен атар халыты этногенезі мен глоттогенезіне тікелей атысты бола отырып, тілде задылы ретінде алыптасандыын крсетеді.

алым Е.Д. Поливанов тркі тілдеріндегі дыбыстарды немделуіні пайда болуына негіз болатын мынандай фонетикалы жне физиологиялы былыстарды атайды: 1) сзді айтуа, дыбыстауа кететін энергияны немдеу; 2) дыбыстауа кететін кшті (уатты) мейлінше аз жмсау; 3) йлесімділікке мтылу; 4) уезділікке мтылу; 5) дыбыстарды згеруге табии бейімділігі; 6) тілдік жйені жетілдіруді ішкі ажеттілігі; 7) фонемаларды функционалды сипатына арай саралау; 8) дыбыстарды артикуляциялы орнын згертуі; 9) бір дыбысты комплекстегі дыбыстарды позициялы жадайы; 10) згеретін дыбысты белгілі бір дыбыстарды оршауында келуі; 11) екпін; 12) леуметтік орта; 13) географиялы жадайды згеруі; 14) тілдерді бір-бірінен ажырасуы; 15) тілдерді бір-бірімен тоысуы жне т.б. [5, 63 б.].

2. Психологиялы фактор. Психологиялы факторды немдеу заын натылай тсетін бірінші былыстары – сз жту, нсіз алу.

немдеу заынан туындайтын сз жту былысы жеке адамны психикалы жай-кйіне байланысты болма.Сйлеушіні сйлеу актісіндегі сздеріні жтылуы трлі психологиялы жадаята байланысты екенін тмендегі трлі сезім мен кіл-кйді згерісінен пайда болатын психологиялы жай-кйлерді серін анытауа болады. Сз жту психологиялы жай-кйге (яни, «ору»; «толу»; «кіну»; «ашулану»; «сенімсіздік»; «нсіз алу»),бейвербалды амалдарды жатызуа болады.

нсіз алу.Айтар сзді кейбір бліктері жазуда дейі, масатты трде сырта шыарылмай, кп нкте арылы беріледі. Мтінде кейіпкерді айтайын деп тран сзін оырман айтызбай-а саналы трде тсінеді. Айтылмайтын, хата тсірілмейтін сздер екі трлі жадайда беріледі: біріншісі, кп нкте арылы, екіншісі басы ріптеріні берілуі арылы, кей жадайда басы ріптері мен соы ріптері беріліп, ортасында кп нктені ойылуы арылы да беріледі.

3. Экстралингвистикалы фактор. Экстралингвистикалы фактор да тілге оамны, оамда болып жатан тарихи, саяси жадайларды тілге сері арастырылады. Е.Д. Поливанов немдеу мселелерін тілді лексика, фонетика, орфоэпия, грамматика, графика салаларында арастырып, оны ысарумен (сз тудырудаы жаа тсіл ретінде танылатын ысаран сздер) байланыстырады. алым немдеу заыны негізі леуметтік (адама тн жалаулы), психофизиологиялы (ммкіндігінше дыбыс жасаушы органдар ызметін ысарту, мысалы, ауыз, ерін т.б. озалысы) факторларда жатандыын крсетеді [5, 90-113 бб.].

4. Лингвистикалы фактор. немдеу заын тудырушы факторларды ішіндегі е німдісі де осы – лингвистикалы фактор. Тілді р саласына атысты крінетін немдеу заы фонетикада, лексикада, морфонологияда, морфологияда жне синтаксисте кп байалады. Осы тіл дегейлеріндегі кріністер лингвистикалы фактор аясында арастырылады.

орыта келгенде, немдеу заы – тіл атаулыа орта мбебаптыымен, тіл дегейлерді барлыын амтитын жйелілігімен, пайда болу себептеріні р алуандыымен, тратылыа негізделетін нормалы сипатымен ерекшеленетін айырыша за. Тілдер табиатындаы трлі ерекшеліктерге арамастан, тілдік дегейлерде ттастай танылатын немдеу задылыы алымдарды назарын аударып отыран ірі тілдік былыс. Бл мселе лі де тередей зерттеуді ажет етеді.

Бекітусратары:

1.Ышамдалу задылыыны даму задылыы туралы не білеміз?

2. немдеу заыны пайда болуына сер етуші факторлар андай?

3. Физиологиялы фактора не жатады?

4. Психологиялы факторды ерекшелігі не?

5. Лингвистикалы факторды ерекшелігі не?

6. Ышамдалу задылыы андай за?

