азіргі мал шаруашылыы

азіргі уаытта барлы сиырды 87,3%-ы жеке меншікте, 6,2%-ы шаруа ожалытарында, 6,5%-ы мемлекеттік ауыл шаруашылыы мекемелерінде жинаталан. Бл крсеткіштер ой мен ешкі тліктері бойынша 80,2; 12,3 жне 7,5%-а, жылы тлігі бойынша 83,8; 10,6 жне 5,6%-а, тйе тлігі бойынша 75,7; 11,3 жне 13,0%-а сйкес келеді. Ауыл шаруашылыы мекемелеріні шаруа ожалытарына (К, А, т.б.) блінуіні артышылыы ретінде 2000 жылдан бастап жеке жне шаруа ожалытарында орынсыз мал шыынына жол берілмеуі нтижесінде соы 3 — 4 жылда тлік трлері бойынша мал саныны орташа сімі 3 — 10%-а, ет, ст німдерін ндіру 3 — 6,5%-а траты артып келеді.

Бгінгі тада р елді лтты ндірістері негізінде дниежзілік бірттас тауарлы ауыл шаруашылыы алыптасып келеді. ндірілген жалпы нім млшері жнінен ытай, АШ, Жапония, Аустралия сияты елдер жетекші орын алады. Жан басына шаанда ауылшаруашылы німдерімен амтамасыз етілу дрежесі жнінен Батыс Еуропаны дамыан елдері мен Канада, АШ, Жапония жне Аустралия ерекше кзге тседі. Дамушы елдерде бл керсеткіш те тмен, тіпті жалпы німді аса кп ндіретін ытай мен ндістанда ол Канада жне АШ-пен салыстыранда 5—6 есе тмен.^[1]

Сол себепті ауыл шаруашылыыны алдында лі де отайлы шешімін таппаан мселелер баршылы. Е бастысы — халыты сапалы, нарлы рі арзан азы-тлікпен амтамасыз ету; айналадаы ортаны ластанудан орау жне табиат байлытарын пайдалануды, жетілдіру

Тама нерксібі

Бл нерксіптегі «е жалпы халыты» жне «тек алада» ана орналаспайтын сала. Наубайханалар, ст, ет, ккніс зауыттары ауылды жерлерде де жмыс істейді. Тама нерксібі машина жасаумен, саудамен, клікпен тыыз байланысты. Біра ол, е алдымен, ауыл шаруашылыымен байланыс жасайды: оны шикізаттарын деп, мал шаруашылыын жеммен амтамасыз етеді (арнайы дайындалан немесе ндіріс алдытары) жне ауыл шаруашылыы салаларыны дамуына о ыпал жасайды.

Кптеген «тамак нерксіптері» клемі лкен, ымбат ралжабдытар пайдаланады. Сонымен атар кішігірім зауыттар (май шайайтын, шжы шыаратын цехтар) кдімгі 2 - 3 блмеге сыйып кетеді. Ондай зауыттар ымбат болмаандытан, оларды шаын ксіпорындар да сатып ала алады.

Тама нерксібі - ттас салалар кешені. Оны орналасуына шешуші сер ететін негізгі 2 фактор -шикізат жне ттыну. Материалды кп ажет ететін салаларында дайын нім бірлігін шыаруа кететін шикізат шыыны лкен.

Шикізат факторыны серін крсететін наты мысала - ант нерксібі (Алматы, Жамбыл) географиясын жатызуа болады. Бізді елімізде «ттті німді» дстрлі трде ант ызылшасынан ндіреді.

Шикізат базаларына май айыру ндірісі, яни сімдік майын алу баытталып орналасады. уатты зауыттар кнбаыс сірілетін (скемен), мата мен масары сірілетін (Шымкент) айматарда орналасан. Алматы мен Атбені зауыттары негізінен тасымалданып келінген майды шапатайды. скемендегі май айыру ндірісі халуа шыарумен йлестірілген.

Жеміс-ккніс нерксібі тез бзылатын німдер - ккеніс, жеміс деумен айналысады. Ол толыымен дерлік азастанны отстігінде, сіресе,Алматы облысында орналасан.

Шикізат кезіне баытталатын салаларды ішінде балы нер- ксібі ауыл шаруашылыымен тікелей байланыспаандытан, ерекше сипата ие. Ол ірі клдерді, су оймалары мен зендерді балы орларын пайдаланады.

