дріс. Кштік жне тежеуіштік жабдытар. Жетектер. Элктрлі жетектер. алыпты жне таспалы тежеуіштер.
Ктеру механизміні жетектеріні есебі.
Ктеру механизміні озалтышыны уатын (кВт) натылы (номинальды) жкті ктеру шартынан анытайды
P=Q v/м , (6.1)
мндаы Q - жк ктергіш кш, кН; v - жкті ктеру жылдамдыы, м/с; м - механизмні пайдалы сер коэффициенті (п..к- і):
м = п р б , (6.2)
мндаы п ,р , б - полиспастты, редукторды, барабанны п..к- і.
Каталог бойынша озалтышты уатын шамалап есептік мннен кіші етіп тадайды, себебі кран натылы жкпен барлы уаытта жмыс істей бермейді (кейде аз жкпен істеуі ммкін).
Шамалап цикл ішінде озалтышты жктемелік графигі бойынша осылуды салыстырмалы затыын анытайды
ПВ=tр /Tц, (6.3)
мндаы tр - цикл ішіндегі жмыс уаыты, с; Tц - циклді затыы, с;
Tц=0,5h/v, (6.4)
мндаы 0,5h - жкті ктеруді орташа жмысты жолы, м.
Орнатылан режимні уатын ПВ стандарты кезіндегі е жаын мнге айта есептейді жне каталог бойынша озалтышты тадайды (е жаын аз уатты).
Ары арай озалтышты орташа квадратты момент бойынша ызуа тексереді жне ктеру механизмні орныпаан озалысы кезіндегі арты жктемелерге тексереді.
Редукторды беріліс саны
(6.5)
мндаы w, wб - озалтышты жне барабанны айналуыны брышты жылдамдыы:
(6.6)
мндаы nk - сым аранны барабана оралу жылдамдыы; D - сым аран осі бойынша барабанны диаметрі; uп - полиспастты еселігі. Барабанны айналу жиілігі
(6.7)
мндаы n - озалтышты айналу жиілігі.
Жкті ктеруді наты жылдамдыы
(6.8)
6.1- сурет. Ктеру механизмні слбасы.
ртрлі массадаы жктерді Qi (кранны берілген жктемесіне сйкес) ктеру кезінде механизм озалтышы білігіндегі статикалы момент былай аныталады
(6.9)
мндаы uм - механизмні беріліс саны; uм = uп uр . hф - ктеру механизмні п..к- і ол эксперименттік график бойынша ктерілетін жкті массасына байланысты абылданады.
Натылы (номинальды) жкті тсіру кезінде озалтышты білігіндегі статикалы момент
(6.10)
Жетекті динамикалы есебі шін механизмні барлы озалмалы массаларын жылдамдыымен айналатын Jпp инерция моментімен озалатын эквивалентті масса трінде озалтыш білігіне келтіріледі.
Ктеру механизмі (6.1а- сурет) физикалы модельмен ауыстырылады (6.1б- сурет). Оларды кинетикалы энергиясыны тедігі негізінде
(6.11)
мндаы Jp, JТ, JМ, Jш - озалтыш білігінде орналасан массаларды инерция моменттері (роторды, тежеуішті шкивті, муфтаны, шестерняларды); J1, J2, J3, J4, - баса жай жрісті біліктерде орналасан массаларды инерция моменттері; m - ктерілетін жкті массасы.
Осыдан
(6.12)
мндаы 
себебі редукторды, барабанны жне баса блшектерді келтірілген инерция моменттері беріліс саныны квадратына кері пропорционал, жне де массалар жйесіні жалпы инерция моментіндегі оларды лесі те аз, 10-25% райды.
Онда (6.12) формуласын мынадай трде крсетуге болады
(6.13)
мндаы d - озалтыш білігіне араанда жай айналатын блшек массаларыны инерция моменттерін ескеретін коэффициент. Крандарды, шыырларды жне басаларыны ктеру механизмі шін d =1,1-1,25 те.
Механизмді осу кезіндегі озалтышты моменті
(6.14)
немесе
(6.15)
мндаы tп - осуды затыы, с.
Момент бойынша электр озалтышыны асыра жктеру коэффициенті
(6.16)
Жкті ктеру жне тсіру кезіндегі жетекті осу уаыты
(6.17)
“Минус” табасы жкті ктеру кезіне, ал “плюс” табасы жкті тсіру кезіне сйкес келеді.
Жетекті осу кезіндегі деу
(6.18)
Алынан деулер жалпы масаттаы крандар шін мынадай сыныстарды анааттандыруы керек (м/с):
Крандар
растырушы жне сйы сонымен атар ыздырылан металлдарды
ктеру шін ......................................................0,1
Машина жасау заводтарыны ......................0,2
айта тиеуші ...................................................0,6- 0,8
Жалпы масаттаы озалтыштар шін цикл ішіндегі жктемелік диаграммаа сйкес электр озалтышты орташа квадратты моменті
(6.19)
мндаы Мп - цикл ішіндегі жетек жмысыны (ауыспалы) тпелі кезедегі моменттеріні мндері (жктемелік диаграмма бойынша абылданады);
Му - орныан моменттерді мндері; S tп - бір цикл ішіндегі жетекті бір алыпа тспеген озалысыны осынды уаыты; S tу - бір цикл ішінде жетекті бір алыпа тскен озалысыны осынды уаыты; S tо - зілістерді осынды уаыты; b - осу жне тежеу кезіндегі озалтышты суытылу жадайыны нашарлауын ескеретін коэффициент, ол былай аныталады
(6.20)
о - зілістер кезінде суытылу жадайларыны нашарлауын ескеретін коэффициент, білігінде желдеткіші бар ашы жне жабы озалтыштар шін о = 0,25-0,35; абыралары мен сырты рлемесі бар жабы озалтыштар шін о = 0,3- 0,55; жабы озалтыштар шін о = 0,7- 0,98.