№5-6 дріс. Таырыбы: Ышамдалу задылыыны алыптасуы

Жоспары

1.Экономия принципі

2. Ышамдалу задылыыны алыптасуы

О.С. Ахманова «Лингвистикалы терминдер сздігінде» тілдік

ышамдалуа мынадай анытама береді: «Стремление говорящего экономить усилия при пользовании речью как одна из причин изменения языка в особенности фонетического изменения». Ышамдалуды сйлеу кезіндегі кшті немдеуге мтылудаы тілдік згерістерді, оны ішінде, фонетикалы згерістер себептеріні бірі ретінде арастырады. Осыан сас анытаманы Д.Э. Розенталь, М.А. Теленковаларды сздік-анытаыштарынан да кездестіруге болады. Энциклопедиялы сздікте тілдік (лингвистикалы) заа берілген анытаманы жалпы мазмны мынадай: «Тілдік за, лингвистикалы за — белгілі бір тілге, р трлі тілдерге немесе жалпы тілге тн ереже, задылы» [4, 19 б.].

Лингвистикалы терминдерге арналан сздіктерде тілдік за деген ым былайша крініс тапан:

азіргі кезде тілді ішкі задары ретінде тмендегі задар крсетіліп жр:

– аналогия заы (сйлеуде дыбыстарды ндестіру);

– тілдік дстрлер заы (формаларды тратандыруа мтылу);

– немдеу заы;

– айшылытар заы.

Аталан задар барлы тілге ортатыымен ерекшеленеді. Бл – бірінші белгісі.

Тілдік заны екінші бір асиеті – тратылы.Белгілі бір траты шарттар боланда, былыстарды айталанып келуі, ондай былыстарды жиі-жиі орын алуы траты трде іске асанда жне сол арылы тілдік былыстарды жиі болуы сол былысты за дрежесіне ктереді. Мысалы, тіліміздегі есімшені ткен ша (-ан, -ген) жне ксемшені ткен ша (-а, -е) тлаларыны тілімізде траты трде баранмын – барам, келгенмін – келгем, бергенмін – бергем, жазанмын – жазам, барамын – барам, сйемін – сйем, жремін – жрем деген тлада ысарып келуі тіліміздегі барлы етістікке тн жне оларды траты трде осылай ышамдалып олданылуы немдеуді за екенін натылай тседі.

шіншісі – олданыс жиілігі нтижесінде нормаа айналуы. Мысалы: ксемшені –а, -е тлаларынан кейін келетін жіктік жалауыны ІІІ жаыны рамындаы дауысты дыбыстарды ышамдалып тсіріліп айтылуы да немдеу заыны жзеге асанын крсетеді: жетеді – жетет, барады – барат, келеді – келет, арайды – арайт, жреді – жрет, трады – трат, сызады – сызат, сйеді – сйет, креді – крет, алады – алат. Бл былыс та сйлеу нормасына айналып, задылыа айналан.

Тртіншісі – диалектиканы даму задылытарына сйенетіндігі. Мысалы, арама-арсылыты бірлігі мен кресі заына сйкес - крделену мен ышамдалу былыстары, дамуды спираль трізділігі сияты диалектика задарымен тікелей байланысты.

За – материалды дниені негізгі белгілері мен даму рдісін анытайтын байланыстар мен атынастарды жиынтыы, ал былыс шындыты сырты жатарын крсететін наты жадай, асиет немесе процестер.былыс рдіске айналса, задылы тудырады. Кейде заны нтижесінде белгілі бір былыстар туындап жатады. Олай болса, бл екеуіні байланысы – диалектикалы байланыс. Сондытан да немдеу – за, ал бл замен байланысты былыс – ышамдау былысы. Осы жерде немдеу заыны бесінші белгісі келіп шыады. Ол тілдегі сан алуан былыстар мен дерістерді зіне туелді ете алу асиеті.

Осыан дейінгі зерттеулерде тілдегі кірігу, сіісу, жылысу, дыбысты немдеу, ышамдалуды баса да трлері, немдеуді жекелеген трлерін жеке-дара арастырып келген жмыстар – тіліміздегі немдеу заыны зіндік лкен орны бар, ірі за ретінде тануды бірден-бір длелі. Осыан дейінгі зерттеулер тілдегі брын былыс, принцип деп аталынып келген ымдарды за ретінде арастыруа толы ммкіндік береді. Сондытан немдеу заыны тілді жйесіне ыпалыны нтижесінде туындайтын тілді ішкі задылытары тілді барлы салаларына атысты (фонетика, морфонология, морфология, лексика, синтаксис) жйеленген трде, толы жинаталып, арастырылып отыран мселені тіл ылымындаы зіндік лкен салмаын крсетеді.

