Corafi adlarda ba vern dyiikliklr

Toponomika v dilçilik

Plan:

Toponimika v dilçilik

D B Y Y A T

1. Toponimika. N.G. Memmedov Bak 2007.

2. Toponimikann saslar. S.K. Krimov, U.B.Yusifov Bak 1987.

3. Azrbaycan toponimikasnn saslar. T.M. hmdov Bak 1991.

4. Zaqafqaziyann Azrbaycan toponimlri. Q..Mdiyev Bak 1996.

Son onilliklrd n aktual v hmiyytli elm sahlrindn olan toponomika sürtl inkiaf etmkd, onun ayr-ayr problemlri drin v hrtrfli tdqiqata clb edilmkddir. Bu elm sahsin maraq Böyük Vtn müharibsindn sonraki illrd daha da artm v o, müstqil elm sahsi kimi formalamaa balamdr. Ölkmizd indi artq külli miqdarda çap olunmu qzet v jurnal mqallri il yana, namizdlik v doktorluq dissertasiyalar müdafi olunmu, çoxlu monoqrafiya, lüt v drs vsaitlri drc edilmi, bu elm sahsin hsr olunmu bir çox ümumittifaq v regional konfrans v sessiyalar keçirilmidir. Mhz el göstriln srlr saysind onomastika v onun sas komponentlrindn birini tkil edn toponomika özünün müstqil inkiaf mrhlsin qdm qoymudur.

Lakin buna baxmayaraq, toponomikann tdqiqat obyekti v predmeti, metod v prinsiplri, yaranma v formalama yollar, funksional-struktur v semantik tiplri, qollar v öblri v s. msllr sahsind olduu kimi, onun olaqdar olduu elm sahlri arasndak yeri v mövqeyi bard d toponomistlrin yekdil ryi mövcud deyildir. Bu ilk növbd, onunla baldr ki, toponomika son dövrlrd bir sra elmlrin, xüsusil tarix, corafiya v dilçiliyin ksidiyi nöqtd yaranan yeni bir elm sahsi olduundan onunla mhz toponomistlr deyil, göstriln elm sahlrinin d mütxssislri mul olduqlarndan eyni obyekt nüxtlif baxmdan yanalm, msl birtrfli tdqiq edilmi, bununla tarixçilr onu tarixin, corafiyaünaslar corafiyann, dilçilr is dilçiliyin bir öbsi hesab etmy ciddi sy göstrrk bu sahd dolaqlq yaratmlar.

Mlumdurki, toponim hr eydn vvl sözdür v bir v ya bir neç sözün birlmsindn ml glmidir. Bu sözlr is aid olduqlar dilin lüt fonduna daxil olmaqla hmin qanunlarna tabedir. Bu baxmdan bütün corafi adlarn yaranmas v inkiaf mslsini yalnz dilçilik qanunlar sasnda tdqiq etmk lazmdr. Digr trfdn toponimlrin tdqiqi dilçilik elmi il, xüsusil, dil tarixi il sx laqdardr. Rus dilçisi B.A.Serebrennikovun dediyi kimi, toponimlr dilin tarixini öyrnmk üçün olduqca maraql v qiymtli material verir.

Azrbaycann razisind on qdim dövrlrd müxtlif etnoslar mskunlam, onlarn arasnda ünsiyyt vasitsi kimi müxtlif dillr faliyyt göstrmidir. Azrbaycan xalqnn, hmçinin burada mövcud olan etnik qruplarn v tayfa birlmlrinin Azrbaycan tarixind oynad rolunun müyyn edilmsind yer adlar mühüm hmiyyt ksb edir. Müxtlif tayfa v xalq adlarn ks etdirn corafi adlar xalqn tarixini öyrnmk üçün qiymtli mnbdir.

Göründüyü kimi, toponimlorin tdqiqi dilçilik elmi il, xüsusil dil tarixi, tarixi leksikologiya il sx laqdardr. Mürkkb sözlr kimi, toponimik adlar da trkiblrind bzn dild çoxdan unudulmu sözlri qoruyub saxlayrlar.