Саланы басты ксіпорны - «Атыраубалык» А (Балышы а.). Осы ксіпорын ана бекіре балытарыны уылдырыын дейді.

Ттыну орындарына ндірістік деуден ткен шикізатты пайдаланатын салалар таяу орналасады. Оларды німдері нашар саталатын (торт, пирожный, баса да кондитерлік німдер, нан) немесе жасалан шикізатынан тасымалдануы иын болып келеді.

Нан пісіру кптеген елді мекендерде бар. Кондитер, макарон німдері ндірісіні де кеістікте таралу «бейнесі» осыан ксайды. Е ірі кондитер ндірісі – Алматы мен останайда, шай – Алматыда, макарон енімдері – Пертропавл аласында орналасан.

Тама индустриясыны біратар салалары шикізата да, ттынушыа да баытталып жмыс істейді. н тартатын нерксіптер асты деумен айналысады.

Ст нерксібіні бастапы сатылары (пастерленген ст, айма, кілегей, айран шыару) ттынушыа таяу орналасады. Оны соы сатылары, мысалы, май шайау (мал майы жне сары май дайындау) мен ірімшік жасау кеп ст алынатын жерлерде кбірек дамыан. Елімізді е «стті» аудандары - Солтстік пен Отстік. Олар 1, 2 орындарды бліседі. Ет нерксібіні орналасуы екі жаты болып келеді. Ет німдерін даярлау (шжы, жіішке шжы (сосиска), орама, срленген шоша еті, т.б.) німді пайдаланатын орталытара «бекітілсе», ал ет консервілерін (бтырылан ет) ндірісі - шикізат кзіне таяу орналасады. Біра кбінесе бл ндірістер бір ксіпорындара - комбинаттара біріктіріледі.

 

Жеіл нерксіп

Жеіл нерксіпті масаты - трындарды демі, р алуан, е бастысы тиімді — жоары сапалы киіммен жне ая киіммен камтамасыз ету.

азастанны жеіл нерксібіні жасы шикізат базалары бар: мата, жн, табии былары. Дегенмен, ол экономикадаы е бір «шешімін таппаан» сала болып есептеледі.

Жеіл нерксіп кп салалы ндіріс. Оны негізгілері - тоыма, тігін, мата-мата, былары, тері илеу салалары.

Жеіл нерксіп (кей жадайда болмаса) - материалдан грі ебекті кп ажет ететін, экологиялы жаынан «таза» жне кбінесе «йелдер» ызметіні саласы. нерксіптін німі жне делген шикізатты тасымалдауа олайлы, рі за саталады. Бл оны салаларыны таралып орналасу «бейнесін» крсетеді.

Жеіл нерксіптегі басты сала - мата тоу саласы. Негізінен ауыл шаруашылы німдерін пайдалана отырып, ол мата, жн, зыыр, жібек маталары мен тоыма німдерін, киіз шыарады. Оларды есімдік (мата, зыыр) немесе жануарлар (жн, жібек) німдерінен химиялы талшытар оса отырып жасайды.

Бірінші сатысы - металлургиядаы кен байыту сияты, матаны, жнді деу болып табылады. Ол мата тазалайтын зауыттар мен жн жуатын фабрикаларда атарылады. Матаны днінен, орапшасыны алдытарынан, жапыраынан, сабаынан алып, жнді кір мен майдан, баса да лас заттардан тазартады. Тазаланан талшытардан ата мата тоылатын жіп иіріледі. Алынан ата матаны бояп, бетіне рнек салады (рлеу).

1 т жуылан жн алу шін 2 т жуылмаан жн, ал 1 т мата талшыын алу шін 3 т астам мата шикізаты ажет. Сондытан бастапы деу ксіпорындары шикізат кздеріне жаын орналастырылады.

рбір келесі сатыны жекелеген жіп иіру, тоыма немесе рлеу фабрикаларында атаруа болады. Біра ол клік шыынын кбейтіп, дайын німні баасын ымбаттатып жібереді. Мата-мата ндірісіні негізгі сатыларын бір комбинатта жинатау тиімдірек болады.

Мата-мата нерксіптері Отстікте шоырланан. Барлы мата тазалау зауыттары (олар 30-дай) Отстік азастан облысында орналасан.