немдеу адамны ойлау абілетіне жне оамны дамуына, танымны да згеруіне байланысты боландытан, немдеу заыны крделі табиаты оны ыр-сырын ашуда, тілдегі кріністерін зерттеуде ерекше амал-тсілдерді ажет етеді. немдеу заы антикалы дуірдегі ойшылдардан бастап, азіргі ылымны р трлі саласындаы зерттеушілерді ызыушылыын туызып келеді. нем заыны жзеге асуыны зі тілдік философияа негізделеді. Тек ана тілдегі немделу ана емес, кез келген былыстаы немдеулерді здеріне тн орта белгілері, сипаттары болуы керек. Осы трыдан келгенде диалектикалы материализм философиясы рбір заа тн орта сипаттарды болу керектігін крсетеді. Бізді зерттеуімізді нысаны тіл біліміндегі немдеу заы боландытан, тіршілік ортадаы немдеу задарына тн ортаты болу ажет. Тіл білімінде крініс табатын барлы задар, жалпы за трысынан алып араанда, (мысалы, сингармонизм, немдеу, сату т.б.) туралы тжырымдар алыптасып, бір ізге тсіп жйеленбеген. Осы себептен кптеген лингвистикалы ебектерде за ымыны аясында арастырылан ымдар былыс, принцип, бірінде задылы деп крсетілген.

Трлі баыттар мен мектептер кілдері де тілдегі ышамдалу задылыына анытама беріп, тсіндіруге тырысты. алымдарды аталан задылыа берген баалары да трліше. Жіті кз жгіртсек, ышамдалу задылыын зерттеген алымдарды басым кпшілігі бл былысты тілдегі згерістермен байланыста арастыранын байауа болады.

Бекіту сратары:

1.Е алаш экономия принципін тіл білімі ылымына алаш ендірген алым кім?

2. Лингвистикалы сздіктерде лингвистикалы ышамдалу задылыына андай анытама берілген?

3. Тілді ішкі даму задылыыны ерекшелігі андай?

4. немдеу задылыыны белгілері андай?

Шетелді ірі тілші алымдары ышамдалу принципі мселесін тілді эволюциялы дамуымен тыыз байланыста арастырады.Олар: Г.Пауль, Ф.де Соссюр, О.Есперсен, П.Пасси, Г.Спенсер, Э.Сепир, Ж.Вандриес, Л.Блюмфильд, А.Мартине, Э.Брусье, Ф.Кайнц т.б.

Г.Спенсер сздерді ышамдалу процесі тілді эволюциялы даму, алыптасу барысындакрделіден оайа арай мтылу рекетінен пайда деп есептеген.П.Пасси іріктеп алады да, артыбастылытан тылуа рекет жасайды,сйтіп,е аз кш жмсау заы мен экономия принципін басшылыа алады.

П.Пасси тілдегі экономия принципі жнінде мынадай пікір станады: «Тіл ашанда зіне ажеттісін тадап іріктеп алады да, артыбастылардан тылуа рекет жасайды, сйтіп, е аз кш жмсау заы мен экономия принципін басшылыа алады». Бл екі алымны пікірлері бір-біріне жуы, бірін-бірі толытыратын пікірлер.

Ф. де Соссюр фонетикалы згерістер туралы былай деген болатын: «... что процесс фонетических изменений без граничен и неисчеслим, что это свойство фонетических изменений обусловлено произвольного языка, ничем не связаннаго со значением». Сонымен, алым фонетикалы згерістерді маынааеш байланыссыздыын крсетеді.

Грамматикалы рылыс саласында Ф. де Соссюр фонетиканы грамматикамен байланыстылыына ерекше тоталып, фонетикалы згерістер грамматикалы формаларды да згертеді, ал грамматикалы формалар аналогия заына сйкес фонетикалы згерістермен тееседі деген пікірді олдайды.

Ж. Вандриес «Язык» атты ебегінде морфологиялы згеістерге тотала келіп, былай дейді: «Морфологиялы згерістерде екі негізгі тенденция басшылы етеді. Бірі – нормаа сай сай келмейтін морфемаларды жоюды талап ететін біркелкілікке мтылудан, екінші – жаа морфемаларды алыптастырудаы мнерлілікті ажеттілігінен шыады».

О. Есперсен ышамдалу жайында : «Языки различаются между собой в смысле экономии при употреблении временных форм так же, как и в других отношениях».Сонымен, О. Есперсенні пікірінше, тілдер немділік жаынан бір- бірінен шаты формада жне баса атынастарда олданылуы арылы ажыратылады.

Г.Пауль тілдік ралдарды немі олдану туралы ойын тжырымдайды: «ойды жеткізудегі тілдік ралдарды те-мте ышам олдану ажеттілікпен байланысты».

Э.Косериу: «Проблема языкового изменения явно заключает в себе глубокое противоречие», - деп, тіл згерісіндегі болатын айшылытарды ерекше атайды.