Coraf adlarn düzgün yazl mslsind dilçilik elminin xidmti vzedilmzdir. Toponimlrin vahid yazl qaydalarna xritçilik sahsinin v kartoqrafiya elminin xüsusi ehtiyac vardr. Baqa dillr mxsus olan corafi adlar çox zaman xritlrd thrif olunmu kild yazlr. Bunun is balca qüsuru ondadr ki, heç bir dilin lifbas digr dillrdki adlarn düzgün yazl üçün yararl deyil v ola da bilmz. Buna gör d, msln, rus dilindki xritlrd ninki Avropa dililrin mxsus toponimlr Pari, Vin, Roma v s. vzin Parij, Vena, Rim htta keçmi SSR xalqlarnn dillrin mxsus toponimlr d thrif olunmu kild yazlr. Bel ki, Gnc vzin Qyandja, Üçtp vzin Oçtepe, Heydr vzin Azra (Xazra) v s. Bunun da sbbi aydndr: baqa dillrdki bir çox sslrin müqabili rus dilind olmadndan rus lifbasnda onlar üçün xüsusi iarlr yoxdur (azrbaycanca , ö, ü, c, h, v s. ). Eyni sözü bütün dillr v lifbalar üçün d demk olar.

Keçmi SSR miqyasnda, habel hmin razid yaayan xalqlarn toponimlorinin rus dilind, rus toponimlrinin is baqa xalqlarn dilind xrit v atlaslarda, habel digr rsmi sndlrd verilmsind toponomika mühüm rol oynayr. Hr bir dilin özünmxsus toponimlri konkret orfoqrafiya qaydalar sasnda xrit, atlaslar, müxtlif kitablarda v digr vsaitlrd verilir. Lakin digr dillrd olan corafi adlar olduu kimi v yaxud slin yaxn kild vermk istdikd adlarn yazlnda çox böyük çtinliklr yaranr. El bu sbbdn d hmin adlarn bir hisssinin yazlnda thriflr meydana çxr. Hazrda bel corafi adlar müxtlif dillrd trtib edilmi xrit v atlaslarda vardr. Mlum olduu kimi, dilçilik elminin qanunlarn, orfoqrafiya qaydalar prinsiplrini nzr almadan xrit v atlaslar trtib etmk mümkün deyildir.

Tcrübd corafi adlarn xritlrd düzgün yazlnn aadaki be prinsipindn istifad olunur:

1. Yerli rsmi üsul.

2. Fonetik üsul.

3. Transliterasiya üsulu.

4. nnvi (rti) üsul.

5. Trcüm (kalka) üsulu.

1. Yerli rsmi üsul. Bu üsulda bu v ya digr ölkd baqa dillr mxsus corafi adlar xritlr, atlaslar v digr corafi vasitlrd hmin xalqn dövlt dilind rsmi qbul edilmi yazl formasnda qeyd edilir. Hmin üsuldan, sasn o, dillrd istifad olunurki, (Latn Amerikas, Qrbi Avropa v rb ölklrind olduu kimi) be-on xalqn lifbas eyni bir lifba sasnda yaradlm olsun. Corafi adlarn bu formada verilmsi o halda mümkündür ki, bir ölk daxilind bir lifbadan istifad edilsin. Bel bir vziyytd qüsurlu cht corafi adn ayr-ayr dillrdki tlffüz formas namlm qalr. Çünki bu qrupa daxil olan xalqlarn lifbas eyni olsa da, bzi hrflrin ifad etdiyi fonemlr müxtlifdir. Demli, bu üsulda bzi sslr toponimin sl formas il eyni olmaya da bilr.