Жн нерксібі мардымсыз дамыан. Жнді бастапы деу фабрикалары Отстікте (Таразда жне т.б.) жне Шыыста (Семейде), ал мата тоитын фабрикалар Фабричный кентінде (Алматы маында), останай мен Семейде орналасан. Тоыма нерксібінде Алматы ерекше орын алады.

Былары, ая киім жне тері деу нерксіптері бір-бірімен тыыз байланысты. Тері деу (табии былары алу) шикізат кзіне, су мен электр уатына жаын орналасады. Еліміздегі тері деу нерксібіні негізгі орталытары - теген батыр (Алматы облысы), Петропавл, Рудный зауыттары. останайда, Алматыда, Таразда, Атауда ая киім фабрикалары жмыс істейді.

Жеіл нерксіпті, «кез келген жерде» орналаса беретін саласы - тігін нерксібі. Ол кбінесе ттынушыа таяу орналасады. німні негізгі блігін шаын тігін шеберханалары шыарады. Біра Шымкентте «Восход» сияты ірі фабрикалар да бар.

ОРЫТЫНДЫ

 

Ауыл шаруашылы жеріні жалпы клемі 222,3 миллион гектар, оны ішінде егістік жер 36 миллион гектар, жайылымды жер 182 миллионнан астам гектар жне шабынды жер 5 миллиоа жуы гектар райды. рбір жан басына шаанда шамамен 2,2 гектар жерден келеді. Бл дние жзіндегі ауыл шаруашылыы жаынан дамыан кптеген елдердегіде лдеайда кп.Соы жиырма жылды ішінде жыл сайын орташа есеппен 24 миллион тоннаа жетеабыл ет, 3,5 миллион тоннадан астам ст жне 100 мы тоннаа жуы жн дірілді.

азастанда ауыл шаруашылыы даылдарыны 60-а жуы трі сіріледі, стті жне етті ірі ара, жнді, етті-майлы жне аракл ойлар, жылы, тйе, шоша, сты бірнеше трлері, марал, сондай-а ара мен балы, мамы жнді а шаруашылыы бар. Республиканы агронерксіптік кешеніні бірінші сферасы (І – ор шыаратын) машина жасау, микробиологиялы жне химиялы нерксіппен айналысады.

Агронерксіп шін машина жасаумен Павлодар трактор зауыты, Амола эрозияа арсы техника шыару дірістік бірлестігі жне «Манкентживмаш», «Актюбсельмаш» пен Мамлют машина жасау зауыттары мал шаруашылыы шін машина жасаумен айналысады. Бдан баса, бтен саладаы, оны ішінде ораныс зауыттарында да ауыл шаруашылы машиналарыны кейбір трлері жне осымша блшектері шыарылады.

Химиялы нерксіп саласында Жамбыл жне Атбе облыстарындаы ксіпорындар минеральды тыайтыштар шыарады. Мндай німдерді жолай нім ретінде араанды металлургия жне скемен титан-магний комбинаттары да шыарады. Шымкенттегі «Фосфор» ндірістік бірлестігі сімдіктерді орауды химиялы ралдарын шыаруды жзеге асырады. Микробиологиялы нерксіпті басын Шымкент гидролиз, Тркістан жемдік дрілер жне Степногорск «ркениет» сияты ш зауыт біріктіріп тр.

Республика агронерксіп кешеніні екінші сферасында (ІІ – ауыл шаруашылыы) экономикалы реформаларды басында 2200 кешар жне баса мемлекеттік ауыл шаруашылы ксіпорындары мен 406 жымшар жмыс істеді.

азастан агронерксіп кешеніні шінші сферасы (ІІІ – дайындау, сатау жне т.б.) тама, ет-ст жне н-жарма нерксібі ксіпорындарынан, дайындау, сатау, сондай-а ауыл шаруашылыын ндірістік-техникалы, транспортты, агрохимиялы, мал дрігерлік-санитарлы жне суландыру жнінен ызмет ететін ксіпорындар мен йымдарды жйесінен жне агронерксіп кешеніні баса да салаларынан трады.

 

Пайдаланылан дебиеттер тізімі:

 

1.Referatkaz.kz
2.Cawater-info.net
3.Szh.kz
4.Turkiya.kz
5.Inform.kz
6.А.С Бейсенова Казакстан физикалык географиясы,Алматы,2014