Лингвистикалы экономия терминін алаш ендіруші алым А. Мартине тіл дамуыны арама-айшылыына мынаны жатызады: адам арым-атынасындаы немі болатын ажеттілік пен оны зіні аыл –ой жне дене кшін азайтуа тырысуы. Яни, адам арым-атынасындаы немі болатын ажеттілік пен оны зіні аыл –ой жне дене кшін ысарту арасындаы немі болатын арама-айшылы тілдік былыстарды згерісіндегі озаушы кш ретінде арастырылады. Бл жерде адам белгілі бір масата жету шін, соан сйкесзіні белгілі млшерде кшін жмсайды, сондытан баса да жадайлар сияты адам мінез-лы да «е аз кш жмсау заына баынады», - дей келе, «лингвистическая экономия – синтез действующих сил», - деп орытындылайды. А.Мартине лингвистикалы ышамдалу – сер етуші кштерді жинаталуы дегенді длелдейді.

Г.К.Суяров Батыс Европаны ірі тілші-алымдарыны тілді эволюциялы дамуы мен ышамдалу (экономия) принципі туралы пікірлеріне тотала келіп, мынадай тйін жасайды:

1.Тілдік эволюция мселесін арнайы зерттеген батыс европаны лингвистикалы ойларыны дамуы сйлеудегі ышамдалу принципі мселелері алымдарды басты назарда болатындыын круге болады. Сонымен атар бл екі былысты теріске шыарып, сына алан ешбір алымды кездестірмейміз. Бны зі жоарыда крсетілген екі былысты тыыз байланысы – теріске шыаруа кнбейтін, объективті шынды.

2. Тіл эволюциясы мен мен сйлеудегі ышамдалу принципі арасындаы зара байланысты зерттеудегі шетел тілшілеріні лсіз тсы ретінде орыс тілшілеріні елеулі табыстара жеткен ебектеріменжеткілікті таныс еместігін айтуымыза болады.

Батыс Еропаны ірі лингвист – алымдарыны кптеген фактілерге талдау жасап, зерттеген ебектеріні мазмнынан сйлеудегі ышамдалу принципі тіл жйесі дамуындаы басты тенденция екендігін толы длелдейді.

2.Орыс тіл білімінде тілді тарихын зерттеуде А.А.Потебня, Д.И.Кудрявский, А.И. Томсонны да нды пікірлері бар.

А.А. Потебня ышамдалу былысын грамматикалы, фонетикалы, графикалы дегейде арастырады. Ол, алдымен, грамматикалы жаынан жете арастырады. Мысалы, сын есімнен зат есімні жасалу жадайын арастыра отырып, ышамдалу былысын ойды жеткізудегі немділкпен тсіндіруге тырысады. А.А. Потебня ышамдалу былысын бірнеше тілдік дегейде: фонетикалы, грамматикалы жне графикалы дегейде арастырады.

А.А. Потебняны бл зерттеулері ышамдалу принципі теориясыны дамуына, сондай-а, И.А. Бодуэн де Куртенэ мен Е.Д.Поливановтарды ышамдалу – тілді даму эволюциясыны е негізгі ылыми-теориялы факторларыны бірі болып табылатындыы жніндегі ебектеріне негіз болады.

Тілді жалпы даму эволюциясымен байланысты ышамдалу принципі Д.Н.Кудрявский де арастырады. Ол уаыт туімен байланысты сз зіні формасын да, маынасын да згертеді, бл згеістер кп уаыттардан кейін ерекше байалатындыын айтады.

Д.Н. Кудрявский тілдегі сзді тратылыы мен саталуы сз бен ойды анытыы мен арапайымдылыына ммкіндік туызатындыын атап крсетеді.

А.И.Томсон да сзді айтылуыны жеілдеуін тілдегі згерістермен тсіндіреді. Сондытан да айтылудаы иындыты тіл жйесіндегі згерістерді тудыратын себептерді бірінен санайды.

Тілді эволюциялы дамуымен тыыз байланысты ышамдалу былысы туралы мселені зерттеуде азан лингвисикалы йірмесікілдеріні елеулі ебегін атап тпеуге болмайды.

азан лингвист –алымдары йірмесіні кілдеріні бірі – Н.В.Крушевский зіні ебектерінде тілді даму эволюциясы мселелеріне ерекше кіл бледі. Сонымен, Н.В.Крушевский тілдегі згерістерді ш баытта болатындыын айтады:

а) артикуляция уаытыны ысаруы;

) сйлеу мшелері ызметіні жеілдеуі;

б) дыбыстарды орны ауыстырылуы ммкін.

И.А. Бодуэн де Куртенэ алаш рет ыайлылыа мтылуды ышамдалу принципімен байланыстырады.

Тіл дамуыны жалпы себептерін туызатын ыайлылыа мтылу туралы И.А. Бодуэн де Куртенэ былай дейді:

а) дыбыстар мен дыбыс сйкестігіні е иынына жеілдеуіне арай бейімделуде блшы ет пен жйке ызметі жеілдеуіне кш салу;

) натылытан абстракциялыа туде ой дерексіздгінен арылу.