2. Fonetik üsul. Fonetik üsulda baqa dildki corafi adn ona yaxn bir ss uyunluu il verilmsidir. Msln, Atölon dr, Ceyrançöl düzü, Ceyranbatan gölü v s. corafi adlar rus dilind At eln dr, Djeyran çöl dyuzyu, Djeyranbatan golu kimi yazlmaldr. Yaxud da rus dilindki xritlrd Çilevland, Neustadt, Brighton, Brisbane tipli Avropa dillrin mxsus yaay mntqsi adlar Klivlend, Noystadt, Bristcn, Brayton yazllarnda verilir. Dorudur xritünaslqda bu üsuldan geni istifad olunur. Lakin bu üsulla hmi hr ey-mqsd müyssr olmaq mümkün deyildir. Çünki bu v ya digr lifba baqa dillrdki bütün sözlri ks etdirmk iqtidarna malik deyil. Dorudur, Sovet ttifaqnda corafi adlarn ayr-ayr xalqlarn dillrindki xrit v atlaslarda verilmsind sasn fonetik üsuldan istifad edilirdi. Lakin bu üsulun da özünmxsus qüsurlu chtlri vardr. Bel ki, yüzlrl, minlrl toponomin sl tlffüz formas biz mlum olmadndan onlar slin uyun kild xrit v atlaslarda ver bilmirik. Çünki bir lifba baqa bir lifbann fonetik sslrini bütünlükl hat ed bilmir. Bu prinsip bütün ölklrin coraf adlarnn verilmsin tdbiq edil bilmdiyin gör transliterasiya üsulundan istifad olunur.

3. Transliterasiya üsulu. Baqa dild olan (cnbi) adlar slin uyn kild vermk üçün ana dilinin lifbasndak hrflrl ona yaxn olan iarlr lav edilir. Daha dorusu, cnbi adlar slin müvafiq kild vermk üçün lifbaya baqa dilin lifbasndak hrflr uyun iarlr artrlr. Bunun kömyi il baqa dildki adlar xritlrd, atlaslarda slin yaxn kildo yazmaq olur. Msln, Azrbaycanda Ökü kndi (Yardml rayonu)-rusca Okyu, Öyloqulu kndi (Kürdmir rayonu)-Oylyakulu, Heybt qsbsi-Eybat, Hövsan qsbsi-Qovsan, Hirkan qoruu-Qirkan, Hidzon körfzi-Qudzon, Arizona çay vzin Arizon v s. yazlda verilir. Bel hallarda toponimlri yaradan xalqn dilindki tlffüz formas yox, o dildki corafi dbiyyatlarda v xritlrdki formas sas götürülür.

4. nnvi (rti) üsul. Bu üsul dild möhkm yer tutmu, lakin heç bir vahid prinsip saslanmr. nnvi üsulda hr hans bir corafi ad srlr boyu bir kild hkk olunub qalr v el d yazlr. Msln, çinlilr öz ölksin Çjunqo dediklri halda, ruslar Kitay, bütün türk xalqlar ona Xitay, imali Amerika v bzi Avropa xalqlar Çayna, iranllar v Cnubi Qafqaz xalqlar is o cümldn d azrbaycanllar Çin deyir. Azrbaycanllar Almaniya, ruslar Qermaniya, almanlar is öz ölklrin Deustschland deyir; biz Macarstan,Venqriya, macarlar is öz ölklorin Hunqari, biz Gürcüstan, ruslar Qruziya, gürcülr is öz ölksin Kartvelos deyirlr v s.

5. Trcüm (kalka) üsulu. Tlflüzü çtinlik tördn bir neç sözün birlmsindn yaranm corafi adlarn bzn hrfi trcümsi verilir ki, buna da kalka üsulu deyilir. Bu üsul bir dil mnsub adlarn baqa bir dil hrfi trcümsini nzrd tutur. Daha dorusu, baqa dillrd olan coraf adlarn hrfi trcümsi (kalka) variantna verilmsidir. Msln, span, Fierra, de - fueqo - nu rus dilind Oqnennaya Zemlya, azrbaycan dilin Odlu torpaq adalar ingilisc AB-Yunaytey State of Amerika, azrbaycan dilind Amerika Birlmi tatlar kimi trcüm olunur. Ermni ialçlar 19-cu srd Yuxar Qaraba razisn köçüb gldikdn sonra Dalq Qarabada bzi toponimlri hrfi trcüm edrk ermni dilind vermy nail olmular. Qaraba bölgsind mövcud olan Aknd knd ad ermnic trcüm olunaraq Spitaken (ermnic Spitak-a, en-knd), Qrmzknd-Qarmru (qarmir ermnic qrmz - u is knd, yaay yeri), Adr rayonu - Mardakert v sair. yazllarda xrit v atlaslarda yazlmdr.