Брылмалы – ыса уаытты режимдегі жмысы ескеріліп уаты берілген жне де зіліс уаыты ескерілмеген кранды электр озалтыштары шін
(6.21)
мндаы Мп - электр озалтышыны іске осушы моменті (барлы жктелу жадайлары шін бірдей); Му - жктемелік диаграммаа сйкес алыптанан моменттерді мндері.
ызу бойынша озалтышты эквивалентті (балама) уаты
(6.22)
уатты аыры рет іс жзіндегі ПВ сйкес (6.1) формуласымен анытайды.
Тежеуішті рылылар. Тотатыштар жне тежеуіштер.
Тежеуішті рылылар жк ктергіш машиналарды ажырамас бір блігі болып табылады. Олар кранды механизмдерді тотату шін, жылдамдыты шектеу жне жкті ауада стап тру шін арналан.
Тежеуішті рылылара жк ктергіш машиналарды ауіпсіз пайдалануды амтамасыз ететін жоары талаптар ойылады.
Мемлекеттік тау-кен техникалы адаалау нормаларына сйкес тежеуіштер олды жетегі бар жай жрісті жылжыту механизмдерінен баса барлы ктеру, жылжыту жне бру механизмдерінде орнатылуы тиіс.
Электр жетегі бар кптеген механизмдерде тежеу электр озалтыштарды зімен мынадай тсілдерді бірімен жзеге асырылады: динамикалы, арсы осу жне генераторлы тежеу. Тежеу кезінде озалтыш арнайы тежеуші слбаа осылады. озалтышты тежеуіштік режимінде жкті тсіру, озау механизмдеріні тотауы жне т.б. жзеге асырылады. Кез- келген механизмні аты тотауы барлы уаытта электр озалтышы шірілген кезде механикалы тежеуішпен жргізіледі. Желідегі электр энергиясы жоалан кезде автоматты трде механикалы тежеуіштер іске осылады.
6.2- сурет. Тотатыштар
Барлы тежеуіш рылыларын екі негізгі топа блуге болады: тотатыштар жне тежеуіштер.
Тотатыштар тек тотату шін жне жкті ауада стап тру шін арналан. Олар оны здігінен тсуін болдырмайды жне ктерілуге кедергі жасамайды, яни бір жаты жмыс жасайды. Жмыс істеу принципі бойынша тотатыштарды былай блуге болады: храповикті (6.2-a,б- сурет) жне фрикционды (6.2,в- сурет).
Храповикті тотатыш храповикті доалатан жне шріппеден (бір немесе бірнеше) трады. Жкті ктеру кезінде шріппе храповикті доала тістері бойынша сырып отырады, ал озаушы моментті сері тотаан кезде шріппе тіске тіреліп, ктеретін жкті кері озалысына кедергі жасайды. Храповикті механизмді ереже бойынша лшемі аз жетекті тез жрісті білігіне орнатады. Храповикті механизмде те аз кш тсірілу шарты бойынша шріппелерді тістерге атысты тік брышпен орнатады. Шріппе тісті ойдымына жеіл кіру шін храповик тісіні жмысшы жаын клбеулетіп 20о брышпен жасайды. Храповикті доалаа шріппе, серіппе немесе жкпен ысылады. Храповикті тотатышты тйыталуы кезінде механизмде динамикалы кштерді азайту шін, бір емес бір- бірінен белгілі бір адам блігіне ыыстырылан бірнеше шріппелерді олданады.
Мндай конструкцияда озаушы моментті сері тотаан кезде храповикті доала кері баытта бір адама емес, оны бір блігіне ана брылады, осыны арасында лап келе жатан жкті серінен лкен жылдамды ала алмайды.
Шріппелер нерлым кп болан сайын, тотатыш тйыталан кездегі соы кші сорлым аз болады.
Храповикті доалатар жктемеге, жылдамдыа жне механизмні арналуына байланысты СЧ – 15 - 32 маркалы шойыннан, 55ЛП, 35ЛП, 45С маркалы болат материалдарынан дайындалады.
Храповикті механизм есебі тісті майысу шарты бойынша храповикті доала модулін анытау болып табылады
(6.23)
мндаы Мкр - храповикті доала білігіндегі браушы момент, н·м; = 
тісті еніні модульге атынасы; z - храповикті доалаты тістеріні саны, [и] - рсат етілген иліс кернеуі МПа.
Жктемені динамикалы сипатын ескере отырып, салыстырмалы лкен емес мндерді тадайды: болат металы шін беріктік оры n=3…4, ал шойын металы шін n=5 абылдайды.
Храповикті доала тістеріні іштей ілінісуі кезінде
мндаы Мкр - тотатыш білігіндегі браушы момент; D – тотатышты ішкі диаметрі; z - роликтер саны; kА - динамикалы коэффициент; kr - дайындау жне растыру длдігіні дрежесіне байланысты коэффициент; - сыналану брышы.
сынылатын дебиеттер:/7/ бет. 104-107, /13/ бет. 43-52, /2/ бет. 71-89.
Баылау сратар:
1.андай жетек трін білесіз?
2.Электр озалтышты алай тадайды?
3.андай электр озалтыштар болады?
4.Беріліс санын алай анытайды?
5.Тежеуішті жіктелуін айтыыз?
6.Тежеуішті алай тадайды?