Ышамдалу былысы мселелері кптеген орыс тілшілеріні ебектерінде арастырылан. Олар: Н.Ю.Шведова, Т.М. Ломтев, А.А. Леонтьев, В.В. Шеворошкин, М.В.Черепанов, И.Супруна, У.Ш.Байчура, С.Н. Борунова, Л.А.Грузберг, М.И. Трофимов, Ж.В.Ганиев, Н.Д.Климов, Л.А.Давыдов, Л.П.Крысин, Л.А. Андреева, З.Ф. Занько т.б.

Біратар орыс лингсистері тілдік згерістерді арастыра отырып, барлы ысару, сздерді, сз формаларыны, дыбыстарды жиіліктег олданысын ышамдалу принципі трысынан арастырады.

Бекіту сратары:

1. Ышамдалу задылыы андай былыс?

2. Тілді ышамдалу былысы немен байланысты?

3. андай тілші алымдар андай трыдан арастырды?

4. Орыс тіл білімінде андай баытта арастырылды?

5. Ышамдалу былысын орыс тіл білімінде андай алымдар зерттеді?

№7-8 дріс. Таырыбы: Ышамдалу задылыыны тркітануда зерттелуі

Жоспары

1.Тркологиядаы ышамдалу задылыыны зерттелуі

Сабаты масаты: Студенттер ышамдалу задылыны тркологияда зерттелуін, оларды андай жадайда ышамдалаындыын, андай алымдар зерттегенін мегереді.

Тркологияда сздерді ышамдалуы дыбыстарды тсірілуімен байланыстылыы туралы пікір ертеден алыптасан. Бл пікір В.В. Радлов, А.Самойлович, Н.А. Ашмарин, Ж.Дени, И.Ф. Катанов, Н.К. Дмитриев, А.Н. Кононов, А.Котвич, Э.В. Севортян, Н.А. Баскаков, А.М. Щербак т.б. тюрколо-алымдар ебектерінде длелденді.

Дыбыстарды тсірілуі жнінде алашы арнай зерттеу ебек ретінде Н.К. Дмитриевті «Вставка и выпадение гласных и согласных в тюркскихязыках», «Неустойчивое положение сонорных р, л, н в тюркских языках» деген маалаларын атауа болады. Алдыысында ортаы екпінсіз буындаы дыбыстарды тсірілуі жан-жаындаы дауыссыздарды згеріске шырауына жадай туызатындыын айтса, екіншісінде р,л,н дауыссыз дыбыстары тркі тілдерінде трасыз дауыссыздар атарына жататындыын длелдейді.

Э. В. Севортян «Ослабление (редукция) и выпадание (элизия) гласных» атты мааласында : «Редукция и выпадение гласных связаны с сильным ослаблением ударения на них и происходит при благоприятном фонетическом окружени редуцирующегося гласного. Узкие гласные как менее устойчивые, подвергаются редкуции голаздо легче, чем широкие. Узкие негубные менее устойчивые, чем узкие губные». Яни, ыса дауыстылар ашы дауыстылара араанда, тез лсірейді, ыса еріндіктерге араанда, ыса езуліктер тратылау десе, «Выпадающие гласные в заимствованиях из русского имеют резко ослабленное ударение и неполную артикуляцию», - деп, орыс тілінен енген сздердегі дауыстыларды тсірілуі екпінні тез лсіреуі мен толы емес артикуляцияны тудыратындыын айтады. Сондай –а, «Выпадениесогласных в южных тюркских языках» атты мааласында: «Выпадение согласных в южных тюркских языках» атты мааласында: «Выпадение согласных в тюркских языках носит менее закономерный характер, чем выпадение гласных, хотя и абсолютном количественном выражении число различных случаев выпадение согласных достаточно велико. Чаще всего в тюркских языках выпадают сонорные согласные р,л, н, й, за исключением м. Далее могут выпадать некотрорые щелевые, например, х, в губно-губная разновидность которого является сонорным. В определенных фонетических условиях полному выпадению подвергаются смычные т и к. Среди перечесленных согласных губно –зубкой выпадает реже остальных», - деп, отстік тркі тілдеріндегі дауыссыз дыбыстарды тсірілуі жадайларына сипаттама жасайды.

А.М. Щербак зіні «Сравнительная фонетика в тюркских языков», «Очерки по сравнительной морфологии в тюркских языков» (имя), «Очерки по сравнительной морфологии в тюркских языков» (глагол) атты ебектерінде тркі тілдеріні фонетикалы, морфологиялы згерістеріні задылытарын зерттей келе, кптеген тбір мен осымша морфемаларды, сздерді, буындарды алыптасуында ышамдалу былысы ерекше орын алатындыын атап крсетеді.

Н.А. Баскаков зіні зерттеулерінде ышамдалу былысыны тркі тілдер жйесіндегі граматикализация дерісінде морфологиялы згерістердегі орны туралы нды зерттеулер жасаан.