Azrbaycanda Pukin (indiki Bilsuvar), Leninqrad (Sankt-Peterburq) yaxnhnda Pukin, Moskva trafnda is Pukino adl hrlr var. lk baxda hr üç sözün kökünd puka (top) sözü durur. slind is bunlar müxtlif mnli sözlrdir. Sankt-Peterburqdak bel yaay mntqsi burada thsil alm mhur rus airi A.S.Pukinin rfin sonralar Pukin adlandrlmdr. Moskva yaxnlndak Pukino hri is XVI srd yaam v A.S.Pukinin cdadlarndan saylan Puka adl boyarn lqbini ks etdirir. Moskvadak Pueçnaya küçsinin ad is XVII srd orada mövcud olmu top arsenal il baldr. Azrbaycandak ild Bilsuvar rayonunda salnm Pukin hri 1905-ci A.S.Pukinin xatirsini bdildirmk mqsdil yaranmdr.

Mnasnn rhi mümkün olan corafi adlar mnas aydn olan (ffaf) toponimlrdir. Azrbaycandaki toponimlrin 9 faiz qdri, blk d çoxu bu qbildn olan corafi adlardr. Msln, Aqaya, Qöytp, Qrxbulaq, Betp, Üctp, Qrxbulaq, Maralgöl, Çlpaqtp, Göygöl, Qaragöl, Asu, liknd, Qarabulaq, Qarasu, Göyçay, Bozda, Yeddiqaya, Daksn, ahda v i.a.

Mnas mlum olmayan corafi adlar o toponimlordir ki, biz onlarn mnsub olduu dili v mnasn bilmir (qeyri-ffaf). Msln, Ki kndi, Lngan kndi, Simada kndi, inçay, Araz çay v s. bu qbildn olan toponimlrdir.

Mnas mlum olan toponimlr görkmli dövlt xadimlri, yazç v airlrin xatirsini bdildirmk mqsdil meydana gln corafi adlar daxildir: Rsulzad qsbsi. Xanlar hri, Gnc hri, Clilabad hri, Cavadxan qsbsi, Sabirabad hri, Nrimanknd qsbsi, Clilknd, Cavidabad qsbsi, Yeniknd kndi, nhyat kndi v s.

Mnas namlum toponimlr (qeyri-faf) daxil olan corafi adlarn bzilrinin hans dil mnsub olduunu müyyn etmk çtindir. Bu, lbtd, heç d o, demk deyildir ki, onlar hmi elm almin namlum olaraq qalacaqdr. Msl burasndadr ki, ölü dillrin hams dilçilik elmin mlum deyildir. Mlum olan ölü dillrin d bir çoxu hl kifayt qdr tdqiq olunmamdr. Bu sahd tdqiqatlar genilndikc v hl formalamaq mrhlsi keçirn toponimika elmi inkiaf etdikc “mnas namlum” toponimlorin say da azalacaqdr. Bu hmiyytli id toponimikaya corafya, tarix v dilçilik elmlrinin nailiyytlri kömk edckdir.

Hr hans bir dilin n qdim ünsürlri paleotoponimlrd qorunulur. Bel ki, dildki baqa sözlr nisbtn toponimik adlar çox gec-gec dyiiklikliy urayr. Çox zaman bel toponimlrin mnas muasir dil baxmndan izah olunur. Msln, «keçid» sözünün sinonimi geni az sözü indi sasn hr hans bir canlnn az v yaxud iti altlrin az kimi baa düülür. Halbuki, Saraz, Azbir kimi toponimlrd o, keçid mnasnda ilnir. ahsevn sözünü ah sevn, aha rbt bslyn kimi baa dümk olar. Halbuki, bu Muanda yaam türk qbilsinin addr. Qax toponimi qurudulmu, meyv qurusu, qax kimi izah edilir, halbuki, bu ad n qdim Qafqax qbillrindn birinin addr. Demli, toponomik adlar tdqiq etmkl biz hm d bu v ya digr razid yaam xalqn tarixini, dilinin tarixini tdqiq etmi olarq. Toponomik adlar tdqiq etmkl biz bu v ya digr ölü xalqn vaxtil yaad razini dqiq müyynldir bilrik.