В.А.Богородицкий тіл білімі тарихында алаш рет фонация, аудиция жне ойлау дерісі кезінде тез сйлеу нтижесінде энергияны аз жмсауаболатындыын атап кетеді.

Крнекті тюрколог алым Г.Д. Поливанов «Где лежат причины языковой эволюции» деген мааласында былай дейді: «И вот, если пытаться одним словом дать ответ отнисительно того, что является общим во всех этих тенденциях разнообразных ( и без конца в самых различных языках повторяющихся) «типичных» процессов, то лаконический ответ это о первопричине языковых изменений – будет состоять из одного, но вполне неожиданного для нас первый взгляд слова: «лень». Как это странно коллективно-психологический фактор, который всюду при анализе механизма языковых изменений будет проглядывать как основная пружина этого механизма действительно, есть то, говоря грубо, можно назвать словами: «лень человеческая» или - что то же – стремление к экономии трудовой энергии». Г.Д.Поливановты пікірінше, тілдегі згерістерді негізгі зегі – арапайым тілмен айтанда, «адамны жалаулыы» немесе ебек энергиясын немдеуге тырысуы.Яни, тілдегі згерістерді алашы себептеріні бірі – «жалаулы».

Г.Д.Поливановты з тстастарынан айырмашылыы ышамдалу принципі мселесінтілді трлі тарауларында арастырады:

а) лексикалы;

) фонетикалы (орфоэпиямселесімен оса);

б) грамматикалы;

в) графикалы (полиграфиялыэкономияны оса).

алым тілдегі ышамдалу принципіні пайда болуын азан ткерісінен кейінпайда болан сз тудырудаы жаа тсіл ысартумен байланыстырады. Г.Д.Поливанов барлы тілдерде екі сзден бір сз туатындыын ерекше атайды.

Г.Д.Поливанов И.А. Бодуэн де Куртенэні ойларын рі арай дамыта отырып, А.Мартинені аталан мселе жніндегі ебектерін болжай біле отырып, ышамдалу принципі теориясын зерттеуде ажырлылыпен ебек етті.

М.И. Трофимов: «Закономерности, действующие внутри слога, переплетается с закономерностями, действующие внутри слова в целом. Различные позиции внутри слога – инициальная, медиальная, финальная – накладываются на различные позиции внутри слова – анлаут, инлаут, ауслаут. В связи с этим целособразно привлечь для описания этого перекрещения теорию вынужденных колебаний, которая является развитием и дополнением принципа экономи». Сйтіп, буын ішіндегі сер задылыы мен толы сз ішіндегі сер етуші задылытар сабатасып жатады. Осымен байланысты болатын згерістер ышамдалу теориясын дамытушы жне толытырушы былыстар болып саналады депсанайды.

Т.Талипов зіні «Историчесое развития фонетической системы уйгурского языка» таырыбында жазылан докторлы диссертациясыны «Фонетические изменения и их связь с другими аспектами языка» деген тармашасында: «Такая взаймосвязь фонетических изменений с другими аспектами структуры языка обусловливается и объясняется тем, что изменение звуков происходит не изолированно от слов, а в словах и в их формах. Эти изменения постепенно могут привести и приходят кизменению морфологических элементов отдельных слов, в частности аффиксов, что влечет за собой дальнейшее преобразования в общей морфологической структуре слова», - деп, фонетикалы згерістерді тілдік рылысты баса да салаларымен (тарауларымен) тыыз байланыстылыы, дыбыс згерісіні сзден жне сзді формаларынан ошау болмайтындыын тсіндіре келіп, осы дыбысты згерістер біртіндеп сздегі морфологиялы элементтерді,соны ішінде осымшаларды, біртіндеп сзді морфологиялы рылысыны жааша рылуына келетіндігін ерекше атайды.Бл пікірді уаттаймыз.

Азербайжан тілінде ышамдалу былысы жайында М.Хусайнзаде, М.Шералиев, С.Ализаде, М.Исламов, С.Жафаровтар ебектерінен нды пікірлер кездетіруге болады.

М.Юсифовты «Экономия в системе языка» атты кандидатты диссертациясында ышамдалу былысын азербайжан тілі рылысыны барлы дегейінде, соны ішінде, жалпы тіл жйесіндегі жне р дегейінде жеке арастырады. Сондай-а жмыста ысарту мен ышамдалу былысыны ара жігін былай ашып крсетеді: «Если тенденция экономии представляет собой объективный закон внутренного развития языка, то сокращения языковых единиц носят характер произвольного вмешательства, хотя и не противоричат определенным структурным закономерностям».

збек тіл білімінде тілдік ышамдалу мен оны трлері мселелерін А.Г.Гулямов, Р.К. Кунгуров, А.Н. Тихонов, Н.Р. Раджаев, А.Нурманов, М.Турапова,Х.Суяров, т.б. алымдар ебектерінен кездестіреміз.

А.А. Махмудов пен А.Нурманов ебектерінен сас жайттарды кездестіруге болады. Осы екі алымны біріалаш рет фонетикада сйлеудегі сзді акустика-физиологиялы ерекшеліктерін ескере отырып, дыбыстарды трлі позицияда тсірілуі жадайын зерттей бастайды, сйтіп, А.Нурманов алаш рет збек тілі фонетикалы згерістеріндегі ышамдалу принципі мселесін зерттеп, фонетикалы экономияны 7 трін атап крсетеді. Олар:

1) анлауттаы фонетикалы экономия;

2) екпінсіз буындаы фонетикалы экономия;

3) дауысты дыбыс аралыындаы фонетикалы экономия;

4) дегеминацияа байланысты фонетикалы экономия;

5) дауысты дыбыстан кейінгі дауыссыздара байланысты фонетикалы экономия;

6) гаплологияа байланысты фонетикалы экономия;

7) жалпы тркі тілдеріні фонетикалы рылымына икемделуге байланысты фонетикалы экономия.

Ж.Д. Элтазаров зіні «Усечение в узбекском языке» атты кандидатты диссертациясында збек тіліндегі ысару былысына жйелі жне жалпы сипаттама жасайды. Бірінші тарауы «ысару – ышамдалуды бір трі («Усечение – одна из разновидностей экономии») деп аталыпты. Осы тарауды бір тармашасы – Тіл эволюциясыны негізгі мселелері» («Основные вопросы эволюции языка»). Тіл эволюциясы мен ондаы экономия (ышамдалу) принципіні рлі мселелеріне арналан дебиеттерге шолу жасалан.

Тілдік фактілер мен зінен брыны айтылан алымдар пікірлерін негізге ала отырып, тілдегі ышамдалу туралы мынадай тжырым жасайды:

а) ышамдалу (экономия) тіл дамуындаы негізгі факторларды бірі болып саналады;

) ышамдалу былысыны мні- кп млшердегі хабарды шектеулі уаыт аралыында жеткізу, басаша айтанда, тілді коммуникативтік ызметін жасарту (жетілдіру);

б) ышамдалу – те крделі жне арама-айшылыты былыс;

в) ышамдалу тек тілді дамуы мен функциялы ызметін айындайтын ана былыс емес;

г) ышамдалу принципі – тілдегі басы артыты шектейтін де былыс.

Бекіту сратары:

1.Ышамдалу задылыыны тркологияда зерттелуітуралы айтыыз.

2. Тркологияда ышамдалу задылыыны зерттелуі андай былыстармен байланысты?

3. андай тркі тілдерінде ышамдалу задылыы мселелері зерттелді?

4. збек жне азербайжан тілінде ышамдалу задылыын андай алымдар зерттеді?

№ 9-10 дріс. Таырыбы: Ышамдалу задылыыны аза тіл білімінде зерттелуі

Сабаты масаты: Студенттер ышамдалу задылыыны аза тіл білімінде зерттелуі мен оны ерекшеліктері туралы млімет алады.

Жоспары

1.Ышамдалу принципі жне аза тіл білімі

2. Ышамдалу задылыыны аза тіл білімінде зерттелуі

Ышамдалу мселесі аза тіл білімінде фонетикада элизия, апокопа, т.б., лексикада- метонимия, морфологияда – «сіісу», «кіріккен сздер», жіктелу лгісінде, ауызекі сйлеуде, синтаксисте сыйыстыру проблемаларына байланысты арастырыланы байалады. Дауыссыз дыбыстарды тсірілуі мселесін І.Кеесбаев, .айдаров, Ш.Сарыбаев, О.Наысбеков, С.Омарбеков, сондай-а С.Аманжолов, Ж.Досараев, А.Ысаов, Р. Сыздыова, Н.Оралбай, А.Хасенова, С.Бизаов т.б. алымдар ебектерінде арастырылан, аза тіліндегі ышамдалан сздер мен сзформаларды бірсыпырасы морфологияда сз етіліп келеді.

Cоны іішінде І. Кеесбаев: «Алашы сзді соы дыбысы да, одан кейінгі сздіи бас дыбысы да дауысты болса, айтуда бл атар келген екі дауыстыны алдыысы тсіп алады», - десе, С.Мырзабеков «атар келген екі дауыстыны рашан алдыысы тспей, соысыны да тсетіндігін длелдейді». Дауысты дыбысты тсірілуімен арнайы шылданан Б.алиев бкіл тркологиядаы ебектерге шолу жасап, эксперименттік тсіл арылы зерттеді. сіресе, ол ыса дауыстыларды тсіріліп айтылуына себеп болан бес дйекті келтіреді. Олар:

1.ыса дауыстыларды з сапасы.

2.Кршілес дауыссыздарды сері.

3.Екпінсіздік.

4. Сздерді морфологиялы трленуі (дауысты дыбыстан басталатын осымшаны жалануы).

5. Тркі тілдеріне орта байыры сздер жне оларды олдану жиілігі. Сонымен, осы бес дйекке сйкес келетін сзді брінде дауысты дыбысты редукцияа шырамайтындыы жне керісінше бан жатпайтын сздерді (баса тілден енген) редукцияа шырайтынын жиі кездестіруге болады деп санайды. Мселен, ры – рыы, келін – келіні, желін – желіні сияты редукцияа шырамауы бл мселені лі де шешімін таба алмай келе жатанын аартады десе, .Айабылова з жмысында бан таы ш шарт осады. Олар:

1) Дауыстыдан басталатын сз тіркесі айтыланда дауысты дыбыс редукцияланады. Мысалы: айын аа – айнаа, мойын ааш – мойнааш т.б.

2) Дауысты дыбыса біткен сзге дауыссыздан басталатын осымша жалананда да, дауысты дыбыс редукцияланады. Мысалы: рыла – рла, жоарыы – жоары т.б.

3) Дауысты дыбыса біткен сзге дауыссыздан басталатын сз тіркесіп айтыланда да, дауысты дыбыс редкуцияланады. Мысалы: сары дала – сардала, келісап – келсап.

Дауыссыз дыбыстарды тсірілуі мселесін

алым Р.Сыздыова ышамдалу мселесіні деби нормаа айналуындаы функционалды –стильдік ерекшеліктерді ескеру керектігін ескертеді. А.Хасенова «Аффикстер жайлы бірер сз» деген мааласынданемдеу задылыы туралы з ойын білдіреді. Осы нем мселесін тсуге икем ілік септік жалаулы сз бен сол тладаы сзге атысты туелдеулі сздерді арнайы зерттеу керектігін былай ойанда, осымшалара байланысты жайттарды тілге тиек ететін уаыт жеткенге сайды деген болатын. Профессор Н.Оралбайызы осы задылы жайында былай дейді: «Грамматикалы рылысты жетілуінде тек ана крделену задылыы орын алса, онда тілді иын, ауыр тілге айналуы да ммкін. Міне, мндай жадайа жібермейтін тілде екінші задылы бар. Ол –ышамдалу, немдеу задылыы. Ол ылымда «законы экономии», «принцип экономии» деп аталып жр. Бл задылыты негізі – ойды барынша ыса жеткізу. Ойды жеткізуге тиісті тілдік элементтерді санын да, дыбысты, морфемдік рамын да ысартуа мтылу – осы задылыты негізгі принципі. Сонымен бірге грамматикалы осымшаларды тілдегі ышамдалуы туралы былай тжырым жасаан болатын: Ышамдалу задылыы тілді грамматикалы рылысыны морфология саласында бдан да баса да жерлерге ке олданылады. Ол, сіресе, осымшаларда кп кездеседі.Мысалы: барамын – барам, бармаймын – барман, барасыыз – барасыз, бараннан со – барасын, баратын – баратын, барасы ба – барамысы, сеніменен – сенімен сиятытілдегі дублеттерді пайда болуы – негізінен ышамдалу задылыыны нтижесі». З.ділованы «Экономия речи и способы ее реализации», Г.Айабылованы «аза тіліндегі ышамдалан сздер мен сз формалары» атты кандидатты диссертациялы жмыстарын атап кетуіміз керек. аза тіл білімінде, сіресе синтаксис саласында да з ебектерінде С.Аманжолов, Р.міров, .Есенов т.б. алымдар ышамдалу процесін сз етеді.

З. ділова зіні «Экономия речи и способы ее реализации» деген кандидатты диссертациясыны масатын крсете келіп, мынадай наты жадайларды анытауды масат еткен: негізгі ойды немдеп жеткізудегі синтаксистік олданымды крсету, сйлеу тілі элементтеріні функционалды ерекшеліктерін ашу, сондай-а сйлеу тіліні маызды деталі саналатын синтагматикалы экономияны зерттеу.

Ж.Шакенов : «Тілде кіріккен сздерде орын алатын дыбысты згерістерді балыын бірдей ндестік заы, ассимилияция, екпін, буын алмасуымен байланысты тсіндіру ммкін бола бермейді. Мселен, ара ала с дегеннен арлыаш, бір жыл др дегеннен былтыр, білек жзіктен білезік, сегіз оннан сексен, ой сияты а дегеннен оян деген сздерді пайда болуын тсіндіру иын-а», - деп, бнда баса задылыты барлыына болжам жасап, мойындайды.

аза тілінде кптеген ышамдалып кіріккен сздерді андай тіркестерден алыптасандыы айтыланымен (мысалы: бл кн – бгін, бл жылдан – биыл, сегіз он – сексен т.б.), бл мысалдарды ышамдалу жадайы тсіндіріліп, дыбыс тссе, андай дыбыс, оны т