Mlum olduu kimi, coraf adn ilkin yazl formas v yaxud onun n qdim mnblrdki müxtlif yazllar zaman keçdikc dyiilir. Bu dyiikliklr forma etibaril rngarng olur. Bel corafi adlardan bhs edn S.B.Veselovski yazr: «Adlar ksr hallarda ilkin yazl formasnda biz glib çatr. Onlar nzr çarpan drcd dyiikliy urayr, istifad etdiyimiz yazl mnblrd çox zaman thrif olunmu kild qeyd edilirlr. Buna gör d bu v ya digr corafi adn tdqiqin balamazdan vvl, onun muasir formasna, strukturuna v semantikasma tnqidi yanamaq, hmin adn mnyini, ilkin formasn akar etmk lazmdr».

Nzr almaq lazmdr ki, mnc daha qdim qalalar daha çox thrif olunmu kild biz glib çatr. Ona gör d bel adlarda transformasiya ba verir. Toponomik terminin transformasiyaya uramasnn müxtlif sbblri ola bilr. Msln, dilin inkiafi il laqdar olaraq onun özün mxsus (kök) sözd fonetik v semantik dyiikliklr ba ver bilr. Müasir rus dili qdim slavyan dilindn müyyn drcd frqlndiyi üçün qdim rus hrlrinin adnn müasir formas da ilkin formadan müyyn drcd frqlnir.

Corafi adda ba vern sas dyiiklik fonetik dyiiklikdir. V.A.Nikonov demikn, bu fonetik dyiikliklr ayr-ayrlqda cüzidirlr lakin onlar saysz-hesabsz olduundan toponomik adlara qar amanszdrlar. Bzn el olur ki, toponomiki adn ilkin fonetik quruluu köklü kild dyiilir, bu is öz növbsind hmin adn semantikasna tsir edir. Msln müasir «Genel da»n toponimik ad «gen» v «da» sözlrindn yarandm ehtimal etmk olar, halbuki, onun birinci komponenti «Günl» adl xsin ad il baldr. Birinci hecadak «ü», ikinci hecadak «»-nin tsiril assimilyasiyaya urayaraq «e» ssin keçmidir.

Hmçinin «Arql» oykonomini müasir Azrbaycan dili baxmndan «arq» v «l» kilçisi kimi izah ed bilrik. Halbuki sözün kökü arx sözünün qdim türk formas olan «arq» (su arx, kanal) sözüdür. Bu söz biz V-VI sr mnblrind rast gldiyimiz üçün, cürtl dey bilrik ki, Azrbaycan dilind tqribn III-IV srlrdn mövcuddur. Sonralar onu «arx» sözü sxdrb aradan çxarmdr.

Baqa dillrdn alnan toponomik terminlr daha çox dyiikliy urayr, onun ilkin formas bzn tannmaz drcd dyiilir. Msln, txminn IX-X srlrdn Gürcüstanda mövcud olan qdim su kanalna gürcülr Arxuli deyirlr. Bu sözün mnas gürcülr mlum olmad kimi, müasir azrbaycanl üçün d qaranlqdr. Halbuki, bu corafi ad «arx» v «ulu» topokomponentlrindn olub, «qdim arx» mnasndadr. Rvayt gör, bir müddt keçdikdn sonra bir qrup insan hmin arxn knarnda mskn salmdr. Çox güman ki, bu arx VI srin 70-ci illrindn Gürcüstan razisind mskn salm türkdilli savirlr mxsusdur. Bundan lav, baqa dillrdki toponomik adlar ml gtirn bütiin sslr on alan xalqn dilind olmadndan, hmin sslr dil mxrcin gör ona yaxn olan sslrl vz cdilir. Bu is sözün ilk fonetik strukturunu köklü sürtd dyidirir. Msln, XI sr gürcü mnbyi «Mateane Kartlisay» (Gürcüstan salnamsi) xbr verir ki, indiki Balakn v Zaqatala rayonlarnn srhdlrindn axan çaya udinlr «Map/i xe» (Asu) deyirlr. Gürcülr hmin çaya «Map/ ispkcami» (Asu) deyirlr. Çünki gürcü dilind d «pk» affrikat var, Azrbaycan dilind d buna oxar ss olmadndan «pk» affrikat «z» spirant il vz edilir v Map/i «Maz (m)» kimi tlflüz olunur. Söhbt Azrbaycan xritlrind Mazm çay (indiki Filizçay) kimi qeyd olunan hidronimdon gedir.

Fonetik dyiiklik nticsind qdim Roma Langester toponimini ingilislr Lankair, qdim halla Burunqalan franszlar Bordo klind ildirlr.

Substrat xarakterli toponimlor daha çox transformasiyaya urayrlar. Bunlar müyyn razid yaam qdim xalqm v yaxud xalqlarn dilindn hmin raziy sonra, köçüb glmi xalqn dilin keçib qalan toponimik adlardr. Substrat xarakterli toponimo dünyann demk olar ki, bütün ölklrind o, cümldn Azrbaycanda da tsadüf olunur. Substrat xarakterli toponimin mnas hmin razinin yeni sakinlrin mlum olmadqda, onlar bunu müxtlif kild mnimsyirlr v ona xarakterin uyun ad verirlr. Msln, Zaqatala rayonunun razisindn axan Kurmux (çox maraqldr ki, Kür çaynn qdim yazl variantlarndan biri Kurmux olmudur-N.M.) çayn sas udin dilindki «Kür»-qobu, çay v mux-cm hal kilçisindn ibartdir. Azrbaycanllar çay olduunu nzr alaraq ona «çay» sözünü artrmlar. Elbrus da bütün dünyada hmin adla mhurdur, halbuki o, türk dilindki halbuz sözünün, Qazbek is Qazbey sözlrinin thrif olunmu formalardr. Toponimik terminin sonuna kilçi v yaxud toponim düzldn söz artrlr. Bel hala biz rus dilind daha çox tsadüf edirik. Msln, Qanl toponimino no kilçisi qomaqla Kanqlino, Yaktkul toponimino Yaktkule-vo yazllarnda v s. rast glinir.

Toponimik adlarda ba vern dyiikliklrin balca sbblrindn biri d onlarn adnn ilk sndlrd yanl yazlmasdr: Türklr kndind Tülkülü (Clilabad rayonu), Dyknd-Dayknd (Salyan rayonu), Kürdabbasl- Kürdbazl (Masall rayonu), Mollavaizli-Mollavall (Saatl rayonu) v s. killrind tsadüf edilir.

Toponimik adlarn ixtisarla yazlmas nticsind v müxtlif lifbalardan istifad edilmsi nticsind onun ilkin mnas dyiilir. Mlum olduu kimi, tkc XX srd Azrbaycanda dörd df lifba dyidirilnidir.

Corafi adlarda ba vern dyiikliklrdn morfoloji transformasiya daha çox diqqti clb edir. Bel transformasiya nticsind sözün kökü tannmaz drcd dyiir. Onun ilkin formasn çox zaman brpa etmk olmur. Bel hala Azrbaycan razisindki baqa dillrd olan corafi adlarda rast glinir.

Corafi adlarda ba vern transformasiyann on yüksk formas onlarn rsmi yolla dyidirilmsidir. Rsmi yolla sasn yeni hyatla, yeni dövlt quruluu il ayaqlamayan köhnlmi adlar dyidirilir. Bel adlarn bir qismi köhn sndlrd öz ksini tapm olur, tarixd qalr, lakin hmin sndlr mhv edildikd bu adlar da tarix shnsindn hmilik çxr. Bitdili kndi-Yeniabad kndi (mkir rayonu), Qaryagin rayonu, hri Füzuli hri, rayonu (Füzuli rayonu), Kel rayonu-Nrimanov ravonu (Bak hri), Mirbir rayonu, hri (Trtr rayonu), Stepanakcrt hri-Xankndi